: માગશર : ૨૪૯૨ આત્મધર્મ : ૩૭ :
કૌતૂક છૂટી ગયું છે, બહારમાં ક્્યાંય સુખ સ્વપ્નેય ભાસતું નથી. અમૃતનું આખું ઝાડ,
અમૃતની આખી નાળિયેરી, અથવા આનંદનું કલ્પવૃક્ષ પોતામાં જ સાક્ષાત્ દેખ્યું છે ને
એનો સ્વાદ ચાખ્યો છે ત્યાં રાગની કે રાગના ફળની મીઠાસ કેમ લાગે? અજ્ઞાની
રાગમાં ને સંયોગમાં ક્્યાંક ને ક્્યાંક મોહાયો છે; જો ક્્યાંક ન અટક્યો હોય તો
ચૈતન્યના વીતરાગી આનંદનું વેદન કેમ ન થાય? જ્ઞાની તો સ્વતત્ત્વમાં જ સંતુષ્ઠ છે.
તેને જ સાચો ત્યાગ ને સાચી સમાધિ થાય છે. જુઓ, આવા આત્મતત્ત્વને જાણીને,
અંતર્મુખ તેની ભાવના કરવી તે જ પરમ શાંતિની દાતાર છે. એ સિવાય બીજે ક્્યાંયથી
પ્રત્યે સાચી ઉદાસીનતા કે સાચો વૈરાગ્ય થાય નહિ, એટલે તેનો ત્યાગ પણ સાચો હોય
નહિ, ને તેને આત્માની શાન્તિ પ્રગટે નહિ.
જ્ઞાની ધર્માત્મા ગૃહસ્થપણામાંય હોય, શરીરના સંસ્કાર કરતા હોય એવું દેખાય,
પણ ખરેખર એણે દેહથી પોતાને અત્યંત ભિન્ન જાણ્યો છે, દેહ હું છું જ નહિ હું તો
ચૈતન્ય છું, જેમ થાંભલો આત્માથી જુદો છે તેમ દેહ આત્માથી જુદો છે–એવી સ્પષ્ટ
ભિન્નતા ધર્માત્માએ જાણી છે; દેહથી તે પોતાને જરાપણ સુખ–દુઃખ માનતા નથી, ને દેહ
પોતે તો અચેતન છે, તેને તો સુખ–દુઃખની કાંઈ ખબર નથી. આ રીતે શરીર પોતાને
સુખ–દુઃખનું કારણ નથી; તેથી શરીર પર ઉપકાર કરવાની કે શરીરને કલેશ દેવાની બુદ્ધિ
જ્ઞાનીને નથી, જ્ઞાનીને તો તેનાથી ઉપેક્ષાબુદ્ધિ છે; જે મારું છે જ નહિ, તેનો અનુગ્રહ
શો? ને નિગ્રહ શો? અનુગ્રહ એટલે શરીરની સેવા કરવી, તેને સાચવવું, શરીર સરખું
હશે તો ધર્મ થશે–એવા ભાવથી તેને સંભાળવું; અને નિગ્રહ એટલે શરીરનું દમન કરવું,
દેહદમન કરશું તો ધર્મ થશે–એવી બુદ્ધિથી શરીરના કષ્ટ સહન કરવા; –એ પ્રકારે દેહ
ઉપર અનુગ્રહ ને નિગ્રહની બુદ્ધિ કોણ કરે છે? –કે અજ્ઞાની જ એવી બુદ્ધિ કરે છે, કેમકે
તેને શરીરમાં એકતાબુદ્ધિ છે; જ્ઞાનીએ તો આત્માને દેહથી સર્વથા ભિન્ન જાણીને દેહ પ્રત્યે
ઉપેક્ષા બુદ્ધિ કરી છે, શરીરના લાભ–નુકશાનથી આત્માના લાભ–નુકશાનની બુદ્ધિ
ધર્મીને છે જ નહિ. શરીરના લાભ–નુકશાનથી પોતાને લાભ–નુકશાન માને એને શરીર
પ્રત્યે સાચો વૈરાગ્ય હોય જ નહિ; એટલે એના ત્યાગને પણ દ્વેષગર્ભિત ત્યાગ કહ્યો છે.
જ્ઞાનીને, જ્ઞાતાસ્વભાવી સ્વતત્ત્વ તરફ વળતાં આખા જગત પ્રત્યે ને શરીર પ્રત્યે સાચી
ઉપેક્ષાબુદ્ધિ થઈ ગઈ છે, જ્યાં સુધી સ્વ–પર તત્ત્વનું ભેદજ્ઞાન નથી ત્યાં સુધી જ સંસાર
છે, ને ભેદજ્ઞાન થતાં સંસારની નિવૃત્તિ થાય છે–એમ હવેની ગાથામાં કહેશે.