Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Samyaktvana Atha Anganu Swaroop; Samyatvano Mahima; Samyakgyananu Swaroop; Samyakgyanana Bhed; Char Anuyoganu Swaroop; Vikalp Rahit Sattanu Grahan Karnar Darshananu Kathan; Mukta Jeevone Darshan Ane Gyan Ek Sathe Ja Thay Chhe.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 15

 

Page 189 of 272
PDF/HTML Page 201 of 284
single page version

background image
गौरस्थूलादिदेहोऽहं राजाहमित्यहङ्कारलक्षणमिति ।
अथानायतनषट्कं कथयति । मिथ्यादेवो, मिथ्यादेवाराधका, मिथ्यातपो, मिथ्यातपस्वी,
मिथ्यागमो, मिथ्यागमधराः पुरुषाश्चेत्युक्तलक्षणमनायतनषट्कं सरागसम्यग्दृष्टीनां त्याज्यं
भवतीति । वीतरागसम्यग्दृष्टीनां पुनः समस्तदोषायतनभूतानां मिथ्यात्वविषयकषायरूपायतनानां
परिहारेणकेवलज्ञानाद्यनन्तगुणायतनभूते स्वशुद्धात्मनि निवास एवानायतनसेवापरिहार इति ।
अनायतनशब्दस्यार्थः कथ्यते । सम्यक्त्वादिगुणानामायतनं गृहमावास आश्रय आधारकरणं
निमित्तमायतनं भण्यते तद्विपक्षभूतमनायतनमिति ।
अतः परं शंकाद्यष्टमलत्यागं कथयति । निःशंकाद्यष्टगुणप्रतिपालनमेव शङ्काद्यष्ट-
मलत्यागो भण्यते । तद्यथा — रागादिदोषा अज्ञानं वाऽसत्यवचनकारणं तदुभयमपि वीतराग-
सर्वज्ञानां नास्ति, ततः कारणात्तत्प्रणीते हेयोपादेयतत्त्वे मोक्षे मोक्षमार्गे च भव्यैः शंका संशयः
AdimAn ‘A mArun chhe’ e prakAranI buddhi te mamakAr chhe ane temAn ja abhedapaNe ‘gorun,
jADun vagere sharIr te hun chhun, rAjA te hun chhun’ e ahankAranun lakShaN chhe.
have, chha anAyatanonun kathan kare chhe — mithyAdev, mithyAdevonA ArAdhako,
mithyAtap, mithyA tapasvI, mithyA Agam, mithyAshAstranA panDito — e uparokta
lakShaNavALAn chha anAyatanono tyAg sarAgasamyagdraShTioe karavo joIe. vItarAg
samyagdraShTione to samasta doShonA sthAnabhUt mithyAtva – viShay – kaShAyarUp AyatanonA
tyAgathI kevaLagnAnAdi anantaguNanA sthAnabhUt svashuddhAtmAmAn nivAs karavo te ja
anAyatanonI sevAno tyAg chhe. anAyatan shabdano artha kahevAmAn Ave chhe.
samyaktvAdi guNonA Ayatan – ghar – AvAs – Ashray – AdhAranA nimittane ‘Ayatan’ kahe
chhe ane tenAthI viparIt te ‘anAyatan’ chhe.
have pachhI, shankA Adi ATh doShonA tyAganun kathan kare chhe — nishankatA Adi
ATh guNonun pAlan karavun te ja shankAdi ATh doShono tyAg kahevAy chhe. te A
rIte chhe — rAgAdi doSho athavA agnAn asatya vachananun kAraN chhe ane e banney
(rAgAdi ane agnAn) vItarAg – sarvagnadevamAn nathI, te kAraNe temanAn kahelAn hey –
upAdey tattvamAn, mokShamAn ane mokShamArgamAn bhavyoe shankA – sanshay – sandeh karavA yogya

