ઝુકેલા જ્ઞાનમાંય એવી તાકાત નથી કે તે આત્માનું લક્ષણ થઈ શકે. તે ઇંદ્રિયજ્ઞાનમાં
એવી તાકાત પણ નથી કે અતીન્દ્રિય પદાર્થોને (આકાશ વગેરેને) જાણી શકે. અતીન્દ્રિય
જ્ઞાનમય આત્મામાં જ એવી તાકાત છે કે સર્વે પદાર્થોને જાણે. આવી અતીન્દ્રિયજ્ઞાન
તાકાત વાળો આત્મા છે.
ઉત્તર:– ના; ઈન્દ્રિયો વડે તો કદી આત્મા જાણતો નથી, પણ ઈન્દ્રિય તરફનું જ્ઞાન
ઈન્દ્રિયાતીત જ્ઞાનને દેખે તે જ સાચા આત્માને અનુભવે છે. ઈન્દ્રિયો એટલે લિંગ, તેના
વડે ગ્રહે–જાણે એવો આત્મસ્વભાવ નથી, પણ તે લિંગ વગર જાણે એવો અલિંગગ્રહણ
આત્મા છે...આ રીતે આત્મા અતીન્દ્રિય જ્ઞાનમય છે–એવો અલિંગગ્રહણનો અર્થ
સમજાય છે...એટલે કે અતીન્દ્રિયજ્ઞાનમય ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે, અનુભવમાં આવે છે.
કોઈ જાણી શકે એમ બનતું નથી. ઇંદ્રિયજ્ઞાન વડે કોઈ એમ માને કે મેં અરિહંતદેવને કે
જ્ઞાનીને ઓળખી લીધા,–તો તે ઓળખાણ યથાર્થ નથી.
આત્મા ઈન્દ્રિયો વડે જણાય નહિ;
પણ આત્માને અનુભવનારું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ અને અતીન્દ્રિય થયેલું છે. આત્માના
અનુભવમાં ગયેલી પર્યાય પ્રત્યક્ષ થઈ જાય છે ને તે પ્રત્યક્ષ દ્વારા આત્મા પ્રત્યક્ષ થાય
છે. એના વગર એકલા ઈન્દ્રિજ્ઞાનથી આત્મા જણાતો નથી.