Page 77 of 394
PDF/HTML Page 101 of 418
single page version
chāritrapāhuḍ][77
vātsalyan vinayen cha anukampayā sudān dakṣhayā. mārgaguṇashansanathā upagūhanan rakṣhaṇen cha.. 11.. etaiḥ lakṣhaṇaiḥ cha lakṣhyate ārjavaiḥ bhāvaiḥ. jīvaḥ ārādhayan jinasamyaktvan amohena.. 12..
arthaḥ––jinadevakī shraddhā–samyaktvakī moh arthāt mithyātva rahit ārādhanā karatā huā jīv in lakṣhaṇonse arthāt chinhonse pahichānā jātā hai–pratham to dharmātmā puruṣhonse jisake vātsalyabhāv ho, jaise tatkālakī prasūtivān gāy ko bachche se prīti hotī hai vaise dharmātmā se prīti ho, ek to yah chinha hai. samyaktvādi guṇonse adhik ho usakā vinay–satkārādik jisake adhik ho, aisā vinay ek yah chinha hai. duḥkhī prāṇī dekhakar karuṇābhāv svarūp anukampā jisake ho, ek yah chinha hai, anukampā kaisī ho? bhale prakār dān se yogya ho. nirgranthasvarūp mokṣhamārga kī prashansā sahit ho, ek yah chinha hai, jo mārga kī prashansā nahīn karatā ho to jāno ki isake mārga kī dr̥urḥ shraddhā nahīn hai. dharmātmā puruṣhon ke karmake udayase [udayavash] doṣh utpanna ho usako vikhyāt na kare isaprakār upagūhan bhāv ho, ek yah chinha hai. dharmātmā ko mārga se chigatā jānakar usakī sthiratā kare aisā rakṣhaṇ nāmakā chinha hai isako sthitikaraṇ bhī kahate haĩn. in sab chinhoṅko satyārtha karanevālā ek ārjavabhāv hai, kyoṅki niṣhkapaṭ pariṇāmase yah sab chinha pragaṭ hote hain, satyārtha hote hain, itane lakṣhaṇonse samyagdr̥uṣhṭi ko jān sakate haĩn. bhāvārthaḥ––samyaktvabhāv–mithyātva karmake abhāvamen jīvoṅkā nijabhāv pragaṭ hotā hai so vah bhāv to sūkṣhma hai, chhadmastha ke gnānagochar nahīn hai aur usake bāhya chinha samyagdr̥uṣhṭi ke pragaṭ hote hain, unase samyaktva huā jānā jātā hai. jo vātsalya ādi bhāv kahen ve āpake to apane anubhavagochar hote hain aur anya ke usakī vachan kāy kī kriyā se jāne jāte hai, unakī parīkṣhā jaise apane kriyāvisheṣh se hotī hai vaise hī anya kī bhī kriyā visheṣh se parīkṣhā hotī hai, isaprakār vyavahār hai. yadi aisā na ho to samyaktva vyavahār mārgakā lop ho isaliye vyavahārī prāṇīko vyavahārakā hī āshray kahā hai, paramārthako sarvagna jānatā hai..11–12.. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
vaḷī mārgaguṇastavanā thakī, upagūhan ne sthitikaraṇathī. 11.
–ā lakṣhaṇothī tem ārjavabhāvathī lakṣhāy chhe,
Page 78 of 394
PDF/HTML Page 102 of 418
single page version
78] [aṣhṭapāhuḍ
aṇṇāṇamohamagge kuvvanto jahadi jiṇasamman.. 13..
agnānamohamārge kurvan jahāti jinasamyaktvam.. 13..
arthaḥ––kudarshan arthāt naiyāyik , vaisheṣhik, sāṅkhyamat, mīmānsakamat, vaidānta ,
jainābhās inamen shraddhā, utsāh, bhāvanā, prashansā aur inakī upāsanā va sevā jo puruṣh karatā
hai vah jinamat kī shraddhārūp samyaktva ko chhoṛatā hai, vah kudarshan, agnān aur mithyātva kā
mārga hai.
bhāvārthaḥ––anādikāl se mithyātvakarma ke uday se (udayavash) yah jīv sansār men
men mithtāmat men kuchh kāraṇ se utsāh, bhāvanā, prashansā, sevā, shraddhā utpanna ho to
samyaktvakā abhāv ho jāy, kyoṅki jinamat ke sivāy anya maton men chhadmastha agnāniyon dvārā
prarūpit mithyā padārtha tathā mithyā pravr̥uttirūp mārga hai, usakī shraddhā āve tab jinamat kī shraddhā
jātī rahe, isaliye mithyādr̥uṣhṭiyon kā sansarga hī nahīn karanā, isaprakār bhāvārtha jānanā.. 13..
