પર્યાયોમાં લીન છે તે પર્યાયમૂઢ–પરસમય મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, અને જે ઉપયોગલક્ષણરૂપ
નિજભાવમાં સ્થિત છે તે સ્વસમય–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે, એમ સમયસાર–પ્રવચનસાર વગેરેમાં
કહ્યું છે. સ્વસમયમાં સ્થિરતારૂપ જે સમ્યગ્દર્શનાદિ છે તે જ ઉપાદેય છે–એમ જાણો. અને
એનાથી પરાઙમુખ એવું જે પરસમયપણું તે હેય છે–એમ જાણો. જેટલો સ્વભાવભાવ છે
તેટલું સ્વસમયપણું છે, ને જેટલો પરભાવ છે તેટલું પરસમયપણું છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને ચોથા
ગુણ– સ્થાનથી જ સ્વસમયપણાનો પ્રારંભ થઈ ગયો છે; અને જેટલો રાગાદિ પરભાવ
છે તેને પરસમય જાણીને, તેમાં તે લીન થતો નથી. અજ્ઞાની તો રાગાદિરૂપ
વ્યવહારક્રિયાને જ જાણે કે તે સ્વસમય જ હોય એવા રસથી ભેટે છે–તેમાં લીન થઈને
વર્તે છે, તેને શુદ્ધ પરિણતિરૂપ આત્મવ્યવહારની ખબર નથી, પરિણતિદ્વારા શુદ્ધઆત્માને
તે ભેટતો નથી, પણ પરદ્રવ્યને ભેટે છે; ‘હું મનુષ્ય જ છું’ એમ માનીને શરીર સાથે
એકત્વબુદ્ધિથી તે વર્તે છે, એટલે મનુષ્યવ્યવહારને જ તે પોતાનો વ્યવહાર જાણે છે, પણ
શુદ્ધચેતનારૂપ આત્મવ્યવહારને તે ઓળખતો નથી.
જ્યાં હોય ત્યાં ત્યાં સ્વદ્રવ્યમાં જ રત છે, એટલે કે સર્વત્ર આત્માપણે જ તે રહ્યો છે.
નરકમાં કે સ્વર્ગમાં રહેલો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નારકી થઈને કે દેવ થઈને નથી રહ્યો પણ ‘હું તો
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા છું’ એમ આત્મા થઈને જ રહ્યો છે. અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ્યાં હોય
ત્યાં પરદ્રવ્યને જ પોતાનું માનીને પરસમયરૂપ થઈને રહ્યો છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિને બહિરાત્મા
કહો કે અનાત્મા કહો કે પરસમય કહો, અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિને અંતરાત્મા કહો, સ્વસમય કહો
કે આત્મરૂપ થઈને રહ્યો–એમ કહો. અહા, સમ્યગ્દ્રષ્ટિ અને મિથ્યાદ્રષ્ટિમાં કેટલો ફેર?
ભેદજ્ઞાન થયું ને દ્રષ્ટિ પલટી ત્યાં બધું પલટી ગયું. અનાદિથી વિભાવ હોવા છતાં જ્યાં
આત્માના સ્વભાવનું સમ્યક્ભાન કર્યું ત્યાં તે વિભાવો ક્ષણમાત્રમાં છૂટી જાય છે.
વિભાવને ટાળવાનો એક જ ઉપાય કે આત્માનું સમ્યક્ભાન. શ્રીમ્દ રાજચંદ્ર કહે છે કે–
તેમ વિભાવ અનાદિનો જ્ઞાન થતાં દૂર થાય.
નષ્ટ કરતો જાય છે. અજ્ઞાની તો રાગ અને સ્વરૂપની જુદાઈ જ જાણતો નથી, કોને
સાધવું ને