Page 190 of 272
PDF/HTML Page 202 of 284
single page version

background image
सन्देहो न कर्त्तव्य । तत्र शंकादिदोषपरिहारविषये पुनरञ्जनचौरकथा प्रसिद्धा । तत्रैव
विभीषणकथा । तथाहि — सीताहरणप्रघट्टके रावणस्य रामलक्ष्मणाभ्यां सह संग्रामप्रस्तावे
विभीषणेन विचारितं रामस्तावदष्टमबलदेवो लक्ष्मणश्चाष्टमो वासुदेवो रावणश्चाष्टमः प्रतिवासुदेव
इति । तस्य च प्रतिवासुदेवस्य वासुदेवहस्तेन मरणमिति जैनागमे कथितमास्ते, तन्मिथ्या न
भवतीति निःशंको भूत्वा, त्रैलोक्यकण्टकं रावणं स्वकीयज्येष्ठभ्रातरं त्यक्त्वा,
त्रिंशदक्षौहिणीप्रमितचतुरंगबलेन सह स रामस्वामिपार्श्वे गत इति । तथैव देवकीवसुदेवद्वयं
निःशङ्कं ज्ञातव्यम् । तथाहि — यदा देवकीबालकस्य मारणनिमित्तं कंसेन प्रार्थना कृता तदा
ताभ्यां पर्यालोचितं मदीयः पुत्रो नवमो वासुदेवो भविष्यति तस्य हस्तेन जरासिन्धुनाम्नो
नवमप्रतिवासुदेवस्य कंसस्यापि मरणं भविष्यतीति जैनागमे भणितं तिष्ठतीति,
nathI. tyAn shankA Adi doShanA tyAganI bAbatamAn anjanachoranI1 kathA prasiddha chhe. te
bAbatamAn ja vibhIShaNanI1 kathA paN (prasiddha) chhe. te A rIte — sItAharaN
prakaraNamAn rAvaNane rAm – lakShmaN sAthe yuddha karavAno prasang Avyo, tyAre vibhIShaNe
vichAr karyo ke rAm to AThamA baLadev chhe ane lakShmaN AThamA vAsudev chhe, tathA
rAvaN AThamA prativAsudev chhe. te prativAsudevanun maraN vAsudevanA hAthe thAy chhe, em
jain AgamamAn kahyun chhe, te mithyA thaI shakatun nathI; — em nishank thaIne potAnA
moTAbhAI, traN lokanA kanTakarUp rAvaNane chhoDIne, (potAnI) trIs akShauhiNI chaturang
senA sahit te rAmachandranI pAse chAlyo gayo. tevI ja rIte devakI ane vasudev —
e bannene paN nishank jANavAn. te A pramANe — jyAre devakInA putrane mAravAne
mATe kanse prArthanA karI, tyAre te bannee (devakI ane vasudeve) vichAryun ke mAro putra
navamo vAsudev thashe ane tenA hAthe jarAsindhu nAmanA navamA prativAsudevanun ane
kansanun paN maraN thashe, em jain AgamamAn kahyun chhe tem ja atimukta bhaTTArake
1. A kathA sambandhamAn mokShamArgaprakAshakamAn nIche pramANe kahyun chhe. pA. 276. ‘‘vaLI prathamAnuyogamAn
upachArarUp koI dharmaang thatAn tyAn sampUrNa dharma thayo kahIe chhIe. jem jIvone shankA – kAnkShAdi na karatAn
tene samyaktva thayun kahIe chhIe; paN koI kAryamAn shankA – kAnkShAdi na karavA mAtrathI samyaktva to na
thAy. samyaktva to tattvashraddhA thatAn ja thAy chhe; parantu ahIn nishchayasamyaktvano to vyavahArasamyaktvamAn
upachAr karyo tathA vyavahArasamyaktvanA koI angamAn sampUrNa vyavahArasamyaktvano upachAr karyo; e pramANe
tene upachArathI samyaktva thayun kahIe chhIe.’’
noTa — upachArathI samyaggnAn tathA upachArathI samyak chAritranun svarUp paN tyAn kahyun chhe, te tyAnthI
samajI levun.

