: ભાદરવો : ૨૪૯૪ આત્મધર્મ : ૧૯ :
ક્ષમા, રાગદ્વેષ વગરની ક્ષમા : ગજસુકુમારમુનિ, વગેરે અનેક મુનિવરો ઉપસર્ગ જીતીને,
ક્ષમાની આરાધના કરીને, સ્વર્ગ–મોક્ષમાં ગયા.
સવિકલ્પદશામાં હોય ને ઉપસર્ગ પ્રત્યે લક્ષ જાય તો મુનિ એમ વિચારે છે કે જો
કોઈ મારા દોષ કહે છે તે જો મારામાં વિદ્યમાન છે, –તો તે શું ખોટું કહે છે ? અને જો
મારામાં તે દોષ નથી તો એ જાણ્યા વગર કહે છે, –એ તો એનું અજ્ઞાન છે. –માટે મારે
ક્રોધ શા માટે કરવો ? કોઈ કુવચન કહે તો એમ વિચારે કે મારતો તો નથી! મારે તો
એમ વિચારે કે પ્રાણ તો હરતો નથી? પ્રાણ હરવાની ચેષ્ટા કરે તો એમ વિચારે કે
મારા આત્માના ધર્મનો તો ઘાત નથી કરતો! બસ, પ્રાણઘાત થાય તો પણ મારા
રત્નત્રયાદિ ધર્મને હું અખંડ જાળવી રાખું, ને ક્રોધવડે તેનો નાશ ન થવા દઊં, – એમ
ચિંતવતા થકા મુનિરાજ ક્ષમાધર્મમાં સ્થિર રહે છે.
જુઓ, દરેક જીવે આવા ક્ષમાધર્મની ઉપાસના કરવા જેવી છે. ક્રોધ તો અગ્નિની
જેમ જીવને બાળનાર છે, ને ક્ષમા જીવને શીતળ–શાંતિદાતાર છે. ક્રોધમાં દુઃખ છે ને
ક્ષમામાં સુખ છે. ક્રોધ કરવાનો જીવનો સ્વભાવ નથી, ક્ષમાભાવ તે જીવનો સ્વભાવ છે.
શીતળતાના અતીન્દ્રિયરસથી ભરેલો આત્મા, તેને ઓળખીને તેમાં ઠરતાં ઉત્તમ
ક્ષમાધર્મની આરાધના થાય છે.
અહો, આવી આરાધનાના દિવસોમાં તો અંદર પૂરા દ્રવ્યને ઓળખીને તેના
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–અનુભવ કરવા જેવા છે. દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી અખંડ સ્વદ્રવ્યની
આરાધના તે જ સાચી પર્યુષણા છે. શુદ્ધચૈતન્યવસ્તુ જીવ પોતાના સ્વદ્રવ્ય–સ્વક્ષેત્ર–
સ્વકાળ–સ્વભાવથી અખંડ એક વસ્તુ છે; દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ કે ભાવ તેમાંથી એક જુદું
પડીને જીવનો અનુભવ નથી થતો, પણ એકી સાથે બાકીનાં ત્રણ પણ તેમાં અભેદપણે
આવી જાય છે. આ રીતે પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ભાવથી અભેદ જીવવસ્તુને ધર્મી
અનુભવે છે. આવી અભેદ વસ્તુના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–અનુભવ કરવા તેનું નામ ધર્મની
આરાધના છે, તે સાચા પર્યુષણ છે. (પરિ–ઉપાસના, સર્વ પ્રકારે ઉપાસના–સર્વ પ્રકારે
ઉપાસના–આરાધના તે પર્યુષણા છે.)
એક સ્વદ્રવ્ય, એક સ્વક્ષેત્ર, એક સ્વકાળ ને એક સ્વ–ભાવ એમ કાંઈ જુદી જુદી
ચાર વસ્તુઓ નથી, ચાર સત્તા નથી, પણ ચારે ધર્મોથી અભેદ એક વસ્તુ સત્તા છે. સ્વદ્રવ્યને
અનુભવતાં તેમાં ક્ષેત્ર–કાળ ને ભાવ પણ આવી જ જાય છે, સ્વક્ષેત્રરૂપ વસ્તુને અનુભવતાં
તેમાં દ્રવ્ય–કાળ ને ભાવ પણ આવી જાય છે; સ્વકાળરૂપ વસ્તુને અનુભવતાં તેમાં દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર
ને ભાવ પણ આવી જાય છે; તથા સ્વભાવરૂપ વસ્તુને અનુભવતાં તેમાં દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ પણ
આવી જાય છે; આ પ્રમાણે દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી અભેદરૂપ વસ્તુ છે, તેને ધર્મી અનુભવે
છે. દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવને જુદા જુદા કરીને