: ૨૪ : આત્મધર્મ : ૨૨પ
હવે કોઈ પરીક્ષા કરે છે કે આ મુનિ દયા પાળે છે. તેમના માટે બનાવેલ આહાર તેઓ લેતા નથી; તો તે
સાચી પરીક્ષા નથી. ઉદેશિક આહારમાં છ કાયની હિંસા થાય છે એમ માની તે ન લે તો તે કાંઈ મુનિનું સાચું
લક્ષણ નથી. અન્યમતમાં પણ દયા પાળે છે; તો દયા લક્ષણમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવે છે. અવ્યાપ્તિ,
અતિવ્યાપ્તિ ને અસંભવ–એ ત્રણ દોષરહિત લક્ષણ દ્વારા ગુરુને ઓળખવા જોઈએ. જે દયા પાળતા નથી, જે
ઉદેશિક આહાર લે છે તેની તો વાત નથી, પણ બાહ્યથી દયા પાળવી તે પણ સાચું લક્ષણ નથી રાગરહિત
આત્માના ભાન વિના બધું વ્યર્થ છે.
મુનિને પરિણામ આવે છે પણ દયાથી પર જીવ બચતો નથી. સંપ્રદાયની રૂઢી મુજબ દયાના લક્ષણથી
ગુરુ માને તો તે બરાબર નથી. જેઓ ઉદેશિક આહાર લે છે તેનો તો વ્યવહાર પણ સાચો નથી, પણ જે
બાહ્યથી દયા ને બ્રહ્મચર્યાદિ પાળે છે તેની વાત છે બાહ્ય બ્રહ્મચર્યથી મુનિનું લક્ષણ માને તો અતિવ્યાપ્તિ દોષ
આવે છે. અન્યમતવાળા પણ બાહ્યબ્રહ્મચર્ય પાળે છે, માટે તે સાચું લક્ષણ નથી. જેને જ્ઞાતાદ્રષ્ટાનું ભાન છે
ઉપરાન્ત વિતરાગતા પ્રગટી છે. ને જે ૨૮ મૂળગુણનું પાલન કરે છે તે મુનિ છે. એષણાસમિતિમાં દોષ લગાવે
તો ૨૮ મૂળગુણમાં દોષ છે.
मुनिव्रतधार अनंत बार ग्रीवक उपजायो।
पै निज आतमज्ञान विना खुल लेश न पायो।।
મુનિવ્રત અનંતવાર ધારણ કર્યાં પણ આત્મભાન વિના સુખ પામ્યો નહિ. માટે બાહ્ય શુભભાવથી
ગુરુની પરીક્ષા કરે તો તે સાચી પરીક્ષા નથી.
વ્યવહાર સમિતિ તે આસ્રવ છે, તેમાં આત્માને ધર્મ નથી. નિશ્ચય સમિતિ ને વ્યવહાર સમિતિ, નિશ્ચય
ગુપ્તિ અને વ્યવહાર ગુપ્તિ એમ બે પ્રકાર છે. શુદ્ધ સ્વભાવમાં લીનતા એ જ નિશ્ચય ગુપ્તિ છે ને એ જ
નિશ્ચય સમિતિ છે. આત્મામાં લીન ન હોય ત્યારે જે શુભરાગ આવે ને અશુભથી બચે, તે વ્યવહાર ગુપ્તિ છે;
ને શુભમાં પ્રવૃત્તિ હોય તે વ્યવહાર સમિતિ છે.
ગુરુનું સ્વરૂપ સમજ્યા વિના ગુરુ માનવા તે અજ્ઞાન છે
જૈન સંપ્રદાયમાં જન્મીને કેટલાક જીવો આજ્ઞાનુંસારી હોય છે પણ પરીક્ષા વિના તથા અંતર્મુખ ઢળ્યા
વિના સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થવાતું નથી.
જૈન શાસ્ત્રમાં જેવું ગુરુનું સ્વરૂપ કહ્યું છે તેવું સમજીને માનતો નથી. પણ આ અમારા ગુરુ છે, માટે
અમારે તેમની ભક્તિ કરવી એમ માને છે તેને સાધુના સ્વરૂપની ખબર નથી. આત્મભાન થયા પછી મુનિદશામાં
પણ તેને યોગ્ય વ્યવહાર આવે છે. વ્યવહાર આવતો જ નથી–એમ માને તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. કોઈ પરીક્ષા કરે છે તો
બાહ્યમાં નગ્ન છે ‘આ મુનિ મહાવ્રતાદિ પાળે છે દયા પાળે છે’ એમ માની તેની ભક્તિ કરે છે.
મુનિ ૪૬ દોષ રહિત આહાર લે છે, ૨૮ મૂળગુણમાં જે સમિતિ છે તે પણ આસ્રવ છે. નિર્વિકલ્પ
આનંદ દશામાં લીન થવું તે નિશ્ચય સમિતિ છે. સાચા ભાવલિંગી મુનિના મહાવ્રત તથા સમિતિ તે પણ
આસ્રવ છે પોતા માટે બનાવેલ આહાર પાણી મુનિ લે નહિ. એવો નહિ લેવાનો ભાવ તે શુભભાવ છે પણ
તેના આધારે ધર્મ નથી. મુનિને નિશ્ચય ને વ્યવહાર બન્ને હોય છે. પણ શ્રાવકને વ્યવહાર હોય છે ને મુનિને
નિશ્ચય હોય છે–એમ નથી. દેહ, મન, વાણીથી રહિત અને રાગથી પણ રહિત આત્મામાં નિર્વિકલ્પ અનુભવ
સહિત પ્રતીતિ થવી તે સમ્યગ્દર્શન છે, તે નિશ્ચય છે આત્મામાં જેટલા અંશે લીનતા રહેવી તે પણ નિશ્ચય ને
જે જે રાગ આવે છે તે વ્યવહાર છે. બન્નેનું જ્ઞાન હોવું જોઈએ. અજ્ઞાની જીવ દયા પાળવાના પરિણામથી ને
નિર્દોષ આહારથી મુનિપણાની પરીક્ષા કરે છે, પણ તે બરાબર નથી. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની એકતા તે
મુનિપણું છે. માત્ર બહારથી પરીક્ષા કરવી તે યથાર્થ નથી. પરીક્ષા વિના માનવું તે અજ્ઞાન છે. નિશ્ચય તે
વ્યવહારના ભાવ વિના સમ્યગ્દર્શન નથી, સમ્યગ્દર્શન વિના સમ્યગ્જ્ઞાન નથી, સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન વિના
ચારિત્ર ને ધ્યાન નથી, ધ્યાન વિના કેવળજ્ઞાન નથી.
તીર્થંકરદેવ કહે છે કે પરીક્ષા કર્યા વિના માનવું તે મિથ્યાપણું છે. અહીં સાચા મુનિની વાત છે.
ભાવલિંગી મુનિને નિર્દોષ આહાર લેવાનો વિકલ્પ ઊઠે છે તે ચારિત્રનો દોષ છે, આસ્રવ છે. શુદ્ધ આહાર નહીં
હોવા છતાં શુદ્ધ