અન્ય દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યને
ગુણ (–પર્યાય) ઉપજાવી શકતું નથી
‘અન્ય દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યને ગુણ (–પર્યાય) ઉપજાવી શકતું નથી’ એમ શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્ય સ. સાર
કળશ ૨૧૯માં કહે છે:–
रागद्वेषोत्पादकं तत्त्वद्रष्टया नान्यद्रव्यं वीक्ष्यते किंचनापि।
सर्व द्रव्योत्पत्तिरन्तश्चकास्ति व्यक्तानंतं स्वस्वभावेन यस्मात्।। २१९।।
અર્થ:– તત્ત્વદ્રષ્ટિથી જોતાં, રાગદ્વેષને ઉપજાવનારું અન્ય દ્રવ્ય જરાય દેખાતું નથી, કારણ કે સર્વ
દ્રવ્યોની ઉત્પત્તિ (–દરેક દ્રવ્યને તેની પર્યાયોની ઉત્પત્તિ) પોતાના સ્વભાવથી જ થતી અંતરંગમાં અત્યંત
પ્રગટ પ્રકાશે છે.
ભાવાર્થ:– રાગદ્વેષ ચેતનના જ પરિણામ છે. અન્ય દ્રવ્ય આત્માને રાગદ્વેષ ઉપજાવી શકાતું નથી;
કારણ કે બધાય દરેક દ્રવ્યને પર્યાયોની ઉત્પત્તિ પોતપોતાના સ્વભાવથી જ થાય છે, અન્ય દ્રવ્યમાં અન્ય
દ્રવ્યના ગુણ પર્યાયોની ઉત્પત્તિ થતી નથી. ર૧૯. હવે આ અર્થને શ્રી કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ ગાથા. ૩૭૨માં કહે છે
કે–અન્ય દ્રવ્યથી અન્ય દ્રવ્યને ગુણની (પર્યાયની) ઉત્પત્તિ કરી શકાતી નથી; તેથી (એ સિદ્ધાંત છે કે) સર્વ
દ્રવ્યો પોતપોતાના સ્વભાવથી જ ઉપજે છે.
ટીકા:– જીવને પરદ્રવ્ય રાગાદિ ઉપજાવે છે એમ શંકા ન કરવી; કારણ કે અન્ય દ્રવ્ય વડે અન્ય દ્રવ્યના
ગુણનો (પર્યાયનો) ઉત્પાદ કરાવવાની અયોગ્યતા છે; (અર્થાત્ પરના કાર્ય કરવાનું કોઈ દ્રવ્યમાં યોગ્યતા
સામર્થ્ય નથી) કેમકે સર્વ દ્રવ્યોનો સ્વભાવથી જ ઉત્પાદ (–દ્રવ્યમાં નવીન પર્યાયની પ્રાપ્તિ) થાય છે.
(અહીં વિસ્તારથી દ્રષ્ટાંત આપી ઉપરોક્ત સિદ્ધાંત આચાર્યદેવે બતાવેલ છે) માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે
જીવને રાગાદિનું ઉત્પાદક અમે પરદ્રવ્યને દેખતા (–માનતા સમજતા) નથી કે જેના પર કોપ કરીએ.
પ્રશ્ન:– સત્પુરુષોની વાણી શા અર્થે હોય છે?
ઉત્તર:– (૧) ભવ્ય જીવોને સર્વજ્ઞ વીતરાગ કથિત તત્ત્વાર્થ, દેવ, ગુરુ, શાસ્ત્ર અને ધર્મનું વિશેષ જ્ઞાન
થવા માટે
(૨) સ્વ–પરનો તથા હિત–અહિતનો વિવેક થવા માટે
(૩) અહિતથી છુટવા માટે અર્થાત્ હિતમાં પ્રવર્તવા માટે,
(૪) સમ્યક્ પ્રકારે તત્ત્વનો ઉપદેશ માટે હોય છે.
પ્રશ્ન–શાસ્ત્ર શા માટે છે?
ઉત્તર:– સર્વજ્ઞ વીતરાગ કથિત શાસ્ત્રોનું તાત્પર્ય વીતરાગતા જ છે.
સ્વતંત્રતા, યથાર્થતા તથા વીતરાગતાને ગ્રહણ કરવા માટે
શાસ્ત્રનું શ્રવણ, વાંચન અને ઉપદેશ છે, તેની પ્રાપ્તિ કરે તો તે સફળ છે
અન્યથા બધું નિષ્ફળ ખેદ છે.
(જ્ઞાનાર્ણવ ગાથા ૮–૯નો ભાવાર્થ)