: ચૈત્ર : ૨૪૯૬ આત્મધર્મ : ૩૯ :
નિજવૈભવનો સ્વામી સમજે છે, સ્વર્ગના વિમાનનો સ્વામી તે પોતાને માનતો નથી,
એક વિકલ્પનું પણ સ્વામીપણું જ્યાં નથી ત્યાં જડ–વિભૂતિની શી વાત?
શુભરાગ કરો ને પરની દયા પાળો–એવી વાત તે તો સાધારણ વાત છે,
સાધારણ લોકો પણ એવું તો જાણે છે. શું એવી શુભરાગની જ કથા સાંભળવા સ્વર્ગેથી
ઈન્દ્રો અહીં આવતા હશે?–ના, ચિદાનંદ–સ્વભાવી આત્માના વીતરાગરસની અપૂર્વ
ધારા તીર્થંકરદેવની વાણીમાં વહે છે, તે વીતરાગરસનું શ્રવણ કરવા માટે ઈન્દ્રો સ્વર્ગેથી
ઊતરીને મધ્યલોકમાં આવે છે. આ તો કોઈ અપૂર્વ વીતરાગભાવની કથા છે, એનું
શ્રવણ પણ દુર્લભ છે. ભક્તમાંથી ભગવાન બનવાની આ વાત છે.
અજ્ઞાની કહે છે કે પહેલાં રાગ ને પછી આત્મા, શુભરાગ કરતાં–કરતાં આત્મા
પમાશે. જ્ઞાની કહે છે કે પહેલાં રાગ નહીં પણ પહેલાં આત્મા, પહેલાં રાગથી જુદો પડીને
આત્માનું જ્ઞાન કર, પછી વચ્ચેના રાગનું સાચું જ્ઞાન થશે. પહેલેથી જો રાગમાં અટકીશ
તો આત્માને ભૂલી જઈશ. નિર્મળ પર્યાયરૂપ પરિણમેલો આત્મા રાગને કરતો નથી,
રાગને જાણે ભલે પણ તેમાં તન્મય થતો નથી, જ્ઞાનને રાગરૂપ કરતો નથી.
અહો! ભેદજ્ઞાનની અપૂર્વ વાત છે. જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા જીવે કદી અનુભવી
નથી, તે અનુભવ કેમ થાય? તેની આ વાત છે. અખંડ આનંદધામ આત્મામાં જે ઉપયોગ
એકાગ્ર થયો તે ઉપયોગ રાગને કેમ કરે? આનંદના વેદનમાં રાગનું વેદન કેમ હોય
દ્રવ્ય–પર્યાયરૂપ આત્મ વસ્તુ, તેને જોનારા બે નયો. દ્રવ્યનયનો વિષય તે પણ
એક અંશ છે, ને પર્યાયનયનો વિષય તે પણ એક અંશ છે. શુદ્ધનય પોતે પર્યાય છે પણ
તે અખંડ દ્રવ્યને વિષય કરે છે, ત્યાં નય અને તેનો વિષય અભેદ થઈ જાય છે. આવા
અભેદ આત્માની પ્રતીત તે સમ્યગ્દર્શન છે. ‘આ શુદ્ધનય અને આ તેનો વિષય’ એવા
ભેદ અનુભૂતિમાં નથી. આનંદરસનું ધામ આત્મા તેની સન્મુખ થઈને તેનું વેદન કરવું
તે શાસ્ત્રનું તાત્પર્ય છે.
ભાઈ, દુનિયાની વાત સમજવા માટે તેમાં રસ લઈને તું ઊંડો ઊતરે છે, તો આ
તારા આત્માના વૈભવની વાત સમજવા માટે તેમાં રસ લઈને તું ઊંડો ઊતર, તો કોઈ
અપૂર્વ વસ્તુનો આનંદ તને તારામાં અનુભવાશે.
* * *
(પ્રવચનસાર ગા. ૧૭૨ ના પ્રવચનોમાંથી)
નિજસ્વરૂપને જાણવાની જેને દરકાર છે અને ધગશ છે એવા જિજ્ઞાસુ
શિષ્યને આચાર્યદેવ આ ગાથા દ્વારા આત્માનું સ્વરૂપ ઓળખાવે છે. આત્માનું
લક્ષણ ચેતના