૨ મરણ કરતે-કરતે બાહર ક્રિયામેં રુક જાતા હૈ, કહાઁ-કહાઁ રુક જાતા હૈ. મુક્તિકા માર્ગ તો ભીતરમેં હૈ ઔર સ્વાનુભૂતિ આનન્દ આત્મામેં-સે પ્રગટ હોતા હૈ, બાહર-સે તો આતા નહીં. ઇસલિયે ભીતરમેં જાતા હૈ તો ભીતરમેં-સે ચૈતન્યદેવ પ્રકાશમાન હોતા હૈ, વહ બાહર- સે નહીં હોતા હૈ.
મુમુક્ષુઃ- માતેશ્વરી! યે વચનામૃતમેં આયા હૈ કિ રુચિ અનુયાયી વીર્ય હૈ ઔર હમ સબ ઇસીલિયે યહાઁ આયે હૈં ઔર આતે રહતે હૈં, ફિર ભી હમારા સહી દિશામેં ... ક્યોં નહીં ચલતી હૈ?
સમાધાનઃ- યહાઁ રુચિ હોતી હૈ, લેકિન પુરુષાર્થ નહીં હોતા હૈ. રુચિ તો હોતી હૈ, લેકિન ઉસ જાતકા પુરુષાર્થ હોના ચાહિયે. પુરુષાર્થ મન્દ હૈ. રુચિ, આત્માકી રુચિ કરના. જો આત્મા હૈ ઉસકો પહચાનના. ઉસકે પીછે પ્રયત્ન, બારંબાર પ્રયત્ન કરના ચાહિયે. રુચિકી તીવ્રતા કરની ચાહિયે. કહીં ચૈન ન પડે, મૈં આત્મા હૂઁ, મૈં આત્મા હૂઁ, કહીં ચૈન ન પડે, વિભાવમેં ચૈન નહીં પડના ચાહિયે ઔર ભીતરમેં ચૈતન્યમેં બારંબાર દૃષ્ટિ, ઉપયોગ બારંબાર ઉસ તરફ જાના ચાહિયે. તો પુરુષાર્થ કરને-સે પ્રગટ હોતા હૈ.
જૈસે સ્ફટિક નિર્મલ હૈ, જલ નિર્મલ હૈ, વૈસે આત્મા નિર્મલ હી હૈ. પર તરફ દૃષ્ટિ, ઉપયોગ જાતા હૈ તો ઉસમેં મલિનતા દિખનેમેં આતી હૈ. ભીતરમેં તો મલિનતા હૈ નહીં, તો ભીતરમેં જો જાતા હૈ કિ મૈં શુદ્ધ હૂઁ, તો શુદ્ધાત્મા તરફ જાને-સે શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટ હોતી હૈ. બાહરમેં ઉપયોગ દેને-સે અશુદ્ધ પર્યાય પ્રગટ હોતી હૈ.
મુમુક્ષુઃ- વચનામૃતમેં આયા હૈ કિ જ્ઞાયકકે લક્ષ્ય-સે તમામ લૌકિક કાર્ય કરના. ખાતે-પીતે, ઉઠતે-બૈઠતે જ્ઞાયકકા લક્ષ્ય કરના. થોડા-સા સ્પષ્ટ કીજિયે.
સમાધાનઃ- ખાતે-પીતે (હર વક્ત) એક જ્ઞાયકકા હી (લક્ષ્ય રખના). ઉસમેં એકત્વ નહીં હોના. મૈં જ્ઞાયક હૂઁ, જ્ઞાયક હૂઁ, યહ પહલે તો અભયાસરૂપ-સે હોતા હૈ. યથાર્થ પરિણતિ જ્ઞાન હોનેકે બાદ જ્ઞાનીકો યથાર્થ પરિણતિ હોતી હૈ. ઉસકો ખાતે-પીતે ઉસકી ભેદજ્ઞાનકી ધારા રહતી હૈ, મૈં જ્ઞાયક હૂઁ, જ્ઞાયક હૂઁ. પહલે તો અભ્યાસ રહતા હૈ ખાતા- પીતે કિ મૈં જ્ઞાયક હૂઁ. યે ખાનેકા સ્વભાવ મેરા નહીં હૈ, યે શરીર ભી મેરા સ્વભાવ નહીં હૈ, મેરા તત્ત્વ નહીં હૈ, મૈં તો ભિન્ન તત્ત્વ હૂઁ. ઔર વિભાવ ભી મેરા સ્વભાવ નહીં હૈ. ઇસલિયે ખાતે-પીતે, ચલતે-ફિરતે, સોતે સબમેં મૈં જ્ઞાયક હૂઁ, ઐસા અભ્યાસ કરના ચાહિયે.
જ્ઞાનીકી તો ઐસી સહજ દશા રહતી હૈ. ખાતે-પીતે, સોતે, સ્વપ્નમેં જ્ઞાયક હૂઁ, ઐસી જ્ઞાયકકી પરિણતિ-ભેદજ્ઞાનકી ધારા ઉસકો નિરંતર ચલતી રહતી હૈ. ઉસમેં ત્રુટ નહીં પડતી. પહલે તો ઉસકા અભ્યાસ હોતા હૈ કિ મૈં જ્ઞાયક હૂઁ, જ્ઞાયક હૂઁ. ઐસે રટન કરને માત્ર નહીં પરન્તુ ભીતરમેં ઐસી તૈયારી હોની ચાહિયે કિ મૈં જ્ઞાયક હૂઁ.