૩૧૬ કાલકે અભ્યાસકે (સામને). અનન્ત કાલકા અભ્યાસ કિયા, ઉસકે સામને અનન્ત કાલ અભ્યાસ કરનેમેં નહીં જાતા હૈ. ભલે અભ્યાસ કરે ધીરે-ધીરે તો થોડા સમય લગે, પરન્તુ ઉગ્ર કરે તો છઃ મહિને લગતા હૈ. પરન્તુ અંતિમ ક્ષણોંમેં ઉસે એક ક્ષણ તો જોર કરના હી પડતા હૈ, અનાદિકા અભ્યાસ તોડનેકો. જિતના કાલ ઉસકા અભ્યાસ કરનેમેં વ્યતીત કિયા, ઉતના કાલ નહીં લગતા હૈ. પરન્તુ ક્ષણ ભર તો જોર કરના હી પડતા હૈ.
... કરકે થક જાતા હૈ, ખેદ હો જાતા હૈ. ભય ઔર અરોચક ભાવકો વહ પકડ નહીં સકતા હૈ. ગહરાઈમેં જાય તો અન્દર રુચિ ભલે આત્માકી હો, પરન્તુ એકત્વબુદ્ધિ તોડતે-તોડતે ઉસે તકલીફ હોતી હૈ. એકત્વકી પરિણતિ હો ગયી હૈ. રુચિ અપની ઓર હૈ, પરન્તુ એકત્વકી પરિણતિ હો ગયી હૈ, ઉસે તોડનેમેં તકલીફ હોતી હૈ.
.... ગુણ-પર્યાય કહો, ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ કહો. યે ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ મેરે, .. ઉસે બરાબર પહચાનકર ભેદજ્ઞાન કરે. પ્રજ્ઞાછૈની, ઉસકી સન્ધિ દેખકર ઉસે બરાબર તોડના. કોઈ જગહ સૂક્ષ્મ સન્ધિ ભી નહીં રહતી. એક સમાન ભાગ હો જાતા હૈ. ઉસકી સન્ધિ દેખકર વિભાગ કરે તો સૂક્ષ્મ સન્ધિ નહીં રહતી. તો હી વિભાવ હુઆ ઐસા કહનેમેં આયે. સૂક્ષ્મ સન્ધિ રહે તો ઉતના ચીપકા રહે, તો દો ભાગ ભિન્ન નહીં હો જાતે. પત્થર હો, ઉસમેં સૂક્ષ્મ સન્ધિ હો તો ભી પત્થર એક જગહ ચીપકા રહતા હૈ. તો ભી ચીપકા રહતા હૈ. વહાઁ ભી સૂક્ષ્મમેં વહ ચીપકા નહીં.
સૂક્ષ્મમેં ગુણકે ભેદ, પર્યાયકે ભેદ, જો રાગમિશ્રિત ભાવ જહાઁ-જહાઁ આયે, વહાઁ-સે ભિન્ન પડ જાતા હૈ. જ્ઞાનમેં સબ હો. પરન્તુ એકત્વબુદ્ધિ જહાઁ-જહાઁ હો, વહાઁ-સે ભિન્ન પડ જાતા હૈ. દૂસરે શુભભાવ, જહાઁ સ્વયંકો બહુત રસ આયે ઐસે ભાવ, ગુણકે ભેદ, પર્યાયકે ભેદ, ઉસમેં રાગમિશ્રિત જો-જો સૂક્ષ્મ-સૂક્ષ્મ આતે હો, સબમેં પ્રજ્ઞાછૈની ચારોં તરફ- સે પટકતી હૈ. ઔર એક સમાન દો વિભાવ કર દેતી હૈ. યહ ચૈતન્યકા ભાગ ઔર યહ વિભાવકા ભાગ હૈ. ઉતના જ્ઞાન કરે, ઇતના કરે તો ભી કહીં-કહીં શુભભાવોંમેં મીઠાસ રહ જાતી હૈ.
મુમુક્ષુઃ- ... પર્યાય તો વ્યય હો ગયી હૈ.
સમાધાનઃ- પર્યાય દૂસરી હો ગયી, પરન્તુ દ્રવ્યમેં યોગ્યતા હૈ. સર્વથા ભિન્નતા તો નહીં હૈ. સબમેં અપેક્ષાસે સમઝની. પ્રત્યભિજ્ઞાનકા કારણ જો સામાન્ય સ્વભાવ હૈ, પ્રત્યભિજ્ઞાનકા કારણ જો દ્રવ્ય હૈ, ઉસમેં-સે ઉસે સ્ફૂરણા હોતી હી રહતી હૈ. સંસ્કાર હોતે હૈં.
મુમુક્ષુઃ- સંસ્કાર દ્રવ્યમેં યોગ્યતા રૂપ રહતે હૈં?
સમાધાનઃ- હાઁ, યોગ્યતા રૂપ રહતે હૈં.
મુમુક્ષુઃ- પર્યાય તો વ્યતિરેક હૈ.
સમાધાનઃ- પર્યાય તો ચલી ગયી હૈ, વ્યતિરેક હો જાતી હૈ. સબ પર્યાય ભિન્ન-