Page 191 of 272
PDF/HTML Page 203 of 284
single page version

background image
तथैवातिमुक्तभट्टारकैरपि कथितमिति निश्चित्य कंसाय स्वकीयं बालकं दत्तम् । तथा
शेषभव्यैरपि जिनागमे शंका न कर्तव्येति । इदं व्यवहारेण निःशंकितत्वं व्याख्यानम् । निश्चयेन
पुनस्तस्यैव व्यवहारनिःशंकागुणस्य सहकारित्वेनेहलोकपरलोकात्राणागुप्तिमरणव्याधि-
वेदनाऽऽकस्मिक अभिधानभयसप्तकं मुक्त्वा घोरोपसर्गपरीषहप्रस्तावेऽपि शुद्धोपयोगलक्षण-
निश्चयरत्नत्रयभावनैव निःशंकगुणो ज्ञातव्य इति ।।१।।
अथ निष्कांक्षितागुणं कथयति । इहलोकपरलोकाशारूपभोगाकांक्षानिदानत्यागेन
केवलज्ञानाद्यनन्तगुणव्यक्तिरूपमोक्षार्थं दानपूजातपश्चरणाद्यनुष्ठानकरणं निष्कांक्षागुणो भण्यते ।
तथानन्तमतीकन्याकथा प्रसिद्धा । द्वितीया च सीतामहादेवीकथा । सा कथ्यते । सीता यदा
लोकापवादपरिहारार्थं दिव्ये शुद्धा जाता तदा रामस्वामिना दत्तं पट्टमहादेवीविभूतिपदं त्यक्त्वा
सकलभूषणानगारकेवलिपादमूले कृतान्तवक्रादिराजभिस्तथा बहुराज्ञीभिश्च सह जिनदीक्षां
paN kahyun chhe; — em nishchay karIne kansane potAnun bALak Apyun. te ja pramANe bIjA
bhavya jIvoe paN jinAgamamAn shankA na karavI.
A vyavahAranayathI1 nishankit anganun vyAkhyAn karyun. nishchayathI to, te ja
vyavahAr – nishankitaguNanA sahakArIpaNA vaDe A lokano bhay, paralokano bhay, arakShAno
bhay, aguptino bhay, maraNano bhay, vyAdhi – vedanAno bhay ane akasmAtano bhay — e
sAt bhayo chhoDIne ghor upasarga ke pariShah AvavA chhatAn paN shuddhopayogarUp
nishchayaratnatrayanI bhAvanA te ja nishankitaguN jANavo. 1.
have, niShkAnkShitaguNanun kathan kare chhe — A lok ane paralokanI tRuShNArUp
bhogAkAnkShAnidAnanA tyAg vaDe kevaLagnAnAdi anant guNonI pragaTatArUp mokShane mATe dAn,
pUjA, tapashcharaN vagere AcharaN karavAn te nikAnkShitaguN kahevAy chhe. A guNamAn
anantamatI kanyAnI kathA2 prasiddha chhe. bIjI sItA mahAdevInI2 kathA chhe. te kahevAmAn Ave
chhe — jyAre sItA lokonI nindA dUr karavA mATe agnikunDamAn praveshIne shuddha (nirdoSh)
thayAn tyAre rAmachandre Apel paTTa – mahArANI – vibhUtipad chhoDIne, sakalabhUShaN nAmanA
kevaLagnAnI muninA pAdamUlamAn, kRutAntavakra vagere rAjAo ane ghaNI rANIonI sAthe
1. jene nishchayanishankitaguN pragaTe tene A upachAr lAgu paDe, em samajavun.
2. mokShamArgaprakAshak a. 8 pA. 276 mAn upachAranun svarUp batAvyun chhe, te A kathAone lAgu paDe chhe.

