: અષાડ : આત્મધર્મ : ૧૯ :
સમ્યગ્દ્રષ્ટિની અંદરની
દશાનું વર્ણન
સવિકલ્પતા કે નિર્વિકલ્પતા–બંને વખતે સમ્યક્ત્વ સરખું છે.
“ધર્માત્મા જ્યાં શુભ–અશુભરૂપ પરિણમતા હોય ત્યાં તેમને સમ્યક્ત્વનું
અસ્તિત્વ કેવી રીતે હોય? તે વાત અહીં દ્રષ્ટાંતપૂર્વક સમજાવે છે: જેમ કોઈ
ગુમાસ્તો શેઠના કાર્યમાં પ્રવર્તે છે, તે કાર્યને પોતાનું કાર્ય પણ કહે છે, હર્ષ–
વિષાદને પણ પામે છે, એ કાર્યમાં પ્રવર્તતાં તે પોતાની અને શેઠની
આપસમાં જુદાઈ પણ સમજતો નથી, પરંતુ તેને એવું અંતરંગ શ્રદ્ધાન છે કે
‘આ મારું કાર્ય નથી.’ એ પ્રમાણે કાર્ય કરનાર તે ગુમાસ્તો ‘શાહુકાર’ છે;
પણ તે શેઠના ધનને ચોરી તેને પોતાનું માને તો તે ગુમાસ્તો ચોર જ
કહેવાય; તેમ કર્મોદયજનિત શુભાશુભકાર્યનો કર્તા થઈ તદ્રૂપ પરિણમે તો
પણ તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિને એવા પ્રકારનું અંતરંગ શ્રદ્ધાન છે કે ‘આ કાર્ય મારાં
નથી.’ પણ જો દેહાશ્રિત વ્રત–સંયમને પણ પોતાનાં માને તો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ
છે. આવી રીતે સવિકલ્પ પરિણામ હોય છે.”
શુભાશુભ પરિણામ વખતે પણ ધર્મીને શુદ્ધાત્મશ્રદ્ધાનરૂપ નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ હોય
છે એ વાત અહીં દ્રષ્ટાંત આપીને સમજાવી છે. સવિકલ્પણું અને નિર્વિકલ્પપણું તો
ઉપયોગની અપેક્ષાએ છે, શ્રદ્ધામાં કાંઈ સવિકલ્પ અને નિર્વિકલ્પ એવા ભેદ નથી.
અશુભરાગરૂપ સવિકલ્પદશા હો કે શુભરાગરૂપ સવિકલ્પદશા હો, સમ્યક્ત્વ તો એ
બંનેથી પાર શુદ્ધાત્માના શ્રદ્ધાનરૂપ વર્તે છે. તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિને સ્વાનુભવમાં ઉપયોગ હોય કે
બહાર શુભ–અશુભમાં ઉપયોગ હોય,–પરંતુ બંને વખતે તેને સમ્યગ્દર્શન તો એક જ
પ્રકારે વર્તે છે. આથી એમ ન સમજી લેવું કે સમકિતી પોતાના ઉપયોગને ગમે તેમ
બહાર ભમાવ્યા કરતા હશે. સ્વાનુભવમાં જે આનંદનો સ્વાદ ચાખ્યો છે તેમાં ફરીફરીને
ઉપયોગ જોડવાની ભાવના તેને વર્તે જ છે, તે માટે વારંવાર પ્રયત્ન પણ કરે છે; કેમકે,
શ્રદ્ધા એવી ને એવી હોવા છતાં સ્વાનુભવમાં ઉપયોગ વખતે નિર્વિકલ્પદશામાં
અતીન્દ્રિય આનંદનું જે વિશેષ વેદન થાય છે તેવું સવિકલ્પદશામાં નથી હોતું. પણ એવી
નિર્વિકલ્પદશા નથી ટકતી ત્યારે શુભ કે અશુભમાં પણ ધર્મીનો ઉપયોગ જોડાય છે.
અશુભમાં ઉપયોગ જોડાય ત્યારે સમકિત કાંઈ મેલું નથી થઈ જતું. ઈન્દ્રિય તરફ ઉપયોગ
જોડાયો ત્યારે સમકિત જુદું ને અતીન્દ્રિય ઉપયોગ થયો ત્યારે સમકિત જુદું–એમ કાંઈ
સમ્યગ્દર્શનમાં બે ભેદ નથી. પ્રત્યક્ષ–પરોક્ષ એવા ભેદ પણ ઉપયોગમાં છે, સમ્યગ્દર્શનમાં
કાંઈ પ્રત્યક્ષપરોક્ષપણું નથી; સમ્યગ્દર્શન તો શુદ્ધઆત્માના શ્રદ્ધાનરૂપ છે.