: આસો : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૬૭ :
તે શક્તિના કારણે જે પુદ્ગલસ્કંધોની રચના થાય છે તે પર્યાપ્તિ
છે, તેના છ ભેદ જિનવરદેવે કહ્યા છે.
૧૩૬. પર્યાપ્ત જીવ પર્યાપ્તિઓને ગ્રહણ કરતો થકો જ્યાંસુધી મન–પર્યાપ્તિને પૂરી
ન કરે ત્યા સુધી તે ‘નિર્વૃત્તિ – અપર્યાયપ્ત’ છે, અને જ્યારે મનપર્યાપ્તિને
પૂર્ણ કરે ત્યારે તેને પર્યાપ્ત કહે છે છે.
(અહીં છએ પર્યાપ્તિવાળા સંજ્ઞીપંચેન્દ્રિય જીવની અપેક્ષાએ વાત
છે. નીચેના જીવોમાં યથાયોગ્ય પર્યાપ્તિની પૂર્ણતા સમજી લેવી.)
૧૩૭. એક શ્વાસના અઢારમા ભાગમાં જે મરી જાય છે અને એક પણ પર્યાપ્તિને
પૂરી કરતો નથી તે જીવ લબ્ધિ – અર્પાપ્તક છે.
૧૩૮. લબ્ધિ–અપર્યાપ્ત જીવને પર્યાપ્તિ હોતી નથી; પર્યાપ્ત જીવોમાં
એકેન્દ્રિયને, વિકલેન્દ્રિયને તથા સંજ્ઞીજીવોને અનુક્રમે ચાર, પાંચ તથા છ
પર્યાપ્તિ જાણો.
૧૩૯. મન – વચન – કાયા પાંચઈન્દ્રિય – શ્વાસોશ્વાસ અને આયુનો ઉદય એ
દશ પ્રાણ છે – જેના સંયોગથી જીવ જન્મે છે અને જેના વિયોગે તેનું
મરણ થાય છે.
૧૪૦. પર્યાપ્તજીવોમાં એકેન્દ્રિયજીવને ચાર, બેઈન્દ્રિયને છ, ત્રિઈન્દ્રિયને સાત,
ચતુરિંદ્રિયને આઠ, અસંજ્ઞીપંચેન્દ્રિયને નવ અને સંજ્ઞીને દશ પ્રાણ હોય છે.
૧૪૧. લબ્ધિ કે નિવૃત્તિ – એ બંને પ્રકારનાં અપર્યાપ્તજીવોમાં એકેન્દ્રિયને ત્રણ,
બે ઈન્દ્રિયને ચાર, ત્રણેન્દ્રિયને, પાંચ, ચતુરિન્દ્રિયને છ, અને અસંજ્ઞી
સંજ્ઞી બંને પંચેન્દ્રિયને સાત પ્રાણ જાણો.
૧૪૨. બે, ત્રણ અને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા વિકલેન્દ્રિયજીવો નિયમથી કર્મભૂમિમાં,
અંતિમ સ્વયંભૂરમણદ્વીપના અર્ધાભાગમાં તથા આખા સ્વયંભૂસમુદ્રમાં
હોય છે.
૧૪૩. મનુષ્યક્ષેત્ર (અઢીદ્વીપ) ની બહારથી શરૂ કરીને ઠેઠ છેલ્લા દ્વીપના
અર્ધાભાગ સુધીમાં સર્વત્ર તિર્યંચો છે અને તેઓ હેમવતક્ષેત્ર (જઘન્ય
ભોગભૂમિ) ના તિર્યંચો જેવાં છે.
૧૪૪. જલચરજીવો લવણસમુદ્રમાં, કાલોદધિસમુદ્રમાં તથા અંતિમ સ્વયંભૂસમુદ્રમાં
જ છે; બાકીનાં સમુદ્રોમાં જલચરજીવો હોતાં નથી – એ નિયમ છે.
૧૪૫. આ મધ્યલોકની રત્નપ્રભાપૃથ્વીના ખરભાગમાં તથા પંકભાગમાં
ભવનવાસી દેવોનાં તથા વ્યંતરદેવોનાં ભવનો છે; તેમજ તિર્યક્લોક (–
મધ્યલોક) માં પણ તે બંને પ્રકારનાં દેવોનાં નિવાસ છે.