: આસો : ૨૪૯પ આત્મધર્મ : ૩૧ :
આત્માઅરૂપી અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, અને તે જાણી શકાય છે
કોઈ અમુક પ્રકારના આત્મહિતના વિચાર કરે છે,
ત્યાં બીજો પુરુષ તેની સમીપમાં જ ઊભો છે.
તે પુરુષ આંખવડે દેખી નથી શકતો કે સામો શું વિચાર કરે છે?
તે પુરુષ કાનવડે સાંભળી નથી શકતો કે સામો શું વિચાર કરે છે?
તે પુરુષ જીભવડે ચાખી નથી શકતો કે સામો શું વિચાર કરે છે?
તે પુરુષ નાકવડે સૂંઘી નથી શકતો કે સામો શું વિચાર કરે છે?
તે પુરુષ હાથ વગેરેથી સ્પર્શીને પણ નથી જાણી શકતો કે સામો શું વિચાર કરે છે?
આ રીતે પાંચ ઈન્દ્રિયોમાંથી કોઈ પણ ઈન્દ્રિયવડે વિચાર જાણી શકાતા નથી,
છતાં સામે ‘વિચાર’ નું અસ્તિત્વ તો જરૂર છે.
આ ઉપરથી નક્કી થાય છે કે ‘વિચાર’ અને વિચાર કરનારું તત્ત્વ પાંચ
ઈન્દ્રિયોથી પાર–અતીન્દ્રિય છે. તેનામાં સ્પર્શ નથી એટલે હાથ વગેરે દ્વારા તે જણાતા
નથી; તેનામાં રસ નથી એટલે જીભવડે પણ તે જણાતા નથી, તેનામાં ગંઘ નથી એટલે
નાકવડે સુંઘીને પણ તે જણાતા નથી, તેનામાં શબ્દ નથી એટલે કાનવડે તે જણાતા
રૂપ દેખી શકાતું નથી. આ રીતે વિચાર અને વિચાર કરનારું તત્ત્વ સ્પર્શાદિ વગરનું
અરૂપી છે. અરૂપી હોવાથી અતીન્દ્રિય છે.
વિચાર એ જાણપણામાંથી ઉદ્ભવતી એક ક્રિયા છે. પથરમાં વિચારનો ઉદ્ભવ
નથી કેમકે તેનામાં જાણપણું નથી. આ રીતે વિચાર કરનારું તત્ત્વ ‘જ્ઞાનવાળું’ છે.
ભાઈ, તારા અંતરમાં અનેકવિધ વિચાર ઉદ્ભવે છે ને? હા; બસ એ વિચાર
કરનારું તત્ત્વ તે જ તું; તું જ્ઞાનસ્વરૂપ છો, તું અરૂપી છો, તું ઈન્દ્રિયોથી પાર અતીન્દ્રિય છો.
ઈન્દ્રિયોથી પાર થઈને જ્ઞાનવડે જ તું તારા આત્માને લક્ષમાં લે.
આત્મા અતીન્દ્રિય હોવા છતાં જાણી શકાય છે
વિચાર અતીન્દ્રિય છે છતાં સ્વસંવેદનથી પોતે પોતાના વિચારને પ્રત્યક્ષતૂલ્ય
નિઃસંદેહ જાણી લે છે. કે અત્યારે હું આ વિચાર કરું છું; તો જે રીતે ઈન્દ્રિયો વગર પોતે
પોતાના ઈંદ્રિયાતીત વિચારને જાણી લે છે તે જ રીતે અતીન્દ્રિય આત્માને કેમ ન જાણે!
આત્માની સન્મુખ થાય તો તેને પણ જરૂર જાણી શકાય છે. (સં
૦)