: ફાગણ: આત્મધર્મ :૧૭:
જગતના કોઈ પરદ્રવ્યમાં સુખની કલ્પના તેને થતી નથી. એક સ્વદ્રવ્ય સિવાય બીજે
ક્્યાંય તેને ઉપાદેયબુદ્ધિ થતી નથી. પરવિષયોમાં સુખ માને તે તેના કારણરૂપ શુભરાગમાં
પણ સુખ માન્યા વિના રહે નહીં. એ જ રીતે જે જીવ શુભરાગને ધર્મ કે ઉપાદેય માને તે
જીવ તે રાગના ફળમાં પણ સુખ માને છે–એટલે રાગમાં સુખ માનનાર (રાગને ધર્મનું
સાધન માનનાર) જીવને વિષયોની આસક્તિ ખરેખર કદી મટતી નથી. રાગમાં જે
આસક્ત છે તે વિષયોમાં જ આસક્ત છે. રાગ અને વિષયો બંને એક જ જાતના છે.
ચૈતન્યસ્વભાવ એ બંનેથી જુદી જાતનો છે, આત્માનું સુખ રાગથી ને વિષયોથી બંનેથી
પાર છે. આવા ચૈતન્યસુખને જે જાણે છે તે કદી રાગમાં કે વિષયોમાં રત થતા નથી.
જ્ઞાનકલા જિસકે ઘટ જાગી તે જગમાંહી સહજ વૈરાગી;
જ્ઞાન મગન વિષયસુખમાંથી યહ વિપરીત, સંભવે નાંહી.
જ્ઞાન થાય, આત્માના સુખનો અનુભવ થાય અને વિષયસુખોમાં મગ્નતા પણ
રહે એ બંને એકબીજાથી વિપરીત છે, જ્ઞાનીને વિષયસુખમાં મગ્નતા હોય એવું
વિપરીતપણું કદી સંભવતું નથી. એ તો જગતમાં સહજ વૈરાગી છે. જ્ઞાનકળા જાગી ત્યાં
વિષયોમાં કે રાગમાં અત્યંત ઉદાસીનતા થઈ જાય છે. અરે, ચૈતન્યસુખને જે નથી
જાણતો તે વિષયોની અત્યંત તૃષ્ણાથી અનેક પાપો કરે છે, ને ચાર ગતિનાં દુઃખો
ભોગવે છે. ચૈતન્યને ભૂલીને શુભભાવ કરતો હોય ને તેમાં સુખ માનતો હોય તે જીવ
પણ ખરેખર વિષયોમાં જ મગ્ન છે. અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા વિષયોથી વિમુખ થઈને
ચૈતન્યસ્વભાવના સુખને વેદે છે. સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં જ વિષયસુખોથી પરાંગ્મુખતા
થઈ ને અતીન્દ્રિય સુખનો અનુભવ શરૂ થઈ ગયો. અંતરાત્મા, અંતરમાં ચૈતન્યસુખનો
સ્વાદ ચાખીને બહિરવિષયોથી વિમુખ થાય છે. અને બહિરાત્મા બહારના વિષયમાં સુખ
માનીને ચૈતન્ય સ્વભાવથી પરાંગ્મુખ વર્તે છે, અને એકલા દુઃખોને જ વેદે છે ભાઈ
વિષયો તો પાપ છે, પાપમાંથી સુખ કેમ મળે? અરે, જ્યાં અનંત સુખ ભરેલું છે ને જ્યાં
દુઃખ લેશમાત્ર નથી એવા આત્મામાં તું પ્રેમ કેમ નથી કરતો? અને જ્યાં એકલું દુઃખ જ
છે ને સુખનો અંશ પણ નથી એવા બાહ્ય વિષયોમાં તું પ્રેમ કેમ કરે છે? અરે જીવ!
બાહ્યવિષયોના સેવનમાં તારો અનંત અનંત કાળ વીતી ગયો છતાં સુખની ઠંડી હવા
પણ તને ન મળી માટે જરાક વિચાર.....એ તરફથી પાછો વળ ને જ્ઞાનચક્ષુથી વિવેક કર
એકવાર આત્મા તરફ જો. આત્મામાં સુખ છે તેને દેખ, શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે કે–
‘અનંત સુખ નામ દુઃખ, ત્યાં રહી ન મિત્રતા,
અનંત દુઃખ નામ સુખ, પ્રેમ ત્યાં વિચિત્રતા!
ઉઘાડ ન્યાયનેત્રને નીહાળ રે નીહાળ તું,
નિવૃત્તિ શીઘ્રમેવ ધારે તે પ્રવૃત્તિ બાળ તું.’