āge kahate hain ki jo ye hī utsāh bhāvanādik kahe ve sudarshan men hon to jinamat kī shraddhārūp
Page 79 of 394
PDF/HTML Page 103 of 418
single page version
chāritrapāhuḍ][79
ṇa jahādi jiṇasammattan kuvvanto ṇāṇamaggeṇa.. 14..
na jahāti jinasamyaktvan kurvan gnānamārgeṇa.. 14..
arthaḥ––sudarshan arthāt samyakdarshan–gnān–chāritra svarūp samyakmārga usamen utsāh
bhāvanā arthāt grahaṇ karane kā utsāh karake bārambār chintavanarūp bhāv aur prashansā arthāt
man–vachan–kāy se bhalā jānakar stuti karanā, sevā arthāt upāsanā, pūjanādik karanā aur
shraddhā karanā, isaprakār gnānamārgase yathārtha jānakar karatā puruṣh hai vah jinamat kī shraddhārūp
samyaktvako nahīn chhoṛatā hai.
bhāvārthaḥ––jinamat men utsāh, bhāvanā, prashansā, sevā, shraddhā jisake ho vah samyaktva se
āge agnān, mithyātav, kuchāritra tyāgakā upadesh karate hainḥ––
ah mohan sārambhan parihar dhamme ahinsāe.. 15..
ath mohan sārambhan parihar dharme ahinsāyām.. 15..
arthaḥ––āchārya kahate hain ki he bhavya! tū gnān ke hone par to agnānakā tyāg kar,
vishuddha samyaktva ke honepar mithyātvakā tyāg kar aur ahinsā lakṣhaṇ dharma ke hone par
ārambhasahit moh ko chhoṛa.
bhāvārthaḥ––samyakdarshan–gnān–chāritra kī prāpti honepar phir mithyādarshan–gnān–
stuti gnānamārgathī je kare, chhoḍe na jinasamyaktvane. 14.
agnān ne mithyātva taj, lahī gnān, samakit shuddhane
Page 80 of 394
PDF/HTML Page 104 of 418
single page version
80] [aṣhṭapāhuḍ
hoi suvisuddhajhāṇan ṇimmohe vīyarāyatte.. 16..
bhavati suvishuddhadhyānan nirmohe vītarāgatve.. 16..
arthaḥ––he bhavya! tū saṅg arthāt parigrah kā tyāg jisamen ho aisī dīkṣhā grahaṇ kar aur
bhale prakār sanyam svarūp bhāv honepar samyakprakār tap men pravartan kar jisase tere moh rahit
vītarāgapanā honepar nirmal dharma–shukladhyān ho.
bhāvārthaḥ––nirgrantha ho dīkṣhā lekar, sanyamabhāvase bhale prakār tap men pravartan kare, tab
dhyān se kevalagnān utpanna karake mokṣha prāpta hotā hai, isaliye isaprakār upadesh hai.. 16..
āge kahate hain ki yah jīv agnān or mithyātva ke doṣhase mithyāmārga men pravartan karatā
vajjhanti mūḍhajīvā 1michchhattābuddhiudaeṇa.. 17..
vadhyante mūḍhajīvāḥ mithyātvābuddhyudayena.. 17..
arthaḥ––mūrḥ jīv agnān aur moh arthāt mithyātva ke doṣhonse malin jo mithyādarshan
arthāt kumat ke mārga men mithyātva aur abuddhi arthāt agnān ke udayase pravr̥utti karate haĩn.
nirmoh vītarāgatva hotān dhyān nirmaḷ hoy chhe. 16.
je vartatā agnānamohamale malin mithyāmate,
Page 81 of 394
PDF/HTML Page 105 of 418
single page version
chāritrapāhuḍ][81
bhāvārthaḥ––ye mūrḥajīv mithyātva aur agnānake uday se mithyāmārga men pravartate hain isaliye mithyātva–āgnānakā nāsh karanā yah upadesh hai.. 17.. āge kahate hain ki samyakdarshan, gnān, shraddhānase chāritrake doṣh dūr hote hainḥ––
sammeṇ ya sadrahadi ya pariharadi charittaje dose.. 18..
samyaktven cha shradradhāti cha pariharati chāritrajān doṣhān.. 18..
arthaḥ––yah ātmā samyakdarshan se to sattāmātra vastu ko dekhatā hai, samyaggnān se dravya
aur isaprakār dekhanā, jānanā va shradvān hotā hai tab chāritra arthāt ācharaṇ men utpanna hue
doṣhoṅko chhoṛatā hai.
bhāvārthaḥ––vastukā svarūp dravya–paryāyātmak sattāsvarūp hai, so jaisā hain vaisā dekhe,
ācharaṇ karanā. vastu hai vah dravya–paryāyasvarūp hai. dravyakā sattā lakṣhaṇ hai tathā guṇaparyāyavān
ko dravya kahate hai. paryāy do prakār kī hai, sahavartī aur kramavartī. sahavartī ko guṇ kahate hain
aur kamavartī ko paryāy kahate hain–dravya sāmānyarūpase ek hai to bhī visheṣharūp se chhah hain–jīv,
pudgal, dharma, adharma, ākāsh aur kāla.. 18..
