: વૈશાખ : ૨૪૯૨ આત્મધર્મ : ૩૩ :
(લેખાંક: ૨)
સોનગઢમાં વીર સં. ૨૪૭૧ ના વૈશાખ માસમાં (એટલે કે આજથી ૨૨ વર્ષ
પહેલાં) ઉનાળાની રજા દરમિયાન શિક્ષણ વર્ગમાં અભ્યાસ કરતા વિદ્યાર્થીઓએ
અરસ્પરસ કરેલા એક દિવસના પ્રશ્નોત્તરનો કેટલોક ભાગ. (ગતાંકથી ચાલુ)
૩૧. પ્રશ્ન:– જીવ અરૂપી છે અને ધર્મ–અધર્મ આકાશ–કાળ દ્રવ્યો પણ અરૂપી છે
તો પછી તેમને જીવ કેમ ન કહેવાય?
ઉત્તર:– જીવ અરૂપી છે એ ખરૂં, પરંતુ જીવનું લક્ષણ અરૂપીપણું નથી, જીવનું
લક્ષણ તો ચેતના છે; બીજા ચાર અરૂપી દ્રવ્યોમાં ચેતના નથી માટે તે જીવ નથી.
૩૨. પ્રશ્ન:– કાગળમાં અક્ષર લખાણા’ ત્યાં કાગળમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ થયું કે
નહિ? કઈ રીતે?
ઉત્તર:– ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ તો બધી વસ્તુમાં હોય જ છે. કાગળમાં જ્યારે અક્ષર
લખાણા ત્યારે તેમાં લખાણરૂપ દશાની ઉત્પત્તિ થઈ, કોરી દશાનો વ્યય થયો અને
કાગળપણે ધુ્રવપણે ટકી રહ્યો છે; આ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ થયા છે.
૩૩. પ્રશ્ન:– છ દ્રવ્યનાં લક્ષણ શું? છએ દ્રવ્યોનાં લક્ષણ જુદા શા માટે?
ઉત્તર:– જીવનું લક્ષણ ચેતના; પુદ્ગલનું લક્ષણ વર્ણ–ગંધ રસ–સ્પર્શ, અર્થાત્
રૂપીપણું; ધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ ગતિમાં નિમિત્ત થવું તે; અધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ સ્થિર
થવામાં નિમિત્ત થવું તે; આકાશ દ્રવ્યનું લક્ષણ બધાને જગ્યા આપવી તે; અને
કાળદ્રવ્યનું લક્ષણ પરિણમનમાં નિમિત્ત થવું તે છે; છએ દ્રવ્યો જુદા જુદા હોવાથી તે
છએનાં લક્ષણ જુદા છે. જુદી જુદી વસ્તુનું લક્ષણ જુદું જુદું જ હોય. લક્ષણની ભિન્નતા
વગર વસ્તુની ભિન્નતા ઓળખી શકાય નહિ.
૩૪. પ્રશ્ન:– કાળ દ્રવ્યની કેટલી સંખ્યા છે અને તે કઈ રીતે રહે છે? તથા કાળ
દ્રવ્યના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર:– લોકાકાશના જેટલા અસંખ્ય પ્રદેશો છે તેટલા કાળ દ્રવ્યો છે અને
લોકાકાશના પ્રત્યેક પ્રદેશ ઉપર એકેક કાળ દ્રવ્ય રહેલ છે. કાળ દ્રવ્યના બે ભેદ છે, કાળ
દ્રવ્યને નિશ્ચયકાળ કહે છે અને સમય, આવલિ, મુહૂર્ત, દિવસ વગેરે કાળ દ્રવ્યના ભેદો છે.