: ૧૮ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૪૯પ
વખતે જે વિવિક્ષા હોય તે સમજવી જોઈએ. દ્રવ્ય–પર્યાયરૂપ વસ્તુને જાણ્યા વગર કાર્ય–સિદ્ધિ
થઈ શકે નહિ. પર્યાય વગરનું એકલું ધુ્રવ માનનારને દુઃખ બદલીને આનંદનો અનુભવ
પ્રગટવાનું બની શકતું નથી. અને ધુ્રવ વગરની એકલી અવસ્થા માનનારને પણ દુઃખીમાંથી
સુખી થવાનું બનતું નથી, કેમકે બીજા સમયે તો તેનું અસ્તિત્વ જ નથી રહેતું–તો સુખી કોણ
થાય? માટે દ્રવ્યપર્યાય બંનેરૂપ વસ્તુ છે તેના સ્વીકારથી જ બધી સિદ્ધિ થાય છે. કલ્પના વડે
કોઈ જીવ ધર્મના નામે ગમે તેમ વિપરીત માની લ્યે તેથી કાંઈ વસ્તુસ્થિતિ તેવી નથી થઈ જતી,
પણ તેના જ્ઞાન શ્રદ્ધા મિથ્યા થાય છે ને તેથી તે જીવ દુઃખી થાય છે, અરે, આનંદનું ધામ
ચૈતન્યવસ્તુ આત્મા....એને દુઃખ કેમ ગમે? ભાઈ! આનંદથી ભરેલા તારા ધુ્રવધામમાં દ્રષ્ટિ
કરતાં તારી પર્યાય પણ આનંદરૂપ થઈ જશે. –તેને ભગવાન મોક્ષનું કારણ કહે છે.
સમ્યગ્દર્શન શુદ્ધપારિણામિક પરમભાવને વિષય કરે છે, તેને શ્રદ્ધામાં લઈને તેમાં અભેદ
થાય છે તેનું નામ ભાવના છે. એ જ રીતે સમ્યગ્જ્ઞાન ને સમ્યક્ચારિત્ર પણ તેને જ અવલંબીને
અભેદ થાય છે. આ રીતે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગનું અવલંબન શું? –પોતાનો
પરમસ્વભાવ જ તેનું અવલંબન છે. રાગ કે નિમિત્ત તે કોઈ મોક્ષમાર્ગનું અવલંબન નથી.
કલિયુગમાં તો આગમ અને જિનબિંબનો આધાર છે–એ વાત વ્યવહારની છે. ત્રણેકાળે
ભગવાન આત્મા ચૈતન્યબિંબ પોતે પોતાના સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને અવલંબન દેનાર છે.
* સમ્યગ્દર્શનપર્યાયને દ્રવ્યનું અવલંબન છે, રાગનું અવલંબન નથી.
* સમ્યગ્જ્ઞાનપર્યાયને દ્રવ્યનું અવલંબન છે, રાગનું અવલંબન નથી.
* સમ્યક્ચારિત્રને દ્રવ્યનું અવલંબન છે, રાગનું અવલંબન નથી.
* ક્ષાયિકભાવને દ્રવ્યનું અવલંબન છે, રાગનું અવલંબન નથી.
* ઉપશમભાવને દ્રવ્યનું અવલંબન છે, રાગનું અવલંબન નથી.
* સમ્યક્ક્ષયોપશમભાવને દ્રવ્યનું અવલંબન છે, રાગનું અવલંબન નથી.
* શુદ્ધપરિણતિરૂપ ભાવનાને દ્રવ્યનું અવલંબન છે, રાગનું અવલંબન નથી.
–આમ મોક્ષમાર્ગના બધા નિર્મળભાવોમાં પોતાના શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યનું જ અવલંબન
છે, બીજા કોઈનું અવલંબન તેમાં નથી, અવલંબન લેવું એટલે તેમાં અભેદ થઈને તેને
ભાવવું–ધ્યાવવું; તે જ ભાવના છે. આવી અભેદભાવના તે મોક્ષમાર્ગ છે, તેમાં રાગનો
વિકલ્પ નથી. આવી જે રાગ વગરની ભાવના છે તે ઉપશમાદિભાવોરૂપ છે.
પારિણામિકભાવ પોતે ભાવનારૂપ પણ નથી, ભાવનાના