: ૨૬ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૪૯૭ :
“नाटक सुनत हिये फाटक खुलत है”
સમયસાર–નાટક દ્વારા શુદ્ધાત્માનું શ્રવણ
કરતાં હૈયાનાં ફાટક ખુલી જાય છે
[સમયસારનાટકનાં અધ્યાત્મરસઝરતા પ્રવચનોમાંથી લેખાંક–૭]
* * * * *
જિનશાસ્ત્રોમાં કહેલાં સાત તત્ત્વોમાંથી જીવતત્ત્વનું વર્ણન ચાલે છે. તેમાં જીવના
સમતા, રમતામ, ઊર્ઘ્વતા, જ્ઞાયકતા વગેરે સ્વભાવનું વર્ણન કર્યું; હવે સુખ–સ્વભાવનું
વર્ણન કરે છે. સુખ કોઈ બાહ્યસંયોગોમાં નથી; સુખ તો જીવનો જ સ્વભાવ છે. સુખ
જેનો સ્વભાવ છે તે જીવ છે. ‘હું સુખી છું’ એવો ભાસ જીવમાં જ છે, બીજા કોઈ
પદાર્થમાં તેવો સુખનો ભાસ નથી.
‘સુખભાસ’ ના અર્થમાં જીવના સુખસ્વભાવની સિદ્ધિ કરતાં શ્રીમદ્રાજચંદ્રજીએ
સરસ લખ્યું છે : શબ્દાદિ પાંચ વિષયસંબંધી, અથવા સમાધિ આદિ જોગ સંબંધી જે
સ્થિતિમાં સુખ સંભવે છે તે, ભિન્ન ભિન્ન કરી જોતાં માત્ર છેવટે તે સર્વને વિષે સુખનું
કારણ, એક જ એવો એ ‘જીવપદાર્થ’ સંભવે છે, તેથી તીર્થંકરદેવે તે સુખભાસ નામનું
લક્ષણ જીવનું કહ્યું છે; અને વ્યવહારદ્રષ્ટાંતે નિદ્રાથી તે પ્રગટ જણાય છે. જે નિદ્રાને વિષે
બીજા સર્વ પદાર્થથી રહિતપણું છે ત્યાં પણ ‘હું સુખી છું’ એવું જે જ્ઞાન છે તે બાકી વધેલ
જીવપદાર્થનું છે; બીજું કોઈ ત્યાં વિદ્યમાન નથી. અને સુખનું ભાસવાપણું તો અત્યંત સ્પષ્ટ
છે. આ રીતે સુખનો ભાસ થવારૂપ લક્ષણ ભગવાને જીવ નામના પદાર્થ સિવાય બીજે
ક્યાંય જોયું નથી. (બાહ્યવિષયોથી રહિતપણું સમજાવવા અહીં નિદ્રાઅવસ્થાનું દ્રષ્ટાંત છે.)
જીવ પોતે સુખસ્વરૂપ છે; પણ પોતાના સુખને જે ભૂલ્યો છે તે અજ્ઞાનથી
પાંચઈંદ્રિયના વિષયરૂપ બાહ્યપદાર્થમાં સુખની કલ્પના કરે છે. તે સુખની કલ્પના
કરનારો પોતે જ સુખમય છે. પાંચઇંદ્રિયના જડ વિષયો એવા ને એવા પડ્યા હોય
પણ જો જીવ ન હોય તો? તો તેમાં સુખની કલ્પના કોણ કરે? વિષયો એમને એમ
હોવા છતાં જીવ વિના ત્યાં સુખનો ભાસ થતો નથી. માટે વિષયો સુખરૂપ નથી;
સુખનો ભાસ જીવ