નથી. પરને ભોગવી શકતો નથી પણ પરને ભોગવવાની વૃત્તિ કોણ કરે છે? જ્ઞાનીને તો સાધ્ય
સાધનનો સુમેળ અને ભૂતાર્થ સ્વરૂપનું પરિગ્રહણ હોય છે.
આચરણ હોય તે મહાવ્રત પાળે તો પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
આ શ્રદ્ધા કરનાર છે અને આ શ્રદ્ધાન છે; આ જ્ઞેય એટલે જાણવા યોગ્ય છે, આ અજ્ઞેય છે, આ જ્ઞાતા
છે, આ જ્ઞાન છે; આ આચરવા યોગ્ય છે, આ આચરવા યોગ્ય નથી, આ આચરનાર છે, અને આ
આચરણ છે; એમ કર્તવ્ય, અકર્તવ્ય, કર્તા, કર્મરૂપ વિભાગોના અવલોકનવડે જેમને સુંદર ઉત્સાહ
ઉલ્લસિત થાય છે– એવા તેઓ પ્રાથમીક મોક્ષમાર્ગસ્થ જીવો ધીમે ધીમે મોહ રાગાદિને ઉખેડતા જાય છે;
એટલે કે ચારિત્રની મર્યાદાને યોગ્ય વીતરાગતા અને સરાગતાના ભેદને જાણે છે. અને તેવો રાગ
આવ્યા વિના રહેતો નથી. એક સાધુ નગ્ન મુનિ કહેતા હતા કે અમે તો નિશ્ચયમાં રહેનારા, અમારે
વ્યવહારનું શું કામ છે? તો એમ નથી. એકલા નિશ્ચયનો અનુભવ તો સર્વજ્ઞ વીતરાગને છે, તેમને
સાધક દશાનો અનુભવ હોતો જ નથી. એકલો વ્યવહાર મિથ્યાદ્રષ્ટિ હોય છે. અહીં તો ભેદજ્ઞાનરૂપ
વિવેક સહિત નિશ્ચય ચારિત્રની ભૂમિકામાં વર્તે છે, ત્યાં અંશે વીતરાગભાવ સાથે આ જાતના શુભ
વિકલ્પ હોય છે– તેનો મેળ બતાવે છે.
હેય જાણે છે. અરે! મારા પુરુષાર્થની નબળાઈથી આ રાગની વૃત્તિ ઊઠે છે– પરને લીધે રાગ ઊઠે
છે એમ ધર્મીજીવ માનતો નથી. વારંવાર અતીન્દ્રિય આત્માનંદમાં ઝુલતા હોય છે એવા મુનિને
પણ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનમાં આવા વિકલ્પ હોય છે. કોઈ કહે– અમને કોઈ વિકલ્પ નથી, નવત્તત્ત્વના
વિકલ્પ આવતા નથી, વિનય, સત્ય શ્રવણ, સ્વાધ્યાય, શાસ્ત્રજ્ઞાનની જરૂર નથી, બસ ધ્યાન કરો,
તો તે મિથ્યાત્વને ઘૂંટે છે. નિર્વિકલ્પ ચારિત્રની રમણતામાં પડેલા મુનિઓમાં પ્રધાન ગણધરને
પણ આવા વિકલ્પ આવ્યા વિના રહે નહીં. એવા ભેદને જાણવામાં જ્ઞાનનું રોકાવું થાય છે તેનું
નામ વ્યવહાર છે. આ વિકલ્પને લાવું એ પોતાને આધીન માનતા નથી તથા કોઈ પ્રકારના રાગને
કરવા યોગ્ય માનતા નથી તથા કોઈ પ્રકારના રાગને કરવા યોગ્ય માનતા નથી; પણ તે કાળે
આવો રાગ હોય છે એમ જાણવું તે વ્યવહારનયનું પ્રયોજન છે.