હાથ–બે પગ–બે આંખ વગેરેથી કાંઈ મનુષ્યપણું ખરેખર કહેવાય નહિ, કેમકે બે હાથ, બે
પગ વગેરે તો વાંદરાને પણ છે–તે ઉપરાંત એને તો એક લાંબું પૂંછડું પણ છે.
મનુષ્યપણાની વિશેષતા તો વિવેકમાં છે. વિવેક એટલે સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન; આત્મા શું
ને ભિન્ન ચીજ શું? તેને ઓળખીને વિવેક કરવો જોઈએ. ૧૬ વર્ષે શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે
કે આત્મા કોણ છે અને તેનું ખરું સ્વરૂપ શું છે તેનો હે જીવ! તું વિચાર કર. હંસ એને
કહેવાય કે જેની ચાંચમાં દૂધ અને પાણીને જુદા કરવાની શક્તિ છે; જેની ચાંચમાં દૂધ
અને પાણીને જુદા કરવાની શક્તિ ન હોય તેને હંસ કહી શકાય નહીં. એવી રીતે જેના
જ્ઞાનમાં રાગ અને જ્ઞાનને જુદા પાડવાની તાકાત છે તે જ ખરો ચૈતન્યહંસ છે; તે જ
વિવેકી છે.
પડ્યા હોય તેમાં તો મુક્તાફળના મોતી અને માંસના લોચા બંને છે, પણ કાગડો તો
મોતીને છોડીને માંસને ગ્રહણ કરે છે, ને હંસલો તો સાચા મોતીના ચારા ચરનારો છે.
તેમ આત્મામાં સાચા મોતી જેવો શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવ, અને રાગાદિ વિકારભાવો હોવા
છતાં, જ્ઞાની તો તેમાં વિવેક રાગરહિત ચૈતન્યસ્વભાવને ગ્રહણ કરીને તેનો સ્વાદ લ્યે
છે; અને અજ્ઞાની તો રાગાદિ સાથે ભેળસેળવાળો આત્મા અનુભવે છે.