jīv ke darshan–gnānamayī chetanā to guṇ hai aur achakṣhu ādi darshan, mati ādik gnān
agurulaghu guṇ ke ddhārā hāni–vr̥uddhi kā pariṇaman hai. pudgal dravya ke sparsha, ras, gandh, varṇarūp
mūrtikapanā to guṇ hain aur sparsha, ras, gandh varṇakā bhedarūp pariṇaman tathā aṇuse skandharūp
honā tathā shabda, bandha ādirūp honā ityādi paryāy hai. dharma–adharma ke gatihetutva–
sthitihetutvapanā to guṇ hai aur is guṇ ke jīv–pudgalake gati–sthiti ke bhedonse bhed hote
hain ve paryāy hain tathā agụrulaghu guṇake dvārā hāni–vr̥uddhikā pariṇaman hotā hai jo svabhāv paryāy
hai.
Page 82 of 394
PDF/HTML Page 106 of 418
single page version
82] [aṣhṭapāhuḍ
ākāsh kā avagāhanā guṇ hai aur jīv–pudgal ādi ke nimittase pradesh bhed kalpanā kiye jāte hain ve paryāy hain tathā hāni–vr̥uddhikā pariṇaman vah svabhāvaparyāy hai. kāladravya kā vartanā to guṇ hai aur jīv aur pudgal ke nimitta se samay ādi kalpanā so paryāy hai isako vyavahārakāl bhī kahate hain tathā hāni–vr̥uddhikā pariṇaman vah svabhāvaparyāy hai ityādi. inakā svarūp jin–āgamase jānakar dekhanā, jānanā, shraddhān karanā, isase chāritra shuddha hotā hai. binā gnān, shraddhān ke ācharaṇ shuddha nahīn hotā hai, isaprakār jānanā.. 18.. āge kahate hain ki ye samyagdarshan, gnān, chāritra tīn bhāv moh rahit jīvake hote hain, inakā ācharaṇ karatā huā shīghra mokṣha pātā haiḥ–––
ṇiyaguṇamārāhanto achireṇ ya kamma pariharai.. 19..
nijaguṇamārādhayan achireṇ cha karma pariharati.. 19..
arthaḥ––ye pūrvokta samyagdarshan–gnān–chāritra tīn bhāv hain, ye nishchayase moh arthāt
mithyātvarahit jīv ke hī hote hain, tab yah jīv apanā nij guṇ jo shuddhadarshan –gnānamayī
chetanā kī arādhanā karatā huā thoṛ hī kāl men karmakā nāsh karatā hai.
bhāvārthaḥ––nijaguṇ ke dhyān se shīghra hī kevalagnān utpanna karake mokṣha pātā hai..19..
Page 83 of 394
PDF/HTML Page 107 of 418
single page version
chāritrapāhuḍ][83
samyaktvamanucharantaḥ kurvanti duḥkhakṣhayan dhīrāḥ.. 20..
arthaḥ––samyaktvakā ācharaṇ karate hue dhīr puruṣh saṅkhyātaguṇī tathā asaṅkhyātaguṇī
karmoṅkī nirjarā karate hain aur karmoṅke udayase hue sansārake duḥkhakā nāsh karate haĩn. karma kaise
hain? sansārī jīvoṅke merū arthāt maryādā mātra hain aur siddha hove ke bād karma nahīn haĩn.
bhāvārthaḥ––is samyaktva kā ācharaṇ honepar pratham kāl men to guṇashreṇī nirjarā hotī
guṇashreṇī nirjarā nahīn hotī hai. vahān̐ saṅkhyāt ke guṇākārarūp hotī hai isaliye saṅkhyātaguṇ aur
asaṅkhyātaguṇ isaprakār donon vachan kahe. karma to sansār avasthā hai, jabatak hai usamen duḥkh
kā mohakarma hai, usamen mithyātvakarma pradhān hai. samayaktvake hone par mithyātvakā to abhāv hī
huā aur chāritra moh duḥkhakā kāraṇ hai, so yah bhī jab tak hai tabatak usakī nirjarā karatā
hai, isaprakār se anukramase duḥkh kā kṣhay hotā hai. sanyamācharaṇake hone par sab duḥkhoṅkā kṣhay
hovegā hī. samyaktvakā mahātmya isaprakār hai ki samyaktvācharaṇ hone par sanyamācharaṇ bhī shīghra
hī hotā hai, isaliye samyaktvako mokṣhamārga men pradhān jānakar is hī kā varṇan pahile kiyā
hai.. 20..
āge sanyamācharaṇ chāritra ko kahate hainḥ–––
Page 84 of 394
PDF/HTML Page 108 of 418
single page version
84] [aṣhṭapāhuḍ
sāyāran 1sagganthe pariggahā rahiy khalu ṇirāyāran.. 21..
sāgāran sagranthe parigrahādrahite khalu nirāgāram.. 21..
arthaḥ––sanyamācharaṇ chāritra do prakār kā hai––sāgār aur nirāgāra. sāgār to
parigrah sahit shrāvakake hotā hai aur nirāgār parigrahase rahit munike hotā hai yah nishchay hai..
