તેનો કર્તા છે, પરંતુ તે કાંઇ સ્વભાવભૂત કાર્ય નથી એટલે તે ઉપાદેયરૂપ કાર્ય નથી પણ
હેયરૂપ છે. પુદ્ગલમાં બંધાતા પુણ્યપાપરૂપ કર્મ તેમાં જીવના શુભ–અશુભ પરિણામ
નિમિત્ત છે. ઘાતીકર્મોની બધી પ્રકૃતિ પાપરૂપ અશુભ જ છે, ને અઘાતીકર્મોમાં કેટલીક
પ્રકૃતિ શુભ–પુણ્યરૂપ છે ને કેટલીક અશુભ–પાપરૂપ છે. જીવનો ભાવ નિમિત્ત અને કર્મ
બંધાયું તે નૈમિત્તિક,–છતાં તેમને કાંઈ કાળભેદ નથી, પહેલાં નિમિત્ત ને પછી નૈમિત્તિક
એમ નથી, તેમજ કોઇ કોઇનું કર્તા પણ નથી. જીવ અને પુદ્ગલ તો ત્રિકાળી પદાર્થ છે
અને બાકીના સાત પદાર્થો (–પુણ્ય–પાપ વગેરે) પર્યાયરૂપ છે, તેની ઉત્પત્તિમાં જીવ
અને પુદ્ગલને નિમિત્ત–નૈમિત્તિકપણું છે. જીવના જે શુભભાવથી પુણ્યકર્મ બંધાયું તે
ભાવને પણ પુણ્ય કહ્યું છે. એ જ રીતે જે અશુભભાવથી પાપકર્મ બંધાયું તે ભાવને પાપ
કહ્યું છે. ત્યાં જીવના પરિણામરૂપ ભાવ પુણ્ય–પાપનું કર્તૃત્વ જીવને જ છે ને પુદ્ગલના
પરિણામરૂપ દ્રવ્ય પુણ્ય–પાપનું કર્તૃત્વ પુદ્ગલમાં જ છે. બંનેના પરિણામ એક સાથે છે
આગળપાછળ નથી. ભાવપુણ્ય–પાપ તે જીવનું કાર્ય હોવા છતાં તે સ્વભાવભૂત નથી,
એટલે ઉપાદેયરૂપ નથી.
અનિષ્ટ કલ્પના કરાવતી નથી, પણ જીવ પોતે સ્વભાવથી ખસીને રાગ–દ્વેષ વશ
બહારમાં ઇષ્ટ અનિષ્ટપણાની કલ્પના કરે છે. સંતો કહે છેઃ ભાઈ, બહારના પદાર્થોથી તું
દુઃખી–સુખી નથી. તું તારા રાગદ્વેષાદિ વિકારી પરિણામની ચીકાસથી દુઃખી છો. રાગાદિ
ચીકાસભાવનું નિમિત્ત પામીને જીવને એકક્ષેત્રે પુદ્ગલકર્મ બંધાય છે. જીવનો
વીતરાગભાવ સંવર–નિર્જરા મોક્ષનો હેતુ છે, ને જીવનો સરાગભાવ કર્મના આસ્રવ–
બંધનો હેતુ છે. માટે મોક્ષેચ્છુએ વીતરાગભાવ જ કર્તવ્ય છે. આવો વીતરાગભાવ એ જ
શાસ્ત્રનું તાત્પર્ય છે.
આવી; એક તો પ્રશસ્ત રાગમાં અર્હંતદેવ વગેરેની ભક્તિ હોય છે; અને બીજું અર્હંતદેવ
વગેરેની ભક્તિનો જે પ્રશસ્ત ભાવ છે તે પુણ્યારુંવનો જ હેતુ છે, તે કાંઇ મોક્ષનો હેતુ
નથી. મોક્ષનો હેતુ તો રાગ વગરનો શુદ્ધભાવ જ છે.