: ૧૮ : આત્મધર્મ : ભાદરવો : ૨૪૯૪
અહા, મુનિઓ અંદરમાં ચૈતન્યના ભાનસહિત તેમાં લીનતાવડે ચારિત્રધર્મને
આરાધે છે, તે ચારિત્રનો જ એક પ્રકાર ઉત્તમક્ષમા છે. કોઈ પ્રતિકૂળતા આવે, નિંદા કરે,
મારે, પ્રાણ હરી લ્યે – તોપણ મારા રત્નત્રયધર્મને તે હણી શકતો નથી, એમ પોતાના
નિજધર્મની આરાધનામાં તત્પર મુનિઓને પ્રતિકૂળ પ્રસંગે પણ ક્રોધ થતો નથી, તેમની
ઉત્તમક્ષમાધર્મ હોય છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પણ કે છે કે –
બહુ ઉપસર્ગકર્તા પ્રત્યે પણ ક્રોધ નહિ
વંદે ચક્રી તથાપિ ન મળે માન જો;
દેહ જાય પણ માયા થાય ન રોમમાં,
લોભ નહીં છો પ્રબળ સિદ્ધિ નિદાન જો.
મારામાં દોષ હોય ને કોઈ કહેતો હોય, તો તે સત્ય છે, ને મારે મારા દોષ ટાળવા
જોઈએ; માટે દોષ કહેનાર ઉપર મારે ક્રોધ શા માટે કરવો ? અને જો મારામાં દોષ ન
હોય ને તે કહેતો હોય તો. એ તો એનું અજ્ઞાન થયું તેમાં હું તે અજ્ઞાની ઉપર ક્રોધ કેમ
કરું ? તેના કહેવાથી તો કાંઈ મને દોષ લાગી જવાના નથી. ક્ષમારૂપ વીતરાગભાવ તે
મારો સ્વભાવ છે; આવા પોતાના ક્ષમાધર્મને પ્રાણ જાય તોય મુનિઓ છોડતા નથી.
ક્રોધાદિમાં તો દુઃખ છે, ક્ષમાધર્મમાં વીતરાગી શાંતિ છે. બહારના પરીષહ મારી
વીતરાગશાંતિમાં અડતાય નથી. અરે, મુનિઓને દુષ્ટ જીવોએ ઘાણીમાં પીલી નાંખવા
છતાં અંદર ક્રોધનો વિકલ્પ પણ થવા ન દીધો, ને સ્વરૂપમાં લીન થઈ, વીતરાગભાવે
કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું. ૩૨ મુનિઓ નદીકિનારે ધ્યાનમાં બેઠેલા, ત્યાં નદીનું મોટું પૂર
આવ્યું તેમાં તણાઈ ગયા, છતાં શાંતભાવે સહન કરીને સમાધિમરણ કર્યું. ઉપસર્ગો તો
જીવને અનંતકાળના પ્રવાહમાં અનંતવાર આવે છે, પણ તેને વીતરાગભાવે સહન
કરવાનો સ્વકાળ તો કોઈક જ વાર આવે છે. ને જેણે વીતરાગી ક્ષમાધર્મ પ્રગટ કરીને
પરિસહ સહ્યાં–તે અલ્પકાળે મોક્ષ પામે છે.
કાર્તિકસ્વામી કહે છે કે–જે રત્નત્રયયુક્ત છે, સદા ઉત્તમ ક્ષમાદિભાવોરૂપે પરિણત
છે, અને સર્વત્ર મધ્યસ્થ રાગદ્વેષરહિત છે, એવા સાધુ તે ધર્મ છે. જેમાં ધર્મ છે તે જ
ધર્મની મૂર્તિ છે. વીતરાગભાવરૂપ જે ઉત્તમક્ષમાદિ ધર્મો છે તે સુખરૂપ છે, તે સારરૂપ છે;
એવા ધર્મોને હે જીવ! તું પરમભક્તિથી જાણ; પરમ ભક્તિથી તેની આરાધના કર.
જે મુનિરાજ વીતરાગભાવરૂપ ક્ષમાધર્મમાં સ્થિર છે, અને દેવ–મનુષ્ય –
તિર્યંચાદિદ્વારા રૌદ્ર–ભયાનક ઉપસર્ગ થવા છતાં પણ ક્રોધથી તપ્ત થતા નથી. એવા
શાંતમુનિને નિર્મળક્ષમાધર્મ હોય છે. નિર્મળક્ષમા એટલે સમ્યગ્દ્રર્શનપૂર્વકની