Page 192 of 272
PDF/HTML Page 204 of 284
single page version

background image
गृहीत्वा शशिप्रभाधार्मिकासमुदायेन सह ग्रामपुरखेटकादिविहारेण भेदाभेदरत्नत्रयभावनया
द्विषष्टिवर्षाणि जिनसमयप्रभावनां कृत्वा पश्चादवसाने त्रयस्त्रिंशद्दिवसपर्यन्तं निर्विकार-
परमात्मभावनासहितं संन्यासं कृत्वाऽच्युताभिधानषोडशस्वर्गे प्रतीन्द्रतां याता । ततश्च
निर्मलसम्यक्त्वफलं दृष्ट्वा धर्मानुरागेण नरके रावणलक्ष्मणयोः संबोधनं कृत्वेदानीं स्वर्गे
तिष्ठति । अग्रे स्वर्गादागत्य सकलचक्रवर्ती भविष्यति । तौ च रावणलक्ष्मीधरौ तस्य पुत्रौ
भविष्यतः । ततश्च तीर्थंकरपादमूले पूर्वभवान्तरं दृष्ट्वा पुत्रद्वयेन सह परिवारेण च सह
जिनदीक्षां गृहीत्वा भेदाभेदरत्नत्रयभावनया पञ्चानुत्तरविमाने त्रयोप्यहमिन्द्रा भविष्यन्ति ।
तस्मादागत्य रावणस्तीर्थकरो भविष्यति, सीता च गणधर इति, लक्ष्मीधरो धातकीखण्डद्वीपे
तीर्थकरो भविष्यति । इति व्यवहारनिष्कांक्षितागुणो विज्ञातव्यः । निश्चयेन पुनस्तस्यैव
व्यवहारनिष्कांक्षागुणस्य सहकारित्वेन दृष्टश्रुतानुभूतपञ्चेन्द्रियभोगत्यागेन निश्चयरत्नत्रय-
भावनोत्पन्नपारमार्थिकस्वात्मोत्थसुखामृतरसे चित्तसन्तोषः स एव निष्कांक्षागुण इति ।।२।।
jinadIkShA laIne, shashiprabhA vagere AryikAonA samUh sAthe, grAm, pur, kheTak AdimAn
vihAr karatAn thakAn, bhedAbhedaratnatrayanI bhAvanAthI bAsaTh varSha sudhI jainamatanI prabhAvanA
karIne pachhI ant samaye tetrIs divas sudhI nirvikAr paramAtmAnI bhAvanA sahit sannyAs
karIne ( – samAdhimaraN karIne) achyut nAmanA soLamA svargamAn pratIndra thayAn; ane pachhI
nirmaL samyaktvanun phaL dekhIne dharmAnurAgathI narakamAn rAvaN ane lakShmaNane sambodhan karIne
atyAre svargamAn (rahyAn) chhe. AgaL upar svargamAnthI nIkaLIne sItAno jIv chakravartI thashe;
rAvaN ane lakShmaNanA jIv tenA (sItAnA jIvanA) putro thashe. pachhI tIrthankaradevanA
pAdamUlamAn potAnA pUrvabhav joIne, parivAr sahit banne putro tathA sItAno jIv
jinadIkShA laIne bhedAbhedaratnatrayanI bhAvanAthI panch anuttar vimAnamAn traNe jaNA
ahamindro thashe. tyAnthI nIkaLIne rAvaN tIrthankar thashe ane sItA (temanA) gaNadhar thashe.
lakShmaN dhAtakIkhanDadvIpamAn tIrthankar thashe. A pramANe vyavahAr niShkAnkShitaguN jANavo.
nishchayathI to, te ja vyavahAr nikAnkShitaguNanA sahakArIpaNAthI
1, draShTa, shrut ane anubhUt
panchendriy – bhogono tyAg karIne, nishchayaratnatrayanI bhAvanAthI utpanna pAramArthik
nijAtmajanit sukhAmRutanA rasamAn chittano santoSh te ja niShkAnkShitaguN chhe. 2.
1. sahakArIpaNAthI = nimittapaNAthI; nimitta upAdAnamAn kAI vishiShTatA lAvatun nathI, paN te ja
prakAranA uchit nimittanI sannidhi hoy chhe. (juo, shrI pravachanasAr gAthA 95 TIkA pA. 172
AvRutti bIjI.)

