: ૨૬ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :
છે, તે એમ સૂચવે છે કે રસને જાણનારો જીભથી જુદો છે.
કાન શબ્દો સાંભળે છે એમ નથી થતું પણ કાનદ્વારા હું શબ્દ સાંભળું છું એમ
આ પ્રમાણે પાંચે ઈન્દ્રિયોથી આત્મા જુદો છે; ઈન્દ્રિયોમાં કાંઈ જાણવાનો સ્વભાવ
નથી, આત્મામાં જ જાણવાનો સ્વભાવ છે; અને તે પણ ઈન્દ્રિયોવડે જાણે એવો સ્વભાવ
નથી પણ પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવથી જ જાણવાનો સ્વભાવ છે.
(૧૭૯) આત્માના અવયવ
આત્માના ગુણ–પર્યાયો તે આત્માના અવયવ છે. આત્માને અવયવ હોય? હા;
જડ ઈનિ઼્દ્રયો તે ખરેખર આત્માના અવયવ નથી, પણ જ્ઞાન–દર્શન–સુખ વગેરે ગુણો તે
જ આત્માના ખરા અવયવ છે. અવયવ એટલે અંશીનો અંશ; જડ ઈન્દ્રિયો તે કાંઈ
આત્માના અંશો નથી, એટલે તે આત્માના અવયવો નથી ને તેના વડે આત્મા કાંઈ કાર્ય
કરતો નથી. અનંતગુણનો પિંડ આત્મા તે અવયવી, ને તેના અનંતગુણાંશો તે તેના
અવયવ. અથવા મતિ–શ્રુતજ્ઞાન તે આત્માના અવયવ છે, તે અવયવ દ્વારા સ્વસંવેદનથી
આખો અવયવી આત્મા જણાય છે. જેમ માણસ પોતાના હાથ વગેરે અવયવોથી પોતાનું
કામ કરે છે, તેમ મતિ–શ્રુતજ્ઞાન તે આત્માના હાથ છે, તે મતિ–શ્રુતજ્ઞાનરૂપી પોતાના
અવયવ વડે આત્મા પોતાના સ્વસંવેદનનું કામ કરે છે. પણ જે આત્માના અવયવો નથી
એવી ઈન્દ્રિયાદિવડે આત્મા જણાતો નથી. અસંખ્ય પ્રદેશ અપેક્ષાએ પણ આત્માના
અસંખ્ય અવયવ છે.
(૧૮૦) નય
નયોના આમ તો અનંત પ્રકારો છે, પણ ભિન્ન ભિન્ન અનંત પ્રકારના નયોનું
જ્ઞાન સાધકને થઈ શકે નહિ; સંક્ષેપમાં શુદ્ધનય અને અશુદ્ધનય એ બે નયોદ્વારા પણ
વસ્તુસ્વરૂપ જાણીને સાધક પોતાનું પ્રયોજન સાધી શકે છે, પરદ્રવ્યોથી તેમજ
પરભાવોથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વભાવનો અનુભવ કરાવે તે શુદ્ધનય છે;
પર્યાયની અશુદ્ધતાનું તેમજ પરના સંબંધનું જ્ઞાન કરાવે તે અશુદ્ધનય છે. આમ બંને
નયોને જાણીને પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપનું ગ્રહણ ને અશુદ્ધતાના ત્યાગ વડે તે નયજ્ઞ જીવ
પોતાના સ્વાનુભવરૂપ પ્રયોજનને સાધે છે. (અહીં શુદ્ધનય એટલે નિશ્ચયનય; અશુદ્ધનય
એટલે વ્યવહારનય)