: દ્વિ. ભાદ્ર : ૨૫૦૦ આત્મધર્મ : ૩૧ :
હે મુમુક્ષુ! પ્રથમ તું એ જાણી લે કે –
તારા સંસાર – મોક્ષનો કર્તા કોણ છે?
(તું પોતે? – કે કોઈ બીજો?)
તારા સંસારનો કે મોક્ષનો કર્તા એકલો તું જ છો;
સંસારમાં કે મોક્ષમાં તારો કર્તા બીજો કોઈ નથી.
અરિહંત ભગવાને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને મોક્ષમાર્ગ કહ્યો છે,–
–એ વાત તો જૈનશાસનમાં સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે.
હવે, આત્મા પોતે જ્યારે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રભાવે પરિણમે છે ત્યારે તે
પોતાના મોક્ષનો કર્તા થાય છે.
અને, જ્યારે સમ્યક્ત્વાદિરૂપે ન પરિણમતાં, અજ્ઞાનથી તે મિથ્યાત્વાદિરૂપે
પરિણમે છે ત્યારે તે પોતાના સંસારનો કર્તા છે.
–સંસાર અને મોક્ષ બંનેમાં પોતાનું–આવું સ્વાધીન–કર્તાપણું જાણનાર જીવ, પર
સાથેના એકત્વનો અધ્યાસ છોડીને, પોતાના આત્માના એકત્વને અનુભવતો થકો,
સ્વાધીનપણે પોતાના મોક્ષનો જ કર્તા થાય છે, ને સંસારના કર્તૃત્વને છોડે છે.
પ્રવચનસાર ગાથા ૧૨૬ માં આચાર્યદેવે એ વાત સરસ સમજાવી છે; મોક્ષમાર્ગમાં
પ્રવેશેલો મુમુક્ષુ આત્મા જાણે છે કે–
• જ્યો હું સંસારી હતો ત્યારે પણ ખરેખર મારું કોઈ પણ ન હતું. ત્યારે પણ હું
એકલો જ મારા મલિન ચૈતન્યભાવ વડે કર્તા–સાધનાદિ થઈને, સ્વભાવસુખથી
વિપરીત એવા દુઃખફળને ઉપજાવતો હતો....તેમાં બીજું કોઈ મારું સંબંધી ન
હતું.
• અને હવે વળી, સાધકદશામાં જેને સુવિશુદ્ધ સહજ સ્વપરિણતિ પ્રગટ થઈ છે
એવો હું એકાંતે મુમુક્ષુ છું; અત્યારે આ મુમુક્ષુ–સાધક–જ્ઞાનદશામાં પણ હું એકલો
જ મારા વિશુદ્ધ–ચૈતન્યભાવ વડે કર્તા–સાધનાદિ થઈને, હું એકલો જ મારા
સ્વભાવ વડે અનાકુળ સુખફળને ઉપજાવું છું.