Page 193 of 272
PDF/HTML Page 205 of 284
single page version

background image
अथ निर्विचिकित्सागुणं कथयति । भेदाभेदरत्नत्रयाराधकभव्यजीवानां
दुर्गन्धबीभत्सादिकं दृष्ट्वा धर्मबुद्ध्या कारुण्यभावेन वा यथायोग्यं विचिकित्सापरिहरणं
द्रव्यनिर्विचिकित्सागुणो भण्यते । यत्पुनर्जैनसमये सर्वं समीचीनं परं किन्तु वस्त्राप्रावरणं
जलस्नानादिकं च न कुर्वन्ति तदेव दूषणमित्यादिकुत्सितभावस्य विशिष्टविवेकबलेन परिहरणं
सा भाव निर्विचिकित्सा भण्यते । अस्य व्यवहारनिर्विचिकित्सागुणस्य विषय उद्दायन-
महाराजकथा रुक्मिणीमहादेवीकथा चागमप्रसिद्धा ज्ञातव्येति । निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहार-
निर्विचिकित्सागुणस्य बलेन समस्तद्वेषादिविकल्परूपकल्लोलमालात्यागेन निर्मलात्मानुभूति-
लक्षणे निजशुद्धात्मनि व्यवस्थानं निर्विचिकित्सागुण इति ।।३।।
इतः परं अमूढदृष्टिगुणं कथयति । वीतरागसर्वज्ञप्रणीतागमार्थाद्बहिर्भूतैः
कुदृष्टिभिर्यत्प्रणीतं धातुवादखन्यवादहरमेखलक्षुद्रविद्याव्यन्तरविकुर्वणादिकमज्ञानिजन-
चिच्चमत्कारोत्पादकं दृष्ट्वा श्रुत्वा च योऽसौ मूढभावेन धर्मबुद्ध्या तत्र रुचिं भक्तिं न कुरुते
स एव व्यवहारोऽमूढदृष्टिरुच्यते । तत्र चोत्तरमथुरायां उदुरुलिभट्टारकरेवतीश्राविकाचन्द्रप्रभनाम
have nirvichikitsAguN kahe chhe — bhedAbhed ratnatrayanA ArAdhak bhavya jIvonI
durgandh, kharAb AkRuti vagere dekhIne dharmabuddhithI athavA karuNAbhAvathI yogyatA pramANe
glAni tajavI tene dravya – nirvichikitsA guN kahe chhe. ‘‘jainamatamAn badhI bAbato sArI chhe
paN munine vastrarahitapaNun tathA teo jaLasnAnAdi nathI karatA te ja doSh chhe’’ — evo
kutsit bhAv, vishiShTa vivekabaL vaDe tajavo te bhAv – nirvichikitsA kahevAy chhe. A
vyavahAr – nirvichikitsAguNanA viShayamAn uddAyan mahArAjAnI ane rukmiNI mahAdevInI
kathA Agamaprasiddha jANavI. nishchayathI to, te ja vyavahAr – nirvichikitsA guNanA baLathI1
samasta dveShAdi vikalparUp tarangono tyAg karIne nirmaL AtmAnubhUti jenun lakShaN chhe, evI
nij shuddhAtmAmAn sthiti te ja nirvichikitsAguN chhe. 3.
have AgaL, amUDhadraShTiguNanun kathan kare chhe — vItarAg – sarvagnapraNIt AgamanA
arthathI viparIt kudraShTioe rachelAn je rasAyaNashAstra, khanijavidyA, haramekhal, kShudravidyA,
vyantar – vikurvaN vagere agnAnIonA chittamAn vismay utpanna karanAr shAstro joIne ane
sAmbhaLIne je koI jIv mUDhatAthI temAn dharmabuddhi vaDe ruchi ke bhakti karato nathI, te ja
vyavahAr – amUDhadraShTi kahevAy chhe. te viShayamAn uttar mathurAmAn uduruli bhaTTArak, revatI
1. vyavahAr baL arthAt nimittakAraN.

