ધર્મી પોતાના ચૈતન્ય ગોળાને દેહથી ને કર્મથી જુદો જાણે છે. અરે, હાથી જેવો દેહ હો કે
કીડીની દેહ હો, –એ બંને દેહ અહીં પડી રહેશે ને આત્મા તેનાથી જુદો છે તે બીજે ચાલ્યો
જશે. રાતા છીલકા જેવા રાગથી પણ ચૈતન્ય ગોળો જુદો છે. પર ચીજો આત્માથી જુદી
જ છે, તે કાંઈ આત્મા સાથે રહેતી નથી, ને આત્માનો સંસાર કાંઈ તેમાં રહેતો નથી.
આત્માના જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવને ઓળખીને તેમાં ઠરે તેનું નામ ધર્મ છે. આવો ધર્મ એક
સેકંડ પણ જીવે નથી કર્યો. જે કરવાનું છે તે જીવે કદી નથી કર્યું; અને જે નથી કરવા જેવું
તેના કર્તૃત્વમાં અનાદિથી રોકાયો છે. જેમ સાકરનો સ્વભાવ મીઠો છે તે તેનાથી જુદો
નથી તેમ આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ આત્માથી જુદો નથી. પણ, જેમ સાકર એવા ત્રણ
અક્ષરો સાકર નામની વસ્તુથી જુદો છે, તેમ ‘આત્મા’ એવા અઢી અક્ષર આત્મા
વસ્તુથી જુદા છે. શબ્દોમાં આત્મા નથી ને આત્મામાં શબ્દો નથી.
વિકલ્પોના કર્તાપણે જરાય પરિણમતો નથી, જ્ઞાતા જ રહે છે.
સમયસારશાસ્ત્ર રચ્યું છે, ને પછી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે તેના ઉપર કળશો રચીને કલશ
ચઢાવ્યો છે. અંતરદ્રષ્ટિને સમજાવનાર એ અલૌકિક શાસ્ત્ર છે. તેમાં જ્ઞાન અને વિકારનું
અલૌકિક ભેદજ્ઞાન કરાવ્યું છે. જેમ સોનાનો પારખૂ ધૂળધોયો ધૂળને અને સોનાને જુદા
શોધીને સોનું મેળવી લ્યે છે. ––પણ એમ કોણ કરી શકે? કે જે સોનાને ઓળખતો હોય
તે; તેમ અંતરમાં જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતાનો વિવેક કરનાર ધર્માત્મા સુવર્ણ જેવો જે
ચૈતન્યસ્વભાવ અને ધૂળ જેવા જે રાગાદિ પરભાવો–તેમને ભિન્ન જાણે છે. નાના બાળક
પણ આત્માની જિજ્ઞાસા કરી શકે છે, કોઈ કહે કે આંખ મીંચીને વિચાર કરીએ ત્યાં તો
અંધકાર દેખાય છે, આત્મા નથી દેખાતો. –તો તેને કહે છે કે ભાઈ! આંખ બંધ કરતાં
“આ અંધારું દેખાય છે” –એમ જાણ્યું કોણે? –જાણનાર કોણ છે? જે જાણનાર છે તે
કાંઈ અંધકારસ્વરૂપ નથી. જાણનાર તો ચૈતન્ય પ્રકાશ છે, એ જ તું છો.