21..
āge sāgār sanyāmācharaṇ ko kahate hainḥ––
bambhārambh pariggah aṇumaṇ uddiṭṭha desavirado ya.. 22..
brahma ārambhaḥ parigrahaḥ anumatiḥ uddiṣhṭa deshaviratashva.. 22..
arthaḥ––darshan, vrat, sāmāyik, proṣhadh ādikā nām ekadesh hai, aur nām aise kahe
hain––proṣhadhopavās, sachittatyāg, rātribhuktityāg, brahmacharya, ārambhatyāg, parigrahatyāg,
anumatityāg aur uddiṣhṭatyāg, isaprakār gyārah prakār deshavirat hai.
bhāvārthaḥ––ye sāgār sanyāmācharaṇ ke gyārah sthān hain, inako pratimā bhī kahate
āge in sthānommen sanyamakā ācharaṇ kis prakār se hai vah kahate hainḥ––
sāgār chhe 1sagranth, aṇ–āgār parigraharahit chhe. 21.
darshan, vratan sāmāyikan, proṣhadh, sachit, nishibhuktine,
Page 85 of 394
PDF/HTML Page 109 of 418
single page version
chāritrapāhuḍ][85
sikkhāvay chattāri ya sañjamacharaṇan cha sāyāran.. 23..
shikṣhāvratāni chatvāri sanyamacharaṇan cha sāgāram.. 23..
arthaḥ––pān̐ch aṇuvrat, tīn guṇavrat aur chār shikṣhāvrat– isaprakār bārah prakārakā
sanyamacharaṇ chāritra hai jo sāgār hai, granthasahit shrāvakake hotā hai isaliye sāgār kahā hai.
prashnaḥ–– ye bārah prakār to vrat ke kahe aur pahile gāthāmen gyārah nām kahe, unamen
isakā samādhānaḥ––aṇuvrat aisā nām kiñchit vrat kā hai vah pān̐ch aṇuvratomme se kiñchit yahān̐ bhī hote hain isaliye darshan pratimā kā dhārī bhī aṇuvratī hī hai, isakā nām darshan hī kahā. yahān̐ isaprakār jānanā ki isake keval samyaktva hī hotā hai aur avratī hai aṇuvrat nahīn hai. isake aṇuvrat atichār sahit hote hain isaliye vratī nām kahā hai, dūsarī pratimā men aṇuvrat atichār rahit pālatā hai. isaliye vrat nām kahā hai. yahān̐ samyaktva ke atichār ṭālatā hai, samyaktva hī pradhān hai isaliye darshan pratimā nām hai. anya granthommen isakā svarūp isaprakār kahā hai ki–jo āṭh mūlaguṇ kā pālan kare, sāt vyasan ko tyāge, jisake samyaktva atichār rahit shuddha ho vah darshan pratimā dhārak hai. pān̐ch udambar phal aur madya, mān̐s, madhu in āṭhoṅkā tyāg karanā vah āṭh mūlaguṇ haĩn.
athavā kisī grantha men isaprakār kahā hai ki–pān̐ch aṇuvrat pāle aur madya, mān̐s,
madhukā tyāg kare vah āṭh mūlaguṇ hain, parantu isamen virodh nahīn hai, vivakṣhākā bhed hai. pān̐ch udambaraphal aur tīn makārakā tyāg kahane se jin vastuommen sākṣhāt tras jīv dikhate hon un sab hī vastuoṅko bhakṣhaṇ nahīn kare. devādikake nimitta tathā auṣhadhādi nimitta ityādi kāraṇonse dikhate hue tras jīvoṅkā ghāt na karen, aisā āshay hai jo isamen to ahinsāṇuvrat āyā. sāt vyasanon ke tyāg men ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Page 86 of 394
PDF/HTML Page 110 of 418
single page version
86] [aṣhṭapāhuḍ jūṭh, chorī aur parastrīkā tyāg āyā, anya vyasanoṅke tyāg men anyāy, paradhan, parastrīkā grahaṇ nahīn hai; isamen atilobh ke tyāg se parigrah kā ghaṭanā āyā. isaprakār pān̐ch aṇuvrat āte haĩn. inake [vratādi pratimāke] atichār nahīn ṭalate hain isaliye aṇuvratī nām prāpta nahīn karatā [phir bhī] isaprakār se darshan pratimā dhārak bhī aṇuvratī hai isaliye deshavirat sāgārasanyamācharaṇ chāritra men isako bhī ginā hai..23.. āge pān̐ aṇuvratoṅkā svarūp kahate hainḥ–––
parihāraḥ paramahilāyān parigrahārambhaparimāṇam.. 24..
