: ૩૬ : આત્મધર્મ : બ્રહ્મચર્ય–અંક (ચોથો) : શ્રાવણ : ૨૪૯૩
નામના દેવના મનમાં શંકા ઉત્પન્ન થઈ, તેથી વજ્રયુધકુમારની પરીક્ષા કરવા માટે તે આ
પૃથ્વી પર આવ્યો. તે દેવ પોતાનું રૂપ બદલાવીને વજ્રયુધકુમારની પાસે પહોંચ્યો અને
તેમની પરીક્ષા કરવા માટે એકાંતવાદનો આશ્રય લઈને તે બુદ્ધિમાન પ્રત્યે કહેવા લાગ્યો
કે હે કુમાર! આપ જીવ વગેરે પદાર્થોનો વિચાર કરવામાં ચતુર છો, તેથી તત્ત્વોના
સ્વરૂપને સૂચિત કરનારા મારા વચનો ઉપર વિચાર કરો, (એમ કહ્યા પછી નીચે પ્રમાણે
પ્રશ્ન–ઉત્તર થાય.–)
દેવે પૂછ્યું કે–શું આ જીવ ક્ષણિક છે? અથવા નિત્ય છે?
તેના ઉત્તરમાં વજ્રયુધકુમાર અનેકાંતસ્વભાવનો આશ્રય લઈને મીઠા અને શ્રેષ્ઠ
શબ્દોમાં કહેવા લાગ્યા કે–હે દેવ! હું જીવાદિ પદાર્થોનું સ્વરૂપ પક્ષપાતરહિત કહું છું, તમે
તમારા મનને સ્થિર કરીને સાંભળો. જીવાદિ સર્વે પદાર્થો સર્વથા ક્ષણિક નથી તેમજ
સર્વથા નિત્ય પણ નથી; કેમ કે જો તેને સર્વથા ક્ષણિક માનવામાં આવે તો પુણ્ય–પાપનું
ફળ બને નહિ, ચિંતા વગેરેથી ઉત્પન્ન થનારું કાર્ય થાય છે તે બની શકે નહિ,
વિચારપૂર્વક કરાતાં ચોરી–વ્યાપાર વગેરે કાર્ય બને નહિ, જ્ઞાન–ચારિત્ર વગેરેનું
અનુષ્ઠાન તથા તપશ્ચરણ વગેરે કાંઈ પણ બની શકે નહિ તથા ગુરુ દ્વારા શિષ્યને
જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પણ બનશે નહિ, પૂર્વજન્મસંસ્કાર પણ રહેશે નહિ અને તે પ્રકારના
પ્રત્યભિજ્ઞાન વગેરેનો પણ લોપ થશે.–માટે જીવને સર્વથા ક્ષણિકપણું તો નથી. અને જો
જીવને સર્વથા નિત્ય માનવામાં આવે તો જ્ઞાન–ક્રોધાદિની વધ–ઘટ તથા કર્મના બંધ–
મોક્ષ વગેરે કાંઈ નહિ બની શકે.– માટે જીવ સર્વથા નિત્ય પણ નથી. આ પ્રમાણે
બુદ્ધિમાન પુરુષોએ સર્વપ્રકારના દોષો ટાળવા માટે પરીક્ષા કરીને, એકાંતવાદથી દૂષિત
બધા મતોના પક્ષને દૂરથી જ છોડી દેવો જોઈએ. બુદ્ધિમાનોએ પરિક્ષાપૂર્વક
અનેકાંતસ્વરૂપ જૈનધર્મનો જ પક્ષ સ્વીકાર કરવો જોઈએ, કેમ કે તે જ સત્ય છે, તે જ
તત્ત્વોના યથાર્થ સ્વરૂપને સૂચિત કરનાર છે અને નયો દ્વારા વસ્તુસ્વરૂપનું કથન કરનાર
છે. જીવ કથંચિત્ નિત્ય–અનિત્ય સ્વભાવવાળો છે; જીવાદિ પદાર્થો પોતાના
દ્રવ્યસ્વભાવથી નિત્ય છે અને પર્યાયસ્વભાવથી અનિત્ય છે. એટલે દ્રવ્યાર્થિકનયથી જીવ
નિત્ય છે અને પર્યાયાર્થિકનયથી જીવ અનિત્ય છે.–આવો અનેકાંતસ્વભાવ છે. એકાંત
ક્ષણિક કે એકાંત નિત્ય એવો વસ્તુસ્વભાવ નથી. વ્યવહારનયથી આ જીવ જન્મ–મરણ,
બાલ–યુવાન,–વૃદ્ધ આદિ અવસ્થાઓ સહિત છે, અને કર્મથી બંધાયેલો છે તથા કર્મથી
મૂકાય છે,–એ બધી જુદી જુદી અવસ્થાઓ જીવનું અનિત્યપણું સૂચવે છે. તથા
પરમાર્થનયથી જીવ સદા નિત્ય છે કેમ કે નિશ્ચયથી તે