આસોઃ ૨૪૯૦ઃ ૭ઃ
જ્ઞાનીના માર્ગની પ્રસિદ્ધિ
[ભાદરવા માસ દરમિયાન પંચાસ્તિકાય ઉપરના પ્રવચનોમાંથી દોહન]
જીવ અને અજીવના સ્વરૂપનો વાસ્તવિક ભેદ
જાણવો તે જ્ઞાનીઓના સમ્યક્ માર્ગની પ્રસિદ્ધિનું
કારણ છે. સમ્યક્માર્ગની પ્રસિદ્ધિ માટે સંતોએ જીવ–
અજીવનું ભિન્ન સ્વરૂપ જેમ છે તેમ ઓળખાવ્યું છે; તે
ઓળખતાં સ્વાશ્રયરૂપ વીતરાગભાવ પ્રગટે છે. અહો,
સન્તોએ જીવ–અજીવનું સ્પષ્ટ ભેદજ્ઞાન કરાવીને
સમ્યક્માર્ગને પ્રસિદ્ધ કર્યો છે...જગતને સમ્યક્માર્ગ
દેખાડીને ઉપકાર કર્યો છે.
જીવ–પુદ્ગલની ભિન્નતાના નિર્ણયમાં વીતરાગભાવ
જગતમાં જીવ અને પુદ્ગલો સંયોગરૂપે એકક્ષેત્રે રહ્યા હોવા છતાં બંનેનું સ્વરૂપ
ભિન્નભિન્ન છે. પુદ્ગલમય એવું શરીર, અને જ્ઞાનમય એવો જીવ એ બંને જુદા જ છે,
અત્યારે પણ બંનેનું સ્વરૂપ જુદું જ છે. શરીર અને શરીરી, એટલે કે દેહ અને આત્મા,
બંને ભિન્નભિન્ન પોતપોતાના સ્વરૂપમાં પરિણમી રહ્યા છે. શરીર તો વર્ણ–ગંધ–રસ–
સ્પર્શરૂપ મૂર્ત ભાવોરૂપે પરિણમી રહ્યું છે, ને શરીરી–આત્મા તો અમૂર્ત–જ્ઞાન–દર્શન–
આનંદ વગેરે ભાવોરૂપે પરિણમી રહ્યું છે.–આમ જ્ઞાની બંનેના ભિન્નસ્વરૂપને જાણે છે.
અજ્ઞાની બંનેને એકમેક માનીને ભ્રમથી પ્રવર્તે છે. કોઈ જ્ઞાની–મુનિ ઉપદેશ દેતા હોય
ત્યાં ઉપદેશના શબ્દો વર્ણાદિ મૂર્તભાવપણે જુદા પરિણમે છે અને ઉપદેશક જ્ઞાનીનું જ્ઞાન,
એમનો અભિપ્રાય તે અમૂર્તજ્ઞાનભાવપણે શબ્દોથી જુદો જ વર્તે છે. તે અમૂર્તજ્ઞાનમાં
મૂર્તવાણીનું કર્તૃત્વ નથી; અને તે મૂર્તશબ્દો કર્તા થઇને શ્રોતાને જ્ઞાન ઉપજાવે એમ પણ
બનતું નથી. શ્રોતાનો આત્મા પોતે પોતાના સ્વરૂપથી જ પોતાના જ્ઞાનભાવપણે
પરિણમે છે.–આવા સ્વાધીન સ્વરૂપના નિર્ણયમાં સ્વાશ્રય વીતરાગભાવ પ્રગટે છે.
એકબીજાના કારણે એકબીજામાં કાંઈ થાય–એવી પરાશ્રયબુદ્ધિમાં વીતરાગભાવ થતો
નથી, પણ રાગદ્વેષ થાય