૨૪૦
હૈ, પરન્તુ સાક્ષીરૂપ પરિણમન જો હોના ચાહિયે, વહ પરિણમન નહીં હૈ ઔર રાગ-દ્વેષકે સાથ એકત્વબુદ્ધિ હૈ. મૈં રાગરૂપ હો ગયા, દ્વેષરૂપ હો ગયા. ઐસી પરિણતિ ઔર ઐસી માન્યતા, ઐસી એકત્વબુદ્ધિ હો ગયી હૈ. પરિણતિ પલટકર મૈં જ્ઞાયક અનાદિઅનન્ત શાશ્વત હૂઁ. ઐસી પ્રતીત ઔર ઐસી પરિણતિ અંતરમેં હોની ચાહિયે કિ મૈં સાક્ષી હી હૂઁ, જ્ઞાયક હી હૂઁ. જ્ઞાતારૂપ પરિણતિ પ્રગટ કરે ઔર વહ પરિણતિ પ્રગટ કરનેકા અભ્યાસ કરે, વહ જબતક સહજ ન હો જાય તબતક. સહજ હો, તબ ઉસકા વાસ્તવિક સાક્ષીપના હોતા હૈ. સહજ દશા હો તો સાક્ષી હો. પહલે ઉસકા પ્રયત્ન કરે કિ મૈં અનાદિઅનન્ત શાશ્વત જ્ઞાયક હૂઁ. કિસીકે સાથ એકત્વબુદ્ધિ, એકમેક હોના ઉસકા સ્વભાવ નહીં હૈ, પરન્તુ એકત્વબુદ્ધિ માન્યતામેં ભ્રમ હો ગયા હૈ. પરિણતિ એકત્વ હો ગયી હૈ, ઉસે ભિન્ન કરકે, મૈં જ્ઞાયક હી હૂઁ, પહલે ઉસકી પ્રતીતિ દૃઢ કરે કિ મૈં જ્ઞાયક હી હૂઁ. અંતર-સે સમઝકર પ્રતીતિ કરે. જ્ઞાયકકી ધારા યદિ પ્રગટ હો તો ઉસે ક્ષણ-ક્ષણમેં જ્ઞાયકકી ધારા સહજ રહે તો સાક્ષીભાવ રહે. લેકિન વહ જ્ઞાયકધારા રહતી નહીં, સાક્ષીભાવ રહતા નહીં ઔર રાગ- દ્વેષકે સાથ એકત્વબુદ્ધિ હો જાતી હૈ, ઇસલિયે સાક્ષી નહીં રહતા. માત્ર કલ્પના-સે રટન કરકે સાક્ષી માને તો વહ રહતા નહીં. સહજ સાક્ષીપના હો તો રહે. સહજ નહીં હૈ, ઇસલિયે રહતા નહીં.
મુમુક્ષુઃ- અંતર-સે સમઝકર કરે તો. અંતર-સે સમઝકર કરે ઉસકા અર્થ?
સમાધાનઃ- અંતર-સે સમઝકર કરે (અર્થાત) વહ પરિણતિ પ્રગટ કરે તો હોતા હૈ. સ્વાનુભૂતિ હોનેકે બાદ જો સહજ પરિણતિકી દશા હો, જો સાક્ષી જ્ઞાયકધારાકી, વહ સહજ હૈ. ઉસકે પહલે ઉસે અભ્યાસરૂપ હોતા હૈ કિ મૈં જ્ઞાયક હૂઁ, જ્ઞાયક હૂઁ. અભ્યાસરૂપ કરે. રટનમાત્ર કરે તો વહ (વાસ્તવિક નહીં હૈ). ક્ષણ-ક્ષણમેં જબ રાગ- દ્વેષ હો, ઉસ ક્ષણ જ્ઞાયક યદિ મૌજૂદ રહે તો એકત્વ નહીં હોતા. ઉસી ક્ષણ જ્ઞાયક રહતા નહીં ઔર દૂસરી ક્ષણમેં યાદ કરે તો ઉસ ક્ષણમેં તો ઉસે એકત્વ હો જાતા હૈ. ક્ષણ-ક્ષણમેં ઉસકી પરિણતિકો ભિન્ન કરનેકા અભ્યાસ કરે. ક્ષણ-ક્ષણમેં મૈં જ્ઞાયક હી હૂઁ, મૈં સાક્ષી હી હૂઁ, ઐસા અભ્યાસ કરે તો ભી અભી અભ્યાસરૂપ હૈ. સહજ તો બાદમેં હોતા હૈ.
મુમુક્ષુઃ- પહલે તો આપને પ્રશ્નમેં એક ભૂલ નિકાલી કિ બાત-બાતમેં રાગ-દ્વેષ હો જાતે હૈં. વાસ્તવમેં તો સ્વભાવ અપેક્ષા-સે રાગ-દ્વેષ હોતે નહીં હૈ, પરન્તુ એકત્વતા કરતા હૈ.
સમાધાનઃ- એકત્વબુદ્ધિ હોતી હૈ, એકત્વતા હોતી હૈ. વસ્તુ સ્વભાવમેં રાગ-દ્વેષ નહીં હોતે, પરન્તુ ઉસકી એકત્વબુદ્ધિ હો રહી હૈ. વર્તમાનમેં તો, મૈં રાગરૂપ હો ગયા, દ્વેષરૂપ હો ગયા, ઐસે ઉસકી પરિણતિ, ઐસી માન્યતા હો ગયી હૈ.