: કારતક : ૨૪૯૩ આત્મધર્મ : ૨૧ :
આત્માનો એવો નિરાલંબી સ્વભાવ છે.
હિતોપદેશક ગુરુઓનો હિતકર ઉપદેશ સાંભળીને પણ જ્યાંસુધી જીવ પોતે પરાલંબન
છોડીને સ્વસન્મુખ થઈને આત્મજ્ઞાન ન કરે અને કષાયપરિણતિ પોતે ન છોડે એટલે કે પોતે
પોતાના ઉદ્ધારનો પ્રયત્ન કરે નહિ ત્યાંસુધી અજ્ઞાનભાવને લીધે જીવ સંસારમાં જ રખડે છે; તે
પોતે અજ્ઞાનથી પોતાને સંસારમાં દોરી જાય છે, કર્મ તેને રખડાવતું નથી. અને જ્યારે તે પોતે
સ્વભાવની રુચિ કરીને જાગ્યો ને અંતર્મુખ થઈને આત્માને જાણ્યો ત્યારે તે પોતે પોતાને મોક્ષ
તરફ લઈ જાય છે. ગુરુએ તો ઉપદેશ આપ્યો કે ‘તું તારા સ્વભાવસન્મુખ થા, તેમાં જ તારું હિત
છે’–પણ સ્વસન્મુખ થવાનું તો પોતાના હાથમાં છે; પોતે સ્વસન્મુખ થઈને મોક્ષમાર્ગે પરિણમ્યો
ત્યારે વ્યવહારે એમ કહેવાય કે શ્રીગુરુ મોક્ષમાર્ગે દોરીગયા.–એ નિમિત્તથી કથન છે.
શ્રી પ્રવચનસાર ગા. ૮૦–૮૨ માં આચાર્યદેવે અલૌકિક ઘણી સરસ વાત કરી છે. ત્યાં
કહે છે કે–
जो जाणदि अरहंत दव्वत्त गुणत्त पज्जयत्तेहि।
सो जाणदि अप्पाणं मोहो खलु जादि तस्स लयं।
જે જાણતો અર્હંતને ગુણ–દ્રવ્ય ને પર્યયપણે,
તે જીવ જાણે આત્મને તસુ મોહ પામે લય ખરે.
ભગવાન અરિહંતદેવનો આત્મા દ્રવ્યથી ગુણથી ને પર્યાયથી શુદ્ધ છે; એને જાણતાં ‘હું
પણ આવો જ શુદ્ધસ્વરૂપી છું’ એમ પોતાના આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપનું ભાન થાય છે એટલે કે
સમ્યગ્દર્શન થાય છે ને મોહનો નાશ થાય છે.
જુઓ, આમાં પણ સ્વસન્મુખ થઈને પોતાના આત્માને ઓળખ્યો ત્યારે અરિહંતદેવની
ખરી ઓળખાણ થઈ.
ત્યારપછી ૮૨ મી ગાથામાં સ્વાશ્રિત મોક્ષમાર્ગના પ્રમોદપૂર્વક આચાર્યદેવ કહે છે કે–
सव्वेवि य अरहंता तेण विहाणेण खविद कम्मंसा।
किच्चा तथोवदेसं णिव्वादा ते णमो तेसि।।
અર્હંત સૌ કર્મોતણો કરી નાશ એ જ વિધિ વડે,
ઉપદેશ પણ એમજ કરી, નિર્વૃત થયા, નમું તેમને.
જુઓ, આ ભગવાનનો ઉપદેશ!! સ્વસન્મુખ થઈને પુરુષાર્થ કરવાનો ભગવાનનો
ઉપદેશ છે. અહો, ભગવંતો! આપ સ્વાશ્રયના પુરુષાર્થ વડે મુક્તિ પામ્યા અને દિવ્યધ્વનિમાં પણ
આપે સ્વાશ્રયના પુરુષાર્થનો જ ઉપદેશ કર્યો છે. અહો, નાથ! સ્વાશ્રયનો આપનો ઉપદેશ અમને
મળ્યો, આપને નમસ્કાર હો! આપના માર્ગે અમે પણ ચાલ્યા આવીએ છીએ.
પરમાર્થે તો આત્મા પોતે પોતાના સ્વાશ્રયથી જ મુક્તિ પામે છે તેથી પોતે જ પોતાનો
દેવ ને પોતે જ પોતાનો ગુરુ છે, અને જેમણે સ્વાશ્રયનો ઉપદેશ આપ્યો એવા સર્વજ્ઞદેવ તથા
જ્ઞાનીગુરુઓ તે વ્યવહારથી દેવગુરુ છે, એટલે તેમના પ્રત્યે વિનયબહુમાન કરે છે. આ રીતે
સ્વાશ્રયનો પ્રયત્ન કરનાર જીવ નિમિત્તરૂપ દેવ–ગુરુ વગેરેનો પણ જેમ છે તેમ વિવેક કરે છે.
પરંતુ બંધમાં કે મોક્ષમાં આત્મા પોતે જ પોતાને પરિણમાવે છે, બીજો કોઈ તેના બંધ–મોક્ષનો
કર્તા નથી. (૭પ)