: ફાગણ : ર૪૯૯ આત્મધર્મ : ૧પ :
શુદ્ધાત્માની સન્મુખ થઈને ભેદજ્ઞાન કરતાં સંવરદશા પ્રગટે છે, એટલે કે મોક્ષમાર્ગ શરૂ
થાય છે. તેથી આવું ભેદજ્ઞાન પ્રશંસનીય છે, અભિનંદનીય છે.
ધર્મી જાણે છે કે હું ઉપયોગસ્વરૂપ છું. મારો આત્મા ચૈતન્ય–અધિકરણ છે એટલે
કે ચૈતન્ય ભાવ જ મારા આત્માનો આધાર છે. ઉપયોગ સાથે જ મારે આધાર
આધેયપણું છે, રાગના આધારે મારો આત્મા નથી, ને મારા ઉપયોગસ્વરૂપ આત્માના
આધારે રાગની ઉત્પત્તિ નથી, એટલે રાગાદિ સાથે મારે આધાર–આધેયપણું નથી. આ
રીતે રાગાદિ ભાવોને અને ઉપયોગને સર્વ પ્રકારે અત્યંત ભિન્નતા છે.
મારા ઉપયોગસ્વરૂપની અનુભૂતિમાં રાગાદિ ભાવો અનુભવાતા નથી; કેમકે તે
ભાવો મારા ઉપયોગથી જુદા છે. જેમ બે દ્રવ્યો જુદા છે તેમને એકપણું નથી, તેમ જ્ઞાન
અને રાગ જુદા છે તેમને એકપણું નથી.
ચૈતન્ય અને ક્રોધ એ બંનેનું એક–અધિકરણ નથી, ક્રોધના આધારે ચૈતન્ય નથી,
ને ચૈતન્યના આધારે ક્રોધ નથી; માટે ક્રોધને જાણતો હું તે ક્રોધરૂપ નથી, ચૈતન્યરૂપ જ
છું. આચાર્યદેવ કહે છે કે અહો, આવા ભેદજ્ઞાનરૂપ અનુભૂતિ પ્રશંસનીય છે, તે જ
સંવરનો પરમ ઉપાય છે.
જ્ઞાનની ક્રિયા જ્ઞપ્તિરૂપ છે, જ્ઞાનની ક્રિયા ક્રોધાદિરૂપ નથી. આત્મા જ્ઞાપ્તિક્રિયાનો
આધાર થાય ને ક્રોધાદિક્રિયાનો પણ આધાર થાય–એમ નથી. આત્માની જ્ઞપ્તિક્રિયામાં
ક્રોધાદિક્રિયા નથી, ને ક્રોધાદિક્રિયામાં જ્ઞપ્તિક્રિયા નથી. અરે, જ્ઞાનમાં રાગનો અંશ કેમ
સમાય? ને રાગમાંથી જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ કેમ થાય? –બંનેની જાત જ તદ્ન જુદી છે.
અહો, મારો ચેતનસ્વભાવ... જગતથી ન્યારો... અદ્ભુત છે! જગતના પરમાણુ
કે પરમાત્મા–તે બંને મારા જ્ઞાનના જ્ઞેયપણે જ છે; બંને મારા જ્ઞાનથી બહાર છે;
પરમાત્માને જાણતાં જ્ઞાન તેના ઉપર રાગ કરે, કે પરમાણુમાં દુર્ગંધ વગેરેને જાણતાં
જ્ઞાન તેના ઉપર દ્વેષ કરે, –એવું જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી. જ્ઞાન તો રાગ–દ્વેષ વગરનું
વીતરાગ છે.
અહા, ‘જ્ઞાન’ કોને કહેવાય? જ્ઞાન તો ચૈતન્યસ્વાદવાળું છે. ચૈતન્યરસના
સ્વાદમાં આત્માના અનંત ગુણનો અત્યંત મધુર સ્વાદ સમાયેલો છે. શાંતરસવાળું જ્ઞાન
છે; તે જ્ઞાન કોઈ જ્ઞેયને જાણતાં, પોતાના ચૈતન્યપરિણામ સિવાય બીજા કોઈ રાગાદિ
ભાવને જરાપણ કરતું નથી. આવું જ્ઞાન તે જ્ઞાનીનું કાર્ય છે. જ્ઞાનીનો આત્મા આવા