: વૈશાખ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૯ :
અહો, નિજદેહમાં રહેલો આ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા પોતે જ આનંદસ્વરૂપ છે, આનંદ
જ તેનું રૂપ છે, પણ અંતરમાં લક્ષ કરીને આંખ ઉઘાડે તો દેખાય ને? જેમ જન્માંધ મનુષ્યો
ઝળહળતા સૂર્યને પણ દેખતા નથી તેમ ઈન્દ્રિયવિષયોમાં જ સુખ માનીને વર્તનારા મોહાંધ
અજ્ઞાની જીવો પોતાના આનંદસ્વરૂપ આત્માને દેખતા નથી. તેઓ વિષયોમાં એવા મૂર્છાઈ
ગયા છે કે જરાક પાછું વાળીને ચૈતન્ય સામે નજર પણ કરતા નથી.
આત્માના જ્ઞાનાનંદસ્વભાવનો નિર્ણય થતાં અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ આવે,
અને ઈન્દ્રિયવિષયો નીરસ લાગે. ઈન્દ્રિયના વિષયો અજીવ છે ને હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ
આત્મા છું–એમ જ્યાંસુધી નથી જાણતો ત્યાંસુધી જીવ અજ્ઞાનપણે બાહ્ય વિષયોને સુંદર
માની રહ્યો છે.
જ્ઞાની તો આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદ પાસે ઈન્દ્રો અને ચક્રવર્તીઓના વૈભવને
પણ તુચ્છ સમજે છે. ચૈતન્યની સુંદરતા જાણી ત્યાં બીજાની સુંદરતા લાગતી નથી.
આત્માના ચૈતન્ય–સરોવરના શાંતજળમાં કેલિ કરનાર સમકિતી–હંસને
ચૈતન્યના શાંતરસ સિવાય બહારમાં પુણ્ય–પાપની વૃત્તિની કે ઈન્દ્રિયવિષયોની રુચિ
ઊડી ગઈ છે; ચૈતન્યના આનંદનો એવો નિર્ણય (વેદન સહિત) થઈ ગયો છે કે બીજા
કોઈ વેદનમાં સ્વપ્નેય સુખ લાગતું નથી–આવી સમકિતીની દશા છે.
આ સંબંધમાં ભજન આવે છે કે–
જબ નિજ આતમ અનુભવ આવે......તબ ઓર કછુ ન સુહાવે....જબ નિજ૦
રસ નીરસ હો જાત તત્ક્ષણ.....અક્ષ–વિષય નહીં ભાવે....જબ નિજ૦
ગોષ્ઠી કથા કુતૂહલ વિઘટે, પુદ્ગલ પ્રીતિ નશાવે....
રાગ–દ્વેષ જુગ ચપલ પક્ષયુત, મન પક્ષી મર જાવે...જબ૦
જ્ઞાનાનન્દ સુધારસ ઉમગે, ઘટ અંતર ન સમાવે...
‘ભાગચન્દ’ ઐસે અનુભવકો, હાથ જોરિ શિર નાવે...જબ૦
અહો! આ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માના ચિંતનમાત્રથી પણ રસો વિરસ થઈ જાય છે,
ગોષ્ટીકથાનું કૌતુક ઊડી જાય છે, વિષયોનું વિરેચન થઈ જાય છે અને શરીર ઉપરથી
પણ પ્રીતિ વિરમી જાય છે. વાણીનું જોસ વિરમી જાય છે, ને મન પણ સમસ્ત દોષસહિત
પંચત્વને પામે છે, એટલે કે ચૈતન્યના ચિંતનથી મનસંબંધી દોષો નાશ