ચેતનામાં નથી, તે તો ચેતનાથી બહાર છે. ધર્મી તો આનંદમય ચેતનારૂપે જ પોતાને
કરે–ભોગવે છે.
ભોકતાપણું નથી; તેની ચેતનામાં પરમ આનંદનો જ ભોગવટો છે, તેમાં
કર્મફળચેતનાનો તદ્ન અભાવ છે. જ્ઞાનચેતનામાં સર્વત્ર વીતરાગીઆનંદ જ ભર્યો છે,
જ્ઞાન ચેતનામાં ક્્યાંય હર્ષ–શોક જરાપણ વ્યાપ્યા નથી. હર્ષ–શોકને જાણતી વખતે પણ
જ્ઞાનચેતના તો જ્ઞાનચેતનારૂપ જ રહે છે, હર્ષ–શોકરૂપ થતી નથી. જ્ઞાનચેતના તે
જ્ઞાનીનો ભાવ છે, હર્ષ–શોકાદિ તે જ્ઞાનીના ભાવ નથી, જ્ઞાનીની ચેતનામાંથી તે નીકળ્યા
નથી, એટલે તેના વડે જ્ઞાની ઓળખાતો નથી. અજ્ઞાનીના અજ્ઞાનભાવ સાથે રાગાદિને
કર્તા–કર્મપણું છે તેમજ હર્ષાદિનું ભોકતા–ભોગ્યપણું છે, પણ જ્ઞાનીના જ્ઞાનભાવમાં તો
રાગાદિનું કે હર્ષાદિનું કર્તા–ભોકતાપણું નથી. જ્ઞાન–જ્ઞેયપણા સિવાય જ્ઞાનીના જ્ઞાનને
રાગાદિ સાથે બીજો કોઈ સંબંધ નથી. ચૈતન્યગોળો રાગાદિથી છૂટો પડી ગયો–તે
જ્ઞાનીના ચૈતન્યભાવની શી વાત? એ ચૈતન્યભાવને જગતના કોઈ રાગ–દ્ધેષ–હર્ષ–
શોક–કર્મ સ્પર્શી શકે નહિ, તે બધા પરભાવોથી ઉપરને ઉપર તરતો છૂટો આનંદમય
ચૈતન્યગાળો,–તે રૂપે જ જ્ઞાની પોતાને અનુભવે છે. ચૈતન્ય પાસે રાગની કે હર્ષની કાંઈ
જ કિંમત નથી. ગમે તેવી અનુકૂળતા કે પ્રતિકૂળતા વચ્ચે પણ જ્ઞાનીનો ચૈતન્યગોળો
ભીસંતો નથી, છૂટો ને છૂટો રહે છે. કોણ દેખશે જ્ઞાનીના આ ભાવને? જેનું જ્ઞાન
રાગથી–હર્ષ–શોકથી છૂટું પડે તે જ આવા જ્ઞાનીને ઓળખી શકે છે. અહો! નિર્વિકલ્પ
દ્રષ્ટિની જ આ તાકાત છે કે પરભાવોથી ભિન્ન જ્ઞાનાનંદસ્વભાવરૂપ અચિંત્ય અદ્ભૂત
પરમતત્ત્વને પોતામાં દેખે છે; વિકલ્પમાં કે ઈન્દ્રિયજ્ઞાનમાં એવી તાકાત નથી કે આવા
અદ્ભૂત પરમસ્વભાવી આત્માને દેખી શકે. અહા, કેવડી મોટી ચૈતન્યચીજ અંદર પડી
છે! એને ભેટવા એની સન્મુખ થવું પડશે. રાગની સન્મુખતા વડે ‘આવડો મોટો’
ચૈતન્યપ્રભુ ક્્યાંથી દેખાય? રાગથી જુદો પડીને આવડા મહાન ચૈતન્યપ્રભુની સન્મુખ જે
થયો તે તો કેવળજ્ઞાન લેવા માટે ઊપડ્યો....એવો ઊપડ્યો કે હવે આનંદ કરતો–કરતો
અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન લેવાનો છે....છે....છે.