: ૧૪ : આત્મધર્મ : પોષ : ૨૫૦૧
એવો આત્માનો સ્વભાવ છે. તેમાં જે ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ ભાવ છે તે પોતે ધ્રુવ
નથી, અને જે ધ્રુવભાવ છે તે પોતે ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ ભાવ નથી; પણ
વસ્તુઅપેક્ષાએ તો ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ ત્રણે સ્વરૂપ એક જ અસ્તિત્વ છે, એક જ
આત્મા એક સાથે એવા ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવભાવે વર્તે છે.
* એક વસ્તુના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવમાં બીજા બધાયનો સદાકાળ સર્વથા અભાવ છે;
પણ તેવો અભાવ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ વચ્ચે (કે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય વચ્ચે) નથી.
દ્રવ્યથી જુદા કોઈ ગુણ–પર્યાયો નથી; બધું એક ‘સત્’ છે.
* જેમ, ચેતનઆત્મા ને જડકર્મ;
તેમાં આત્માનો અભાવ તે કર્મ છે, કર્મનો અભાવ તે આત્મા છે;
ચેતનનો અભાવ તે જડ છે, જડનો અભાવ તે ચેતન છે.
* તેમ, દ્રવ્યનો અભાવ તે પર્યાય, ને પર્યાયનો અભાવ તે દ્રવ્ય–એમ નથી; એક જ
વસ્તુમાં દ્રવ્ય ને પર્યાય બંનેનો સદ્ભાવ રાખીને વાત છે. એક જ વસ્તુમાં રહેલાં
જે દ્રવ્ય ને પર્યાય તેમાં, દ્રવ્યપણું તે પર્યાય નથી ને પર્યાયપણું તે દ્રવ્ય નથી.
અંદરમાં એકબીજાપણે તત્પણાનો અભાવ (અતત્–ભાવ) એટલો ભેદ હોવા
છતાં વસ્તુપણે તેમને એકતા છે; વસ્તુમાં બંનેનો સદ્ભાવ છે.
* ચેતનનો અભાવ તે જડ, ને જડનો અભાવ તે ચેતન,
–એમ તેમને તો ભિન્નભિન્ન બે વસ્તુપણું છે.
* પણ તેવી રીતે કાંઈ–દ્રવ્યનો અભાવ તે ગુણ, ને ગુણનો અભાવ તે દ્રવ્ય, –એમ
તેમને ભિન્નભિન્ન બે વસ્તુપણું નથી.
* પણ એક જ વસ્તુની સત્તામાં રહીને તેમને અન્યોન્યઅભાવ છે. –જેમકે
જ્ઞાનગુણ તે સુખગુણ નથી; સુખગુણ તે જ્ઞાનગુણ નથી; પરંતુ આત્મવસ્તુ તો
જ્ઞાનગુણ તેમજ સુખગુણ એમ બધા ગુણસ્વરૂપે સત્ છે.
* વસ્તુમાંથી કોઈ ગુણ–પર્યાયને જુદા પાડી શકાય નહિ. તેથી અભેદવસ્તુની
દ્રષ્ટિથી તો જે જ્ઞાન છે તે જ સુખ છે; દ્રવ્ય તે ગુણપર્યાય છે, ગુણ–પર્યાયો તે દ્રવ્ય
છે, તેમને ભિન્ન સત્તા નથી.
* ગુણ–પર્યાય વગર વસ્તુ રહી શકતી નથી. વસ્તુ વગર–ગુણ–પર્યાયો રહી શકતા
નથી.