Page 194 of 272
PDF/HTML Page 206 of 284
single page version

background image
विद्याधरब्रह्मचारिसम्बन्धिनीकथा प्रसिद्धेति । निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहारामूढदृष्टिगुणस्य
प्रसादेनान्तस्ततत्त्वबहिस्तत्त्वनिश्चये जाते सति समस्तमिथ्यात्वरागादिशुभाशुभसंकल्प-
विकल्पेष्टात्मबुद्धिमुपादेयबुद्धिं हितबुद्धिं ममत्वभावं त्यक्त्वा त्रिगुप्तिरूपेण विशुद्धज्ञानदर्शन-
स्वभावे निजात्मनि यन्निश्चलावस्थानं तदेवामूढदृष्टित्वमिति । संकल्पविकल्पलक्षणं कथ्यते ।
पुत्रकलत्रादौ बहिर्द्रव्ये ममेदमिति कल्पना संकल्पः, अभ्यन्तरे सुख्यहं दुःख्यहमिति
हर्षविषादकारणं विकल्प इति । अथवा वस्तुवृत्त्या संकल्प इति कोऽर्थो विकल्प इति तस्यैव
पर्यायः ।।४।।
अथोपगूहनगुणं कथयति । भेदाभेदरत्नत्रयभावनारूपो मोक्षमार्गः स्वभावेन शुद्ध एव
तावत्, तत्राज्ञानिजननिमित्तेन तथैवाशक्तजननिमित्तेन च धर्मस्य पैशुन्यं दूषणमपवादो
दुष्प्रभावना यदा भवति तदागमाविरोधेन यथाशक्त्यऽर्थेन धर्मोपदेशेन वा यद्धर्मार्थं दोषस्य
झम्पनं निवारणं क्रियते तद्व्यवहारनयेनोपगूहनं भण्यते । तत्र मायाब्रह्मचारिणा
shrAvikA tathA chandraprabh nAmanA vidyAdhar brahmachArInI kathAo prasiddha chhe. nishchayathI to te
ja vyavahAr – amUDhadraShTiguNanA prasAdathI1 antatattva ane bahitattvano nishchay thatAn samasta
mithyAtva – rAgAdi shubhAshubh sankalpa – vikalpomAn iShTabuddhi – Atmabuddhi – upAdeyabuddhi –
hitabuddhi – mamatvabhAvano tyAg karIne triguptirUpe vishuddhagnAnadarshanasvabhAvI nijAtmAmAn je
nishchaL sthiti karavI, te ja amUDhadraShTipaNun chhe. sankalpa ane vikalpanun lakShaN kahe chhe
putra, strI Adi bAhyadravyomAn ‘A mArAn chhe’ evI kalpanA te sankalpa chhe, antarangamAn ‘hun
sukhI chhun, hun dukhI chhun’ em harSha – viShAd karavo te vikalpa chhe, athavA vAstavikapaNe
sankalpano artha shun? vikalpa e ja. (sankalpa e ja vikalpa) te tenI ja paryAy chhe. (sankalpa,
vikalpanI ja paryAy chhe). 4.
have upagUhanaguN kahe chhe — bhedAbhed2 ratnatrayanI bhAvanArUp mokShamArga
svabhAvathI shuddha ja chhe. temAn agnAnI manuShyonA nimitte tathA ashakta manuShyonA nimitte
dharmanI nindA – doSh – apavAd ke aprabhAvanA jyAre thAy chhe, tyAre AgamanA avirodhapaNe
shakti anusAr dhanathI ke dharmopadeshathI dharmane mATe je doShone DhAnkavAmAn Ave chhe athavA
dUr karavAmAn Ave chhe, te vyavahAranayathI upagUhanaguN kahevAy chhe. te viShayamAn mAyAchArathI
1. vyavahAranA prasAdathI arthAt jyAre potAnI sanmukhatArUp nishchay prasAd hoy, tyAre nimittane
vyavahAranaye prasAd kahevAmAn Ave chhe.
2. bhed ratnatray vyavahAranaye shuddha chhe ane abhed ratnatray nishchayanaye shuddha chhe, banne sAthe hoy chhe.

