: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૨૭ :
સ્વા નુ ભ વ
જ્ઞા ન નું વ ર્ણ ન
સમ્યગ્દ્રષ્ટિની નિર્વિકલ્પ સ્વાનુભૂતિનું વર્ણન, તેને
આત્મપ્રતીતિનું સળંગપણું, તેના સ્વરૂપચિન્તનના પ્રકારો, એ
સ્વરૂપચિંતનમાં ઊઠતા આનંદતરંગો વગેરેનું વર્ણન ‘આત્મધર્મ’ના
છેલ્લા બે અંકોમાં આપણે વાંચ્યું; તેમજ તે ધર્માત્માને અનુસરનારા
મુમુક્ષુને પણ સ્વાનુભવ તરફ ઢળતી વિચારધારા કેવી હોય, તેનો
પ્રયત્ન કેવો હોય તે પણ જોયું. હવે અહીં સાક્ષાત્ સ્વાનુભવ
વખતના જ્ઞાનનું વર્ણન છે. સ્વાનુભવમાં મતિ–શ્રુતજ્ઞાન શું કાર્ય કરે
છે ને તેની કેટલી તાકાત છે તે આ પ્રવચનમાં ગુરુદેવે સમજાવ્યું છે.
જિનાગમમાં જેવું આત્માનું સ્વરૂપ કહ્યું છે તેવું જાણીને, પોતાના પરિણામને
તેમાં મગ્ન કરીને ધર્મીજીવ મતિશ્રુતજ્ઞાન વડે સ્વાનુભવ કરે છે. સામાન્યપણે મતિ–
શ્રુતજ્ઞાનને પરોક્ષ વર્ણવ્યા છે, છતાં સ્વાનુભવના કાળમાં તેમાં અંશે અતીન્દ્રિયપણું થયું
છે તે અપેક્ષાએ પ્રત્યક્ષપણું પણ છે.
પ્રત્યક્ષ–પરોક્ષની સામાન્ય વ્યાખ્યામાં, આત્માને જાણે તે પ્રત્યક્ષ ને પરને જાણે તે
પરોક્ષ આવી વ્યાખ્યા નથી, કેમકે મતિ–શ્રુતજ્ઞાન આત્માને જાણે છે છતાં તેને પરોક્ષ
ગણ્યા છે, ને અવધિ–મનઃપર્યયજ્ઞાન પરને જાણે છે છતાં તેને પ્રત્યક્ષ કહ્યા છે. જે જ્ઞાન
સ્પષ્ટ હોય અને સીધું આત્માથી થાય તે જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ કહે છે; અને જે અસ્પષ્ટ હોય,
જેમાં ઈન્દ્રિયાદિ પરનું કંઈક અવલંબન હોય તેને પરોક્ષ કહે છે. હવે મતિ–શ્રુતજ્ઞાન
સ્વસન્મુખ થઈને જ્યારે સ્વાનુભવમાં વર્તે છે ત્યારે તેમાંથી ઈન્દ્રિય–મનનું જેટલું
અવલંબન છૂટયું છે તેટલું તો પ્રત્યક્ષપણું છે, તેમાં જે સ્વાનુભવ થયો તે એકલા
આત્માથી જ થયો છે, બીજા કોઈનું તેમાં અવલંબન નથી, અને તે સ્વાનુભવ સ્પષ્ટ છે,
માટે તે પ્રત્યક્ષ છે. આ પ્રત્યક્ષપણું અધ્યાત્મદ્રષ્ટિવાળાને સમજાય તેવું છે. અહા, મતિ–
શ્રુતજ્ઞાન ઈન્દ્રિય અને મન વગર જાણે! .... ભાઈ, જાણવાનો સ્વભાવ તો આત્માનો છે
ને! આત્મા પોતે પોતાને મન અને ઈન્દ્રિય વગર જ જાણે છે. પ્રવચનસારની ૧૭૨ મી
ગાથામાં ‘અલિંગગ્રહણ’ ના ૨૦ અર્થો કરતાં