arthaḥ––thūl trasakāyakā ghāt, thūl mr̥uṣhā arthāt asatya, thūl adattā arthāt parakā binā
diyā dhan, par mahilā arthāt parastrī inakā to parihār arthāt tyāg aur parigrah tathā
ārambhakā pariṇām isaprakār pān̐ch aṇuvrat haĩn.
bhāvārthaḥ––yahān̐ thūl kahane kā aisā jānanā ki– jisamen apanā maraṇ ho, parakā maraṇ
isaprakār moṭe anyāyarūp pāpakārya jānane. isaprakār sthūl pāp rājādikake bhayase na kare vah
vrat nahīn hai, inako tīvra kaṣhāyake nimittase tīvra karmabandh ke nimitta jānakar svayamev na karane
ke bhāvarūp tyāg ho vah vrat hai. isake gyārah sthānak kahe, inamen ūpar–ūpar tyāg barḥatā
jātā hai so isakī utkr̥uṣhṭatā tak aisā hai ki jin kāryommen tras jīvoṅko bādhā ho isaprakār
ke sab hī kārya chhūṭ jāte hain isaliye sāmānya aisā nām kahā hai ki trasahinsākā tyāgī
deshavratī hotā hai. isakā visheṣh kathan anya granthonse jānanā.. 24..
Page 87 of 394
PDF/HTML Page 111 of 418
single page version
chāritrapāhuḍ][87
bhogopabhogaparimā iyamev guṇavvayā tiṇṇi.. 25..
bhogopabhogaparimāṇan imānyev guṇavratāni trīṇi.. 25..
arthaḥ––dishā – vidishāmen gamanakā parimāṇ vah pratham guṇavrat hai, anarthadaṇḍakā varjanā
dvitīy guṇavrat hai, aur bhogopabhogakā parimāṇ tīsarā guṇavrat hai, –––isaprakār ye tīn
guṇavrat haĩn.
bhāvārthaḥ––yahān̐ guṇ shabda to upakārakā vāchak hai, ye aṇuvratoṅkā upakār karate haĩn.
kāryon men apanā prayojan na sadhe isaprakār pāpakāryon ko na karẽn. yahān̐ ko pūchhe–prayojan ke
binā to koī bhī jīv kārya nahīn karatā hai, kuchh prayojan vichār karake hī karatā hai phir
anarthadaṇḍa kyā? isakā samādhān – samayagdr̥uṣhṭi shrāvak hotā hai vah prayojan apane padake
yogya vichāratā hai, pad ke sivāy sab anartha hai. pāpī puruṣhoṅke to sab hī pāp prayojan hai,
unakī kyā kathā. bhog kahanese bhojanādik aur upabhog kahane se strī, vastra, ābhūṣhaṇ,
vāhanādikoṅkā parimāṇ kare–––isaprakār jānanā..25..
āge chār shikṣhā vraton ko kahate hainḥ––
taiyan cha atihipujjan chauttha sallehaṇā ante.. 26..
bhogopabhog taṇun kare parimāṇ, –guṇavrat traṇya chhe. 25.
sāmāyikan, vrat proṣhadhan, atithi taṇī pūjā ane,
Page 88 of 394
PDF/HTML Page 112 of 418
single page version
88] [aṣhṭapāhuḍ
tr̥utīyan cha atithipūjā chaturthan sallekhanā ante.. 26..
atithikā pūjan hai, chauthā hai antasamay sanllekhanā vrat hai.
bhāvārthaḥ––yahān̐ shikṣhā shabdase to aisā artha sūchit hotā hai ki āgāmī munivrat kī
tyāg kar, sab gr̥uhārambhasambandhī kriyāse nivr̥utti kar, ekānt sthān men baiṭhakar prabhāt, madhyāhna,
aparāhna kuchh kāl kī maryādā karake apane svarūpakā chintavan tathā pañchaparameṣhṭhīkī bhaktikā
pāṭh parḥanā, unakī vandanā karanā ityādi vidhān karanā sāmāyik hai. isaprakār hī proṣhadh
arthāt aṣhṭamī chaudasake parvommen pratignā karake dharma kāryon men pravartanā proṣhadh hai. atithi arthāt
muniyon kī pūjā karanā, unako āhāradān denā atithipūjan hai. ant samayamen kāy aur
kaṣhāyako kr̥ush karanā, samādhimaraṇ karanā anta sanllekhanā hai, ––isaprakār chār shikṣhāvrat haĩn.
yahān̐ prashna––––tattvārthasūtra men tīn guṇavratommen deshavrat kahā aur bhogopabhog–parimāṇako
isakā samādhānaḥ–––yah vivakṣhā kā bhed hai, yahān̐ deshavrat digavrat men garbhit hai aur sanllekhanāko shikṣhāvraton men kahā hai, kuchh virodh nahīn hai.. 26.. āge kahate hain ki sanyamācharaṇ chāritramen shrāvak dharmako kahā, ab yatidharmako kahate hain–– ––
suddhan sañjamacharaṇan jaidhamman ṇikkalan vochchhe.. 27..
shuddhan sanyamacharaṇan yatidharma niṣhphalan vakṣhye.. 27..
