: ૩૬ : આત્મધર્મ : માગશર : ૨૪૯૨
કરે છે. પ્રીતિ કરવા યોગ્ય જે ચૈતન્યસ્વરૂપ તેને ન જાણ્યું એટલે દેહાદિમાં પ્રીતિ વર્તે છે,
અને દેહાદિની ઉપેક્ષા કરવાને બદલે તેને ઊંડે ઊંડે દ્વેષબુદ્ધિ થઈ જાય છે. ચૈતન્યના
આનંદરૂપ સમાધિ નથી ત્યાં ઊડે ઊંડે અસમાધિનો ભાવ વર્તે છે એટલે ‘શરીરને સૂકવી
નાંખું કે શરીરનો નિગ્રહ કરું’ એવી દ્વેષબુદ્ધિ તેને થાય છે; એને ત્યાગમાં શાંતિ નથી
પણ દ્વેષ છે. આ જડ શરીર તો મારા જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપથી અત્યંત ભિન્ન છે એમ જે નથી
જાણતો તે અજ્ઞાનીને શરીરમાં જ અનુગ્રહ અને નિગ્રહની બુદ્ધિ થાય છે, તે વાત કરે છે–
न जानन्ति शरीराणि सुखदुःखान्यबुद्धयः।
निग्रहानिग्रहधियं तथाप्यत्रैव कुर्वते।। ६१।।
આ શરીર તો જડ છે, તે કાંઈ સુખ–દુઃખને જાણતું નથી. તેમજ તે શરીરમાં કાંઈ
સુખ–દુઃખ થતું નથી છતાં મૂઢ જીવ તે શરીરમાં જ હેય–ઉપાદેયબુદ્ધિ કરીને તેમાં દ્વેષ અને
પ્રીતિ કરે છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિજીવ ઘરબાર છોડીને જંગલમાં જઈને રહે, ને શુભભાવથી
સ્વર્ગમાં જાય, ત્યારે પણ ચૈતન્યની શાંતિ વગર શરીર ઉપર દ્વેષની બુદ્ધિથી જ તેનો
ત્યાગ છે. ‘શરીર દ્વારા ધર્મનું સાધન કરવા માટે તેને આહારાદિ આપું, અથવા
ઉપવાસાદિ વડે શરીરનો નિગ્રહ કરું’ –એવી જેની બુદ્ધિ છે તેને અનંતાનુબંધી રાગ–દ્વેષ
પડ્યા જ છે, ચૈતન્યના અમૃતનું વેદન તેને નથી એટલે તેને સમાધિ નથી પણ
અસમાધિ જ છે. શરીરને જ સુખનું સાધન માન્યું ત્યાં તેને પોષવાની રાગબુદ્ધિ છે, અને
શરીરને દુઃખનું સાધન માન્યું ત્યાં તેના ઉપર દ્વેષબુદ્ધિ છે, એટલે તે શરીર પ્રત્યેની
ચિંતાથી નિરંતર અસમાધિ જ વેદે છે. પણ હું તો દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનદર્શનસ્વરૂપ છું, દેહમાં
મારું સુખદુઃખ છે જ નહિ–એમ જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરતો નથી, બધાય પરદ્રવ્યોથી
આત્માને ભિન્ન જાણીને સર્વ પરદ્રવ્યથી ઉપેક્ષિત થઈને જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપમાં પ્રીતિ કરવી તે
જ સમાધિનો ઉપાય છે. ધર્મીને ચૈતન્યસ્વરૂપમાં જ પ્રીતિ છે, પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપ
સિવાય દેહાદિ પ્રત્યે તેને ઉપેક્ષા જ છે; જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા શાંતિનો ને આનંદનો સાગર
છે–તેમાં વળતાં દેહાદિ પ્રત્યે સહેજે ઉપેક્ષા વર્તે છે; ધર્મીને આત્મભાવે પર પ્રત્યે ઉપેક્ષા
વર્તે છે. અજ્ઞાનીને આત્મભાવની તો ખબર નથી ને પરને છોડવા જાય છે–તેથી તેમાં
તેને દ્વેષબુદ્ધિ જ પડી છે. જ્યાં આત્માની શાંતિ નથી ત્યાં કોઈ ને કોઈ પ્રકારે બળતરા
(સંયોગની અભિલાષા) પડી જ છે. ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્મદ્રવ્યમાં પરિણતિની એકાગ્રતા
વગર દેહાદિ પ્રત્યે સાચી ઉપેક્ષા થતી નથી. ચૈતન્યના આનંદમાં એકાગ્ર થતાં રાગ–દ્વેષ
થતા જ નથી. ત્યાં ધર્મીને દેહાદિ પ્રત્યે ઈષ્ટ–અનીષ્ટબુદ્ધિ થતી નથી, એટલે અનાકુળ
શાંતિરૂપ સમાધિ જ રહે છે.
ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય આનંદ પાસે ધર્માત્માને જગતના સમસ્ત બાહ્ય વિષયોનું