મુમુક્ષુઃ- રાગ ઔર જ્ઞાનકો ભિન્ન કરકે, એક જ્ઞાયક હૈ વહી મૈં હૂઁ, ઐસા દેખના?
સમાધાનઃ- રાગકો ભિન્ન કરતા હૈ વહાઁ જ્ઞાન ભિન્ન પડ હી જાતા હૈ. ઇસલિયે મૈં જ્ઞાયક હૂઁ, ઐસા ગ્રહણ કરે તો રાગ ભિન્ન પડ જાતા હૈ. વાસ્તવિક રૂપ-સે દોનોં સાથમેં હી હૈ. અપના અસ્તિત્વ ગ્રહણ કરે કિ મૈં જ્ઞાન હૂઁ, ઇસલિયે રાગ ભિન્ન પડ હી જાતા હૈ.
મુમુક્ષુઃ- મૈં જ્ઞાન હૂઁ અર્થાત મૈં જ્ઞાયક હૂઁ?
સમાધાનઃ- મૈં જ્ઞાયક હૂઁ. જ્ઞાન અર્થાત માત્ર જાનપના ઇતના હી નહીં, પરન્તુ મૈં સ્વયં જ્ઞાયક હૂઁ. મૈં જ્ઞાયક હૂઁ, સર્વ પ્રકાર-સે જ્ઞાયક હી હૂઁ.
સમાધાનઃ- ... આત્માકો પહચાનના. વિભાવ ભિન્ન ઔર આત્મા ભિન્ન, પ્રયોજન તો વહ સિદ્ધ કરનેકા હૈ. અધ્યાત્મ પદ્ધતિમેં ભેદજ્ઞાન કરના હૈ. ભેદજ્ઞાન કરનેકા પ્રયોજન હૈ. ઉસ પ્રયોજનકો દેખના. પ્રયોજન વહ હૈ. ઉસમેં રુકના નહીં કિ ઇસકા યહ અર્થ હૈ યા વહ અર્થ હૈ, ભાવ-આશય ગ્રહણ કર લેના. જહાઁ નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સમ્બન્ધ હો, પરકી મુખ્યતા હો ઉસમેં વિભાવકી ગૌણતા આ હી જાતી હૈ. વિભાવકી બાત હો ઉસમેં નિમિત્તકી અપેક્ષા આ જાતી હૈ. ઇસલિયે જો ભેદજ્ઞાન, વિભાવ-સે ભેદજ્ઞાન કરના હૈ, વહ એક હી પ્રયોજન હૈ. ઉસમેં જડ-ચૈતન્યકો ગૌણ કરકે વિભાવ-સે ભેદજ્ઞાન કરના, એક હી બાત હૈ. ઉસ પ્રકાર-સે વિચાર કરના હૈ.
આચાર્ય ભી ઐસા કહતે હૈં, ઐસા કહકર યહ કહના ચાહતે હૈં કિ તૂ ભેદજ્ઞાન કર. ગુરુદેવ ભી ઐસા કહતે હૈં કિ તૂ ભેદજ્ઞાન કર. વિભાવ તેરા સ્વભાવ નહીં હૈ. નિમિત્તકી અપેક્ષા-સે નિમિત્તકા હૈ, નિમિત્તકી અપેક્ષા-સે નિમિત્તકા હૈ ઔર તેરે પુરુષાર્થકી મન્દતા-સે હોતા હૈ ઇસલિયે તેરા હૈ. ઉસમેં ભી નિમિત્તકી અપેક્ષા હૈ. ઔર નિમિત્તકી મુખ્યતા-સે બાત કરકે જડમેં ડાલ દે તો વહ એકાન્ત જડ હૈ, ઉસમેં તેરી વિભાવકી અપેક્ષા સાથમેં આ જાતી હૈ. ઔર તુઝ-સે હોતા હૈ ઐસા કહે, ઉસમેં નિમિત્તકી અપેક્ષા આતી હૈ. ઔર તુઝ-સે હોતા હૈ ઐસા કહનેમેં નિમિત્તકી અપેક્ષા આતી હૈ. નિમિત્ત- નૈમિત્તિક સમ્બન્ધ ક્યા હૈ ઉસકા વિચાર કરકે ભેદજ્ઞાન કરનેકા પ્રયોજન હૈ.
શાસ્ત્રમેં અધ્યાત્મ દૃષ્ટિ-સે પ્રયોજન હૈ, ઉસ પ્રયોજનકો સિદ્ધ કરના હૈ. બાહર નહીં.