: ૩૮ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૪૯૬
સ્વસન્મુખ થયેલું જ્ઞાન તે પરમ આનંદના વેદન સહિત છે. અહો, જ્ઞાતાદ્રષ્ટા
સ્વભાવરૂપી જે આંખ તેમાં રાગનો કણિયો સમાય તેમ નથી. જ્ઞાન પોતે પુણ્ય–પાપરૂપ
કે રાગ–દ્વેષરૂપ થતું નથી. આવા જ્ઞાનપણે પોતાને અનુભવતાં મોક્ષ સધાય છે. આ વાત
સમજવાથી પરમ કલ્યાણ છે.
સર્વજ્ઞપણું અને પૂર્ણ આનંદ તે આત્માનું સ્વરૂપ છે. આવા આત્માનો અનુભવ
રાગથી પાર છે. આત્મા પોતાના સ્વસંવેદનથી પ્રત્યક્ષ છે. આવું પોતાનું સ્વરૂપ છે તે
પોતાને સમજાય તેવું છે. સૂક્ષ્મ અને અપૂર્વ છે પણ સ્વાનુભવમાં આવે તેવું છે.
સર્વજ્ઞપ્રભુએ કહેલી આ મૂળ વાત છે. નિત્ય ઉપયોગરૂપ એવું પોતાનું સ્વરૂપ સમજવા
માટે જગત સામે જોવાનું નથી. પોતાના અંતરના સ્વસંવેદનરૂપ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનથી આત્મા
ઓળખાય છે. વચ્ચે બીજા કોઈ સંયોગની, વાણીની કે વિકલ્પની આડ નાંખે તો આત્મા
દેખાશે નહીં.
અહો, પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનસ્વભાવી વસ્તુ, તેને ઈન્દ્રિયોની કે રાગની અપેક્ષા કેમ હોય?
ચૈતન્યવસ્તુને જ્યાં રાગ સાથે સમન્વય (એકતા) નથી ત્યાં અન્ય કુમાર્ગ સાથે તો
સમન્વય ક્યાંથી હોય? અત્યારે તો સમન્વયના નામે ઘણા લોકો (ઉપદેશકો પણ)
અજ્ઞાનને પોષે છે, અહીં ભગવાને કહેલી ઊંચામાં ઊંચી વાત એટલે કે આત્માના
સ્વાનુભવની વાત છે. આત્માનો પ્રત્યક્ષ સ્વાનુભવ થયા વગરનું બધું થોથાં છે.
અનંત આત્માઓ સ્વતંત્ર અને પોતપોતાની પર્યાયસહિત છે–એવા સ્વીકાર–
પૂર્વક શુદ્ધ આત્માની ઓળખાણ થાય છે. પણ, સ્વતંત્ર આત્મા શું?–તેની પર્યાયો શું?
એને માન્યા વગર વેદાંતની જેમ શુદ્ધ–શુદ્ધ કહે. એ તો માત્ર કલ્પના છે. પરભાવોથી
ભિન્ન આત્માનું સ્વસંવેદન કરીને તેની ઉપાસના કરે ત્યારે તેને ‘શુદ્ધ’ કહેવાય.–એ
વાત છઠ્ઠી ગાથામાં આચાર્યદેવે અપૂર્વ રીતે સમજાવી છે.
જેમ આકાશનું ક્ષેત્રઅપાર છે, ક્યાંય તેનો અંત નથી, એને એક સમયમાં સાક્ષાત્
જાણી લેનારું જે જ્ઞાન, તેનું સામર્થ્ય પણ અનંત–અપાર છે. જ્ઞાનની તાકાતની કોઈ
મર્યાદા નથી કે આટલું જાણે ને પછી ન જાણી શકે. આવું તો જ્ઞાનગુણની એક પર્યાયનું
બેહદ સામર્થ્ય છે; ને જ્ઞાન સાથે બીજા ગુણોનો વૈભવ આત્મામાં ભર્યો છે. અહો!
આત્માના મહિમાની શી વાત! રાગથી જેનો પાર ન પમાય, સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષથી જ જેનો
પાર પમાય–એવો અપાર વૈભવ આત્મામાં છે. ધર્મી ગૃહસ્થ પણ પોતાના આવા આત્માને
અનુભવે છે. જેમ દ્રવ્યસ્વભાવમાં રાગ નથી, તેમ તેના અનુભવરૂપે પરિણમેલા ધર્મી
જીવની પરિણતિમાં પણ રાગનું કર્તા–ભોક્તાપણું નથી. ઈન્દ્ર પોતાને આવા