: ૩૪ : આત્મધર્મ : માગશર : ૨૪૯૨
દુઃખ છે, આકુળતા છે. પરદ્રવ્ય–સન્મુખની જેટલી વૃત્તિ ઊઠે તે બધી અશુદ્ધચેતના છે.
શુદ્ધચેતના તો સ્વદ્રવ્ય–સન્મુખ થઈને શુદ્ધઆત્માને સંચેતે છે ને તેના આનંદને અનુભવે
છે. આવી શુદ્ધચેતના વગર સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે નહિ.
અનુકૂળ સંયોગમાં હર્ષ કરીને, તથા પ્રતિકૂળ પ્રસંગમાં ખેદ કરીને તેના વેદનમાં
અટકી જાય તે અશુદ્ધ કર્મફળચેતના છે. ચૈતન્યતત્ત્વ રાગથી જુદું છે–એના વેદન વગર
સાચું વૈરાગીપણું આવે નહિ. વૈરાગની રીત પણ ભગવાનના માર્ગમાં જુદી જાતની છે.
ચૈતન્યસ્વરૂપની સન્મુખ થઈને તેના વેદન વગર પર પ્રત્યે સાચો વૈરાગ્ય આવે નહિ.
રાગના વેદનમાં જે અટકે તેને વૈરાગી કોણ કહે? ધર્મીનો વૈરાગ્ય તો એવો છે કે જેમાં
સ્વભાવનો ભોગવટો હોય, રાગનો ભોગવટો જેમાં છૂટી ગયો હોય. ચૈતન્યનો ઉત્સાહ
ચૂકીને રાગનો ઉત્સાહ ધર્મીને આવે નહિ. રાગથી પાર ચૈતન્યનો સ્વાદ એણે ચાખ્યો છે,
એટલે જગતના બધા સ્વાદ તેને ફિક્કા–નીરસ લાગે છે.
* પરના સ્વાદને તો કોઈ જીવ ભોગવતો નથી.
* અજ્ઞાની આત્માના શુદ્ધ સ્વાદને ભૂલીને વિકારના અશુદ્ધ સ્વાદને જ ભોગવે છે;
પરને ભોગવવાનું ભ્રમથી માને છે.
* જ્ઞાની પરથી ભિન્ન ને રાગથી પાર ચૈતન્યના પરમ આનંદસ્વાદને અનુભવે છે.
સમકિતીને વસ્તુનો અનુભવ કેવો છે?–
વસ્તુ વિચારત ધ્યાવતેં મન પામે વિશ્રામ;
રસસ્વાદત સુખ ઊપજે, અનુભવ યાકો નામ.
આવો અનુભવ ગૃહસ્થ–સમકિતીનેય હોય છે, નરકમાં પણ સમકિતીને આવો
અનુભવ હોય છે. આવો અનુભવ તે મૂળમાર્ગ છે. પણ આવા મૂળમાર્ગની પ્રાપ્તિ માટે
અંતરમાં ઘણી પાત્રતા, ઘણો સત્સમાગમ જોઈએ. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે કે–
તે જિજ્ઞાસુ જીવને, થાયે સદ્ગુરુબોધ,
તો પામે સમકિત તે વર્તે અંતર શોધ.
સત્સમાગમે સાચા માર્ગનું શ્રવણ–મનન કરીને, પોતે અંતરશોધમાં વર્તે તો
આવો અનુભવ થાય ને તે જીવ સમકિત પામે.