આસો : ૨૪૮૮ : ૧૭ :
ત્યાગ થઈ જાય તેનું નામ કાર્યોત્સર્ગ છે. પણ તે સંબંધી રાગ આવે, વિકલ્પો ઊઠે તે ધર્મ નથી, છતાં તેને પણ
કાર્યોત્સર્ગ કહેવો તે અસદ્ભૂત ઉપચરિત વ્યવહારનયનું કથન છે.
સ્વાધ્યાય વાંચના, પૃચ્છના, અનુપ્રેક્ષા, આમ્નાય અને ધર્મકથાનો ભાવ તે પુણ્ય છે, ધર્મ નથી. ધર્મ તો
અતીન્દ્રિયજ્ઞાનમાં જેટલી લીનતા થાય, સ્વસન્મુખ જાગૃતિદ્વારા શાન્તિ થાય તે ધર્મ છે, સ્વાધ્યાય છે.
સંયોગદ્રષ્ટિ અને અતીન્દ્રિય જ્ઞાનમય સ્વભાવદ્રષ્ટિમાં મહાન અંતર છે.
આનંદ પૂછે પરમાનંદને, માણસે માણસે ફેર;
એક નાણા નાખ્યે ન મળે, એક તાંબિયાના તેર!
ધ્યાન–નિર્વિકલ્પ ભેદજ્ઞાન તે સ્વદ્રવ્યના આશ્રયરૂપ ધ્યાન છે, તે વિના મનમાં એકાગ્રતા કરે, હું ધ્યાન
કરું છું, હું આવો છું એવા વિકલ્પમાં આત્માનું ધ્યાન માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. સાધારણ બુદ્ધિવાનને
તત્ત્વજ્ઞાનમાં રસ ન આવે, પોતાની મેળે વિચાર આગળ ચાલે નહીં, પ્રમાદમાં ધ્યાન માને છે એમ અનાદિથી
અજ્ઞાનીનું ધ્યાન અજ્ઞાન ચેતનામાં હોય છે. આત્માનું ધ્યાન નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન વિના હોઈ શકે નહીં.
અપૂર્વ આત્મજાગૃતિ સહિત સંલ્લેખના
સત્=સમ્યક્ પ્રકારે, લેખના=મિથ્યા માન્યતાના ત્યાગપૂર્વક કષાયને કૃશ (ક્ષીણ) અને
આત્માને બળવાન કરવાને સંલ્લેખના કહે છે.
જ્ઞાની જીવ શરીરમાં સ્વાભાવિક દશાથી વિકૃત દશા, વૃદ્ધત્વ, અંધત્વ, અસાધ્ય રોગ તથા
શુભાશુભ નિમિત્તજ્ઞાનની શક્તિથી પોતાના (શરીરના) મરણકાળનો જ્યારે નિશ્ચય કરી લે છે ત્યારે
જ તે ધર્મી જીવ સંન્યાસ–સમાધિમરણની વિધિ અંગીકાર કરે છે અને આ સમ્યક્ સમાધિદશામાં વિશેષ
પ્રકારે રાગદ્વેષ મોહાદિકનો સ્વાવલંબનના બળથી અભાવ કરવામાં આવતો હોવાથી આત્મઘાતનો દોષ
લાગી શકતો નથી.
જેમ કોઈ મોટો વ્યાપારી ઘરમાં આગ લાગવાથી, પ્રથમ તો તે બુજાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે પણ
જ્યારે તેનું બુજાવું અશક્્ય સમજી લે છે ત્યારે મૂલ્યવાન મુખ્ય વસ્તુ લઈને તેનો ત્યાગ કરે છે. તેમ
શરીરમાં વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય, ઔષધીથી પણ રોગ મટે તેમ નથી અથવા કોઈ ઉપસર્ગ વા વૃદ્ધત્વાદિ
કારણે સંયમ નિર્વાહ અશક્્ય થઈ પડે ત્યારે જેમ પોતાનો આત્મિક ધર્મ ન બગડે એ રીતે સ્વરૂપ લક્ષે
જ્ઞાનવૈરાગ્ય, શક્તિરૂપ ધર્મની રક્ષા અર્થે સંન્યાસ (સમાધિમરણની વિધિ) ધારણ કરે છે–તે કાંઈ
આત્મઘાત નથી.
મુનિ સમ્યક્રત્નત્રયની આરાધનામાં જ તત્પર હોય છે. પોતાને સમાધિમરણનો નિશ્ચય થયા
પછી એકાન્ત જંગલમાં, ડુંગરા–ગુફા આદિ એકાન્ત સ્થાનમાં પણ જાય, દ્રઢતા એવી છે કે કદાચ
શીથિલતા થાય તો અતિચાર જેટલો જ દોષ આવે પણ સમાધિમરણ ન ફરે–શરીર અને પાંચ ઈન્દ્રિયો
તથા મન શીથિલ થાય છતાં અંદર નિજજાગ્રત ચૈતન્ય સ્વભાવનું નિરાલંબી શરણ ચાલુ કરે છે.
ભગવતી આરાધનામાં કથન છે કે સાધકમુનિ–સમાધિમરણ માટે પ્રાર્થના કરી આજ્ઞા લેવા માટે
૪૭ આચાર્ય પાસે જાય–તેનો અર્થ એ છે કે અફર આરાધનાના નિર્વાહ માટે ઉપડ્યો છે. તેમાં ૪૭
આચાર્ય–સંતને પુછવા જવાની દ્રઢતા. નિર્માનતા અને લાયકાત કેટલી છે તેનું માપ છે, ત્યાં વિશેષ
અનુભવી આચાર્યને પુછે છે કે આપની શું સલાહ છે. આજ્ઞા..આપો. આમ ૪૭ આચાર્યો પાસે જવાની
ભાવનાથી ઉપડ્યો, વચ્ચે આયુ પૂર્ણ થઈ જાય તો પણ સમાધિનો આરાધક જ છે. આચાર્ય પાસે જાય
તો તેના અફર નિશ્ચયની દ્રઢતા જોઈને તેને ઉત્સાહિત કરે છે, ધન્યવાદ આપે છે. જુઓ, આજ્ઞા છે.
વ્યવહારમાં વાંધો (–બાધા) નહીં આવે, નિશ્ચય તો તમારે છે જ.
આ રીતે સમ્યક્પ્રકારે કષાયને ક્ષીણ કરવાના વ્યાપારમાં પ્રવર્તવાવાળાને સમાધિમરણ નો વિધિ
આત્મઘાત્ નથી પણ અંતિમ આરાધના છે.