: ૨૮ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :
આચાર્યદેવે સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે આત્મા એકલા અનુમાન વડે કે એકલા ઈન્દ્રિય–મન વડે
જણાતો નથી એટલે એકલા પરોક્ષ વડે જણાતો નથી, ઈન્દ્રિયજન્ય મતિ–શ્રુતજ્ઞાનને
સાંવ્યવહારિકા પ્રત્યક્ષ કહ્યું છે તે પરને જાણવાની અપેક્ષાએ, સ્વને જાણવામાં તો તે
જ્ઞાન ઈન્દ્રિયાતીત સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષ છે. આ સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષપણું અધ્યાત્મશૈલીમાં છે,
એટલે આગમની શૈલીમાં પ્રત્યક્ષ–પરોક્ષના જે ભેદો આવે તેમાં તેનું કથન ન આવે.
સમયસારમાં કહે છે કે હું મારા સમસ્ત નિજવૈભવથી શુદ્ધાત્મા દેખાડું છું તે
સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષથી પ્રમાણ કરજો. હવે ત્યાં શ્રોતાઓ તો મતિ–શ્રુતજ્ઞાનવાળા જ છે ને
તેમને જ મતિ–શ્રુતજ્ઞાન વડે સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષ કરવાનું કહ્યું છે. જો સ્વાનુભવમાં મતિ–
ધર્માત્માએ આવો અનુભવ કરતાં પહેલાં આગમદ્વારા તથા અનુમાન વગેરે દ્વારા
આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ નક્કી કર્યું છે. પછી તેમાં પરિણામ લીન કરીને સ્વાનુભવ કરે છે.
આગમમાં, અરિહંતના આત્માનું ઉદાહરણ આપીને આત્માનો શુદ્ધ સ્વભાવ
દેખાડયો છે. અરિહંતનો આત્મા દ્રવ્યથી–ગુણથી ને પર્યાયથી જેવો શુદ્ધ છે તેવો જ
આ આત્માનો સ્વભાવ છે, અરિહંત જેવો સર્વજ્ઞસ્વભાવ આ આત્મામાં ભર્યો છે;
અરિહંતના આત્મામાં શુભરાગ વગેરે વિકાર નથી તેમ શુભરાગ આ આત્માનો પણ
સ્વભાવ નથી. આગમમાં શુભરાગને આત્માનો સ્વભાવ નથી કહ્યો પણ પરભાવ
કહ્યો છે, તેને અનાત્મા અને આસ્રવ કહ્યો છે, એમ અનેક પ્રકારે આગમના જ્ઞાનથી
આત્મસ્વરૂપનો નિર્ણય કરવો જોઈએ. વળી અનુમાનના વિચારથી પણ વસ્તુસ્વરૂપ
નક્કી કરે. જેમ કે–
હું આત્મા છું...મારામાં જ્ઞાન છે.
જ્યાં જ્યાં જ્ઞાન છે ત્યાં ત્યાં આત્મા છે, જેમકે સિદ્ધ ભગવાન.
જ્યાં જ્યાં આત્મા નથી ત્યાં ત્યાં જ્ઞાન પણ નથી. જેમકે અચેતન શરીર.
વળી, જ્યાં જ્યાં જ્ઞાન નથી ત્યાં ત્યાં આત્મા પણ નથી. અને
જ્યાં જ્યાં આત્મા છે ત્યાં ત્યાં જ્ઞાન પણ છે.
આ રીતે આત્માને અને જ્ઞાનને પરસ્પર વ્યાપ્તિપણું છે, એટલે એક હોય ત્યાં
બીજુંં હોય જ, ને એક ન હોય ત્યાં બીજું પણ ન હોય, આવા પરસ્પર
અવિનાભાવપણાને ‘સમવ્યાપ્તિ’ કહેવાય છે. ‘શરીર હોય ત્યાં આત્મા હોય’–એમ સાચું
અનુમાન થઈ શકતું નથી, કેમકે સિદ્ધભગવાનને શરીર ન હોવા છતાં આત્મા છે, અને
મૃતકકલેવરમાં