Page 195 of 272
PDF/HTML Page 207 of 284
single page version

background image
पार्श्वभट्टारकप्रतिमालग्नरत्नहरणे कृते सत्युपगूहनविषये जिनदत्तश्रेष्ठिकथा प्रसिद्धेति । अथवा
रुद्रजनन्या जयेष्ठासंज्ञाया लोकापवादे जाते सति यद्दोषझम्पनं कृतं तत्र
चेलिनीमहादेवीकथेति । तथैव निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहारोपगूहनगुणस्य सहकारित्वेन
निजनिरञ्जननिर्दोषपरमात्मनः प्रच्छादका ये मिथ्यात्वरागादिदोषास्तेषां तस्मिन्नेव परमात्मनि
सम्यग्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपं यद्ध्यानं तेन प्रच्छादनं विनाशनं गोपनं झम्पनं
तदेवोपगूहनमिति ।।५।।
अथ स्थितीकरणं कथयति । भेदाभेदरत्नत्रयधारकस्य चातुर्वर्णसङ्घस्य मध्ये यदा
कोऽपि दर्शनचारित्रमोहोदयेन दर्शनं ज्ञानं चारित्रं वा परित्यक्तं वाञ्छति तदागमाविरोधेन
यथाशक्त्या धर्मश्रवणेन वा अर्थेन वा सामर्थ्येन वा केनाप्युपायेन यद्धर्मे स्थिरत्वं क्रियते
तद्व्यवहारेण स्थितीकरणमिति । तत्र च पुष्पडालतपोधनस्य स्थिरीकरणप्रस्तावे
वारिषेणकुमारकथाऽऽगमप्रसिद्धेति । निश्चयेन पुनस्तेनैव व्यवहारेण स्थितीकरणगुणेन धर्मदृढत्वे
जाते सति दर्शनचारित्रमोहोदयजनितसमस्तमिथ्यात्वरागादिविकल्पजालत्यागेन निजपरमात्म-
brahmachArIe pArshvanAth bhagavAnanI pratimAmAn jaDit ratnanI chorI karI, tyAre jinadatta
shreShThIe je upagUhan karyun te kathA prasiddha chhe. athavA rudranI jyeShThA nAmanI mAtAnI
lokanindA thaI, tyAre teno doSh DhAnkanAr chelinI mahArANInI kathA prasiddha chhe. nishchayathI
to, te ja vyavahAr upagUhanaguNanA sahakArIpaNAthI1 nij niranjan nirdoSh paramAtmAnA
AchchhAdak mithyAtvarAgAdi doShonun, te ja paramAtmAnAn samyakshraddhAn – gnAn – AcharaNarUp
dhyAn vaDe prachchhAdan – nAsh – gopan – DhAnkaN karavun, te ja upagUhanaguN chhe. 5.
have, sthitikaraNaguNanun kathan kare chhe — bhedAbhed2 ratnatrayanA dhArak (muni,
arjikA, shrAvak, shrAvikArUp) chAr prakAranA sanghamAnthI koI jyAre darshan ane chAritramohanA
udayathI darshan, gnAn ke chAritrano tyAg karavAnI ichchhA kare tyAre AgamathI aviruddhapaNe
shakti pramANe dharmashravaNathI, dhanathI, sAmarthyathI athavA koI paN upAyathI tene dharmamAn sthir
karavAmAn Ave chhe te vyavahArathI sthitikaraN chhe. puShpaDAl munine dharmamAn sthir karavAnA
prasangamAn vAriSheNakumAranI kathA Agamaprasiddha chhe. nishchayathI to, te ja vyavahAr –
sthitikaraN3 guNathI dharmamAn draDhatA thatAn darshan ane chAritramohanA udayathI utpanna samasta
1. sahakArI = nimitta.
2. bhedAbhed ratnatray ekIsAthe pