: ૮ : આત્મ ધર્મ : આસો : ૨૪૯૨
ઊંધા અર્થો કરીને પોતાની ઊંધીદ્રષ્ટિ પોષે છે. અને રાગથી ને દેહાદિની ક્રિયાથી ધર્મ
થાય એમ માને છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે એવા જીવો દેહને જ આત્મા માનનારા છે, ને
તેના ફળમાં ફરી ફરીને દેહ ધારણ કરીને તેઓ ભવભ્રમણ કરશે. અને ચૈતન્યસ્વરૂપ
આત્માને જાણીને તેમાં જ જે આત્મભાવના કરે છે તે વિદેહ પદને પામે છે એટલે કે
અશરીરી સિદ્ધદશાને પામે છે. શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માની શ્રદ્ધા જ્ઞાન લીનતા તે
આત્મભાવના છે. ને એવી આત્મભાવના જ મોક્ષનું કારણ છે. આ સિવાય વ્યવહાર
રત્નત્રયના રાગથી લાભ માનીને તેની જે ભાવના કરે છે તેને દેહની જ ભાવના છે.
આમ સીધી રીતે તો દેહધારણ કરવાની ભાવના ભલે ન હોય, પણ દેહમાં આત્મબુદ્ધિ
વર્તે છે તે જ દેહને ધારણ કરવાનું કારણ છે. દેહના લક્ષે થતા રાગાદિની જેને ભાવના છે
તે પણ દેહને જ આત્મા માને છે. વ્યવહાર રત્નત્રયના રાગની જેને ભાવના છે તેને
રાગથી જુદા ચૈતન્યતત્ત્વની ભાવના નથી, પણ રાગની અને રાગના ફળની જ તેને
ભાવના છે, ને તે ભાવના જ ભવનું કારણ છે. ચૈતન્યસ્વરૂપ રાગરહિત નિર્વિકલ્પ છે
તેની ભાવના જ મોક્ષનું કારણ છે.
જુઓ, આ કાળે આત્માનો નિર્વિકલ્પ અનુભવ કરનારા જીવો બહુ જ વિરલ
થોડા હોય છતાં સત્સમાગમે આત્માના સ્વભાવનું બહુમાન કરીને તેની હા પાડનારા
જીવો તો અનેક હોય છે, અને જેણે આત્મસ્વભાવનું બહુમાન કરીને તેની હા પાડી તે
જીવો પણ અનુક્રમે આગળ વધીને સમ્યગ્દર્શનાદિ પામશે. પણ જેણે પહેલેથી માર્ગ જ
ઊંધો લીધો છે, સત્ય સાંભળતાં પણ તેનો વિરોધ કરે છે, રાગથી ને શરીરની ક્રિયાથી
ધર્મ થાય એમ ઊંધી માન્યતાને પોષે છે એવા જીવો તો તત્ત્વનો વિરોધ કરીને
ભવભ્રમણમાં જ રખડે છે.
જેવું આત્માનું સ્વરૂપ છે તેવું જાણીને તેની ભાવના (–શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–એકાગ્રતા)
તે મોક્ષનું કારણ છે. “ભાવના ભવનાશિની”–કઈ ભાવના? કે દેહ હું નહિ, મન–વાણી
હું નહિ. રાગાદિથી પણ પાર હું તો જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા છું–આવી આત્મભાવના તે
ભવનો નાશ કરનારી છે. “આતમભાવના ભાવતાં જીવ લહે કેવળજ્ઞાન રે...”
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા જેવો છે તેવો જાણ્યા વગર તેની સાચી ભાવના હોય નહિ. જે
દેહની ક્રિયાઓને પોતાની માને–રાગને જ આત્માનું સ્વરૂપ માને તે તો દેહને અને
રાગને જ આત્મા માનીને તે દેહાદિની જ ભાવના ભાવે છે, દેહ તે જ હું’ એવા
અભિપ્રાયને લીધે તે ફરી ફરીને દેહને જ ધારણ કરે છે. જ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ
આત્માને દેહાદિથી ભિન્ન દેખે છે ને તે નિજ આત્મસ્વરૂપની જ ભાવના ભાવે છે, તે
આત્મભાવના વડે મુક્તિ પામે છે. આ રીતે ભાવનાઅનુસાર ભવ–મોક્ષ થાય છે.
જગતના બીજા જીવો પોતાની ભાવના સ્વીકારે કે ન સ્વીકારે પણ પોતાની
ભાવનાનું ફળ પોતાને આવે છે. શરીરની ક્રિયા સાથે તેનો સંબંધ નથી. જુઓ,
રામચંદ્રજી વનવાસ વખતે જ્યારે ગુપ્તિ–સુગુપ્તિ મુનિવરોને આહારદાન કરે છે ત્યારે ત્યાં
ઝાડ ઉપર બેઠેલા જટાયુ પક્ષીને પણ ભાવના જાગે છે, મુનિ પ્રત્યે ભક્તિ જાગે છે,