: આસો : ૨૪૯૬ આત્મધર્મ : ૨૭ :
ત્યારપછી ગાથા ૩પ માં સમ્યગ્જ્ઞાન કરવા માટે કહે છે કે–
कर्तव्योऽध्यवसायः सदनेकान्तात्मकेषु तत्त्वेषु।
संशयविपर्ययानध्यवसायविविक्तं आत्मरूपं तत्।३५।
અર્થાત્, સત્ અનેકાન્તસ્વરૂપ તત્ત્વોમાં સંશય–વિપર્યય–અધ્યવસાયથી રહિત
યથાર્થ નિર્ણયરૂપ સમ્યગ્જ્ઞાન કર્તવ્ય છે, આ સમ્યગ્જ્ઞાન ‘આત્મારૂપ’ છે.
ત્યારપછી ગા. ૩૯ માં સમ્યક્ચારિત્ર સંબંધી કહે છે કે–
चारित्रं भवति यतः समस्त सावधयोगपरिहरणात्।
सकलकषायविमुक्तं विशदमुदासीनं आत्मरूपं तत्।३९।
સમસ્ત સાવધયોગના પરિહારવડે, સકલ કષાયથી રહિત નિર્મળ તથા ઉદાસીન
એવું ચારિત્ર થાય છે, તે ચારિત્ર ‘આત્મરૂપ’ છે. સમ્યગ્જ્ઞાનપૂર્વક આવા ચારિત્રનું
આરાધન કરવું. આ રીતે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર એ ત્રણેને આત્મારૂપ કહ્યાં
છે, ને તે જ મોક્ષમાર્ગ છે. વ્યવહારરત્નત્રયને ‘આત્મારૂપ’ નથી કહ્યાં, તે તો વિકલ્પરૂપ
છે, તે કાંઈ મોક્ષમાર્ગ નથી.
જુઓ, વિકલ્પરૂપ એવા વ્યવહાર દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને કર્તવ્ય નથી કહ્યાં, પણ
વિકલ્પરહિત ‘આત્મારૂપ’ એટલે કે આત્માની શુદ્ધપર્યાયરૂપ એવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રને સદા કર્તવ્ય કહેલ છે. આ ત્રણેય છે તો પર્યાય, પણ તે રાગથી ભિન્ન થઈને
આત્માના સ્વભાવ સાથે અભેદ થયેલી છે. ચિદાનંદસ્વભાવમાં એકાગ્ર થતાં રાગનું
કર્તૃત્વ ન રહે ને નિર્મળ પર્યાય પ્રગટે તે ધર્મ છે. તે પર્યાયનો કર્તા આત્મા છે, કાંઈ પર
તેનો કર્તા નથી. શુદ્ધદ્રવ્યને દ્રષ્ટિમાં લેતાં ‘નિર્મળપર્યાયને કરું’ એવો વિકલ્પ તેમાં નથી
પણ નિર્મળપર્યાય ત્યાં થઈ જાય છે ખરી, સ્વભાવ તો પહેલેથી હતો, પણ જ્યારે દ્રષ્ટિમાં
લીધો ત્યારે તે પ્રગટ થયો એટલે કે ‘હું તો આવો શુદ્ધ છું’ એમ પોતાને ખબર પડી.
આવા શુદ્ધસ્વભાવના અનુભવપૂર્વક જ સાતતત્ત્વોનું સાચું જ્ઞાન થાય છે; અને
ત્યારપછી જ ચારિત્ર હોય છે. આવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર સદૈવ કર્તવ્ય છે એમ
આચાર્યદેવે કહ્યું.
પ્રશ્ન:– આત્માને વળી કર્તવ્ય એટલે કે ક્રિયા હોય?
ઉત્તર:– હા, આત્માને ધ્રુવસ્વભાવની અપેક્ષાએ કર્તવ્ય નથી, ધ્રુવભાવ અક્રિય છે,
પણ આત્માની પર્યાયમાં તો કર્તવ્ય છે, પર્યાય તો કાર્ય કરે જ છે. ધ્રુવસ્વભાવની