Page 89 of 394
PDF/HTML Page 113 of 418
single page version
chāritrapāhuḍ][89
arthaḥ––evan arthāt isaprakār se shrāvakadharmasvarūp sanyamacharaṇ to kahā, yah kaisā hai? sakal arthāt kalā sahit hai, (yahān̐) ekadeshako kalā kahate haĩn. ab yatidharmake dharmasvarūp sanyamacharaṇako kahūn̐gā––aise āchāryane pratignā kī hai. yatidharma kaisā hai? shuddha hai, nirdoṣh hai, jisamen pāpācharaṇakā lesh nahīn hai, nikal arthāt kalā se niḥkrānt hai, sampūrṇa hai, shrāvakadharma kī tarah ekadesh nahīn hai.. 27.. āge yatidharma kī sāmagrī kahate hainḥ––
pañch samidi tay guttī sañjamacharaṇan ṇirāyāran.. 28..
pañch samitayaḥ tisraḥ guptayaḥ sanyamacharaṇan nirāgāram.. 28..
arthaḥ––pān̐ch indriyoṅkā samvar, pān̐ch vrat ye pachchīs kriyāke sadbhāv honepar hote hain,
pān̐ch samiti aur tīn gupti aise nirāgār sanyamacharaṇ chāritra hotā hai.. 28..
āge pān̐ch indriyoṅke samvaraṇ kā svarūp kahate hainḥ–––
ṇa karedi rāyadose pañchendiyasamvaro bhaṇio.. 29..
na karoti rāgadveṣhau pañchendriyasamvaraḥ bhaṇitaḥ.. 29..
arthaḥ––amanogna tathā manogna aise padārtha jinako log apane mānen aise sajīvadravya strī
pujādik aur ajīvadravya dhan dhānya ādi sab pudgal dravya ādimen rāgadveṣh na kare vah pān̐ch
indriyoṅkā samvar kahā hai.
vaḷī pāñch samiti, trigupti–aṇ–āgār sanyamacharaṇ chhe. 28.
sumanogna ne amanogna jīv–ajīvadravyone viṣhe
Page 90 of 394
PDF/HTML Page 114 of 418
single page version
90] [aṣhṭapāhuḍ
bhāvārthaḥ––indriyagochar sajīv ajīv dravya hain, ye indriyoṅke grahaṇ men āte hain, inamen yah prāṇī kisīko iṣhṭa mānakar rāg karatā hai, kisī ko aniṣhṭa mānakar dveṣh karatā hai, isaprakār rāg–dveṣh muni nahīn karate hain unake sanyamacharaṇ chāritra hotā hai..29.. āge pān̐ch vratoṅkā svarūp kahate hainḥ––
turiyan abambhaviraī pañcham saṅgammi viraī ya.. 30..
turyan abrahmaviratiḥ pañcham saṅge viratiḥ cha.. 30..
arthaḥ––pratham to hinsā se virati ahinsā hai, dūsarā asatyavirati hai, tīsarā
bhāvārthaḥ––in pān̐ch pāpoṅkā sarvathā tyāg jinamen hotā hai ve pān̐ch mahāvrat kahalāte haĩn..
āge inako mahāvrat kyon kahate hain vah batāte hainḥ––
jan cha mahallāṇi tado 1mahavvayā ittahe yāin.. 31..
yachcha mahanti tataḥ mahāvratāni etasmāddhetoḥ tāni.. 31..
abrahmaviramaṇ, saṅgaviramaṇ – chhe mahāvrat pāñch e. 30.
moṭā puruṣh sādhe, pūrav moṭā janoe ācharyān,
Page 91 of 394
PDF/HTML Page 115 of 418
single page version
chāritrapāhuḍ][91
arthaḥ––mahallā arthāt mahanta puruṣh jinako sādhate hain–––ācharaṇ karate hain aur pahile bhī jinakā mahanta puruṣhonne ācharaṇ kiyā hai tathā ye vrat āp hī mahān hai kyoṅki inamen pāpakā lesh bhī nahīn hai–––isaprakār ye pān̐ch mahāvrat haĩn. bhāvārthaḥ––jinakā baṛe puruṣh ācharaṇ karen aur āp nirdoṣh hon ve hī baṛe kahalāte hain, isaprakār in pān̐ch vraton ko mahāvrat sañgnā hai.. 31.. āge in pān̐ch vratoṅkī pachchīs bhāvanā kahate hain, unamen se hī ahinsāvrat kī pān̐ch bhāvanā kahate hainḥ––
avaloyabhoyaṇāe ahinsae bhāvaṇā honti.. 32..
avalokyabhojanen ahinsāyā bhāvanā bhavanti.. 32..
arthaḥ––vachanagupti aur manogupti aise do to guptiyān̐, īyāsamiti, bhale prakār kamaṇḍalu
ādikā grahaṇ – nikṣhep yah ādānanikṣhepaṇā samiti aur achchhī tarah dekhakar vidhipūrvak shuddha
bhojan karanā yah eṣhaṇā samiti, –––isaprakār ye pān̐ch ahinsā mahāvratakī bhāvanā haĩn.
bhāvārthaḥ––bhāvanā nām bārabār usahī ke abhyās karane kā hai, so yahān̐ pravr̥utti–
yogoṅkī nivr̥utti karanī to bhale prakār guptirūp karanī aur pravr̥utti karanī to samitirūp karanī,
aise nirantar abhyāsase ahinsā mahāvrat dr̥urḥ rahatā hai, isī āshayase inako bhāvanā kahate haĩn..
32..
āge satya mahāvrat kī bhāvanā kahate hainḥ––
Page 92 of 394
PDF/HTML Page 116 of 418
single page version
92] [aṣhṭapāhuḍ
vidiyassa bhāvaṇāe e pañchaiv ya tahā honti.. 33..
dvitīyasya bhāvanā imā pañchev cha tathā bhavanti.. 33..
arthaḥ––krodh, bhay, hāsya, lobh aur moh inase viparīt arthāt ulaṭā inakā abhāv
ye dvitīy vrat satya mahāvrat kī bhāvanā hai.
bhāvārthaḥ––asatya vachanakī pravr̥utti krodhase, bhayase, hāsyase, lobhase aur paradravyake
tattvārthasūtra men pān̐chavīn bhāvanā anuvīchībhāṣhaṇ kahī hai, so isakā artha yah hai ki–
sūtraviruddha bolatā hai, mithyātvakā abhāv honepar sūtraviruddha nahīn bolatā hai, anuvīchībhāṣhaṇakā
yahī artha huā isamen artha bhed nahīn hai.. 33..
āge achaurya mahāvrat bhāvanā kahate hainḥ––
eṣhaṇāshuddhisahitan sādharmisamavisamvādaḥ.. 34..
arthaḥ––shūnyāgār arthāt giri, guphā, taru, koṭarādimen nivās karanā,
tenā viparyayabhāv te chhe bhāvanā bījā vrate. 33.
sūnā agar to tyakta sthāne vās, par–uparodh nā,
Page 93 of 394
PDF/HTML Page 117 of 418
single page version
chāritrapāhuḍ][93 vimochittāvās arthāt jisako logon ne kisī kāraṇ se chhoṛ diyā ho isaprakārase gr̥uh grāmādikamen nivās karanā, paroparodh arthāt jahān̐ dūsarekī rukāvaṭ na ho, vastikādikako apanā kar dūsaroṅko rokanā, isaprakār nahīn karanā, eṣhaṇāshuddhi arthāt āhār shuddha lenā aur sādharmiyonse visamvād na karanā. ye pān̐ch bhāvanā tr̥utīy mahāvratakī hai. bhāvārthaḥ––muniyoṅki vastikāy men rahanā aur āhār lenā ye do pravr̥uttiyān̐ avashya hotī haĩn. lok men in hī ke nimitta adatta kā ādān hotā hai. muniyoṅko aise sthān par rahanā chāhiye jahān̐ adatta kā doṣh na lage aur āhār bhī is prakār len jisamen adattakā doṣh na lage tathā donon kī pravr̥uttimen sādharmī ādikase visamvād utpanna na ho. isaprakār ye pān̐ch bhāvanā kahī hain, inake hone se achaurya mahāvrat dr̥urḥ rahatā hai.. 34.. āge brahmacharya vrat kī bhāvanā kahate hainḥ––
puṭṭhiyarasehin virao bhāvaṇ pañchāvi turiyammi.. 35..
pauṣhṭikarasaiḥ virataḥ bhāvanāḥ pañchāpi turye.. 35..
arthaḥ––striyoṅkā avalokan arthāt rāg bhāv sahit dekhanā, pūrvakālamen bhoge hue
bhogoṅkā smaraṇ karanā, striyonse sansakta vastikāmen rahanā, striyoṅkī kathā karanā, pauṣhṭik
rasoṅkā sevan karanā, in pān̐chonse vikār utpanna hotā hai, isaliye inase virakta rahanā, ye
pān̐ch brahmacharya mahāvrat kī bhāvanā haĩn.
bhāvārthaḥ––kāmavikār ke nimittonse brahmacharyavrat bhaṅg hotā hai, isaliye striyon ko
mahāvrat dr̥urḥ rahatā hai.. 35..
mahilānirīkṣhaṇ–pūrvaratismr̥uti–nikaṭavās, triyākathā,
Page 94 of 394
PDF/HTML Page 118 of 418
single page version
94] [aṣhṭapāhuḍ
rāyaddosāīṇan parihāro bhāvaṇā honti.. 36..
rāgadveṣhādīnān parihāro bhāvanāḥ bhavanti.. 36..
arthaḥ––shabda, sparsha, ras, rūp, gandha ye pān̐ch indriyoṅke viṣhay samanogna arthāt man ko
achchhe lagane vāle aur amanogna arthāt man ko bure lagane vāle hon to in donon men rāg dveṣh
ādi na karanā parigrahatyāgavrat kī ye pān̐ch bhāvanā hai.
bhāvārthaḥ––pān̐ch indriyoṅke viṣhay sparsha, ras, rūp, gandha, varṇa, shabda ye hain, inamen iṣhṭa–
aparigrah mahāvrat kī kahī gaī haĩn.. 36..
āge pān̐ch samitiyon ko kahate hainḥ––
sanyamashodhinimittan khyānti jināḥ pañch samitīḥ.. 37..
arthaḥ––īryā, bhāṣhā, eṣhaṇā, ādānanikṣhepaṇ aur pratiṣhṭhāpanā ye pān̐ch samitiyān̐ sanyamakī
shuddhatāke liye kāraṇ hain, isaprakār jinadev kahate haĩn.
karavā na rāgavirodh, vrat pañcham taṇī e bhāvanā. 36.
īryā, subhāṣhā, eṣhaṇā, ādān ne nikṣhep–e,
Page 95 of 394
PDF/HTML Page 119 of 418
single page version
chāritrapāhuḍ][95
bhāvārthaḥ––muni pañchamahāvratarūp sanyamakā sādhan karate hain, us sanyamakī shuddhatā ke liye pān̐ch samitirūp pravartate hain, isī se isakā nām sārthak hai –– ‘san’ arthāt samyakprakār ‘iti’ arthāt pravr̥utti jisamen ho so samiti hai. chalate samay jūḍā pramāṇ (chār hāth) pr̥uthavī dekhatā huā chalatā hai, bole tab hitamit vachan bolatā hai, leve to chhiyālis doṣh, battīs antarāy ṭālakar, chaudah maladoṣh rahit shuddha āhār letā hai, dharmopakaraṇoṅko uṭhākar grahaṇ kare so yatnapūrvak lete hai; aise hī kuchh kṣhepaṇ karen tab yatna pūrvak kṣhepaṇ karate hain, isaprakār niṣhpramād varte tab sanyamakā shuddha pālan hotā hai, isīliye pañchasamitirūp pravr̥utti kahī hai. isaprakār sanyamacharaṇ chāritrakī pravr̥uttikā varṇan kiyā.. 37.. ab āchārya nishchiyachāritrako man men dhāraṇ kar gnān kā svarūp kahate hainḥ––
ṇāṇan ṇāṇasarūvan appāṇan tan viyāṇehi.. 38..
gnānan gnānasvarūpan ātmānan tan vijānīhi.. 38..
arthaḥ––jinamārgamen jineshvaradevane bhavyajīvoṅke sambodhaneke liye jaisā gnān aur gnānakā
svarūp kahā hai us gnānasvarūp ātmā hai, usako he bhavyajīv! tū jāna.
bhāvārthaḥ––gnānako aur gnānake svarūpako anya matavāle anek prakārase kahate hain, vaisā
svarūp hai vahī nirbādh satyārtha hai aur gnān hai vahī ātmā hai tathā ātmākā svarūp hai, usako
jānakar usamen sthiratā bhāv kare, paradravyonse rāgadveṣh nahīn kare vahī nishchayachāritra hai, isaliye
pūrvokta mahāvratādikī pravr̥utti karake is gnānasvarūp ātmāmen līn honā isaprakār upadesh hai..
38..
Page 96 of 394
PDF/HTML Page 120 of 418
single page version
96] [aṣhṭapāhuḍ
rāyādidosarahio jiṇasāsaṇe 1mokkhamaggotti.. 39..
rāgādidoṣharahitaḥ jinashāsane mokṣhamārga iti.. 39..
arthaḥ––jo puruṣh jīv aur ajīvakā bhed jānatā hai vah samyaggnānī hotā hai aur
rāgādi doṣhonse rahit hotā hai, isaprakār jinashāsanamen mokṣhamārga hai.
bhāvārthaḥ––jo jīv – ajīv padārthakā svarūp bhedarūp jānakar sva–parakā bhed jānatā
samyakchāritra hotā hai, vahī jinamat men mokṣhamārgakā svarūp kahā hai. anya matavālonne anek
prakārase kalpanā karake kahā hai vah mokṣhamārga nahīn hai.. 39..
āge isaprakār mokṣhamārga ko jānakar shraddhā sahit isamen pravr̥utti karatā hai vah shīghra hī
jan jāṇiūṇ joī aireṇ lahanti ṇivvāṇan.. 40..
yat gnātvā yoginaḥ achireṇ labhante nirvāṇam.. 40..
rāgādivirahit thāy chhe–jinashāsane shivamārga je. 39.
dr̥ug, gnān ne chāritra–traṇ jāṇo param shraddhā vaḍe,