: ૨૬ : : મહા : ૨૪૯૬
* ઉપયોગસ્વરૂપ જીવ
નિજભાવનો કર્તા છે *
ચેતનાગુણથી સદા જીવનારો જીવ છે, તે ઉપયોગસ્વરૂપ જીવ છે. પર્યાયમાં
ઉપયોગના વિશેષ મતિજ્ઞાન વગેરે રૂપ છે, પણ સ્વભાવશક્તિથી દરેક આત્મા
સર્વજ્ઞસ્વભાવથી પરિપૂર્ણ છે. આવો ઉપયોગસ્વરૂપ આત્મા, તેને કર્તાપણું કયા પ્રકારે
છે? તે સમજાવે છે.
ઉપયોગસ્વરૂપ આત્માને ખરેખર પરભાવોનું કર્તૃત્વ નથી, પણ પોતાના
નિજભાવોનો તે કર્તા છે. આત્માના નિજભાવ એટલે ઔપશમિકાદિ ભાવ, તેનો તે કર્તા
છે. પણ પોતાના અસ્તિત્વથી ભિન્ન એવા શરીરાદિને તે કરતો નથી. જીવે અજ્ઞાનથી શું
કર્યું? કે અજ્ઞાન અને શુભ–અશુભ ઉદયભાવો કર્યા; દેહને પોતાનો માનીને
મિથ્યાત્વભાવનો કર્તા થયો પણ દેહનો કર્તા ન થયો. પોતાના અસ્તિત્વમાં જે ન હોય
તેને આત્મા કરી શકે નહીં. પરના અસ્તિત્વમાં આ આત્મા નથી, તો આ આત્મા તેને શું
કરે? જ્ઞાનભાવે પોતાના નિર્મળ ઔપશમિક–ક્ષાયિકાદિ ભાવને જીવ કરે છે.
જીવનો પારિણામિકભાવ અનાદિઅનંત છે.
જીવનો ક્ષાયિકભાવ સાદિ–અનંત છે.
જીવના ઔપશમિકાદિ ભાવો સાદિ–સાંત છે.
સર્વજ્ઞદેવે જોયેલાં જે પાંચ અસ્તિકાય, તેમનું અસ્તિત્વ ભિન્નભિન્ન છે. આત્મા
પોતાના અસ્તિત્વમાં પોતાની પર્યાયને કરે છે, પોતાની પર્યાય તે પોતાનો ભાવ છે,
તેનો આત્મા કર્તા છે, પણ અન્ય પદાર્થના ભાવનો કર્તા આત્મા નથી. શરીરની કોઈ
ક્રિયા આત્માની નથી, કેમકે તે શરીરની ક્રિયાનું અસ્તિત્વ જીવમાં નથી પણ
પુદ્ગલાસ્તિકાયમાં તેનું અસ્તિત્વ છે.
આત્માની સત્તા પોતાના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવમાં સમાપ્ત થાય છે; એટલે તેનું
કર્તાપણું પણ પોતાના જ અસ્તિત્વમાં છે, પરભાવમાં તેનું કર્તૃત્વ નથી. અને પોતાના
ભાવમાં પોતે તદાકારરૂપે પરિણમે છે, અહીં રાગાદિક પરિણામ તે પણ આત્માના ભાવ
છે કેમકે તે આત્માના અસ્તિત્વમાં છે; જોકે શુદ્ધ નિશ્ચયથી આત્માને રાગાદિભાવનું
કર્તૃત્વ નથી, પણ તેની પર્યાયમાં તે થાય છે તેથી તેનો કર્તા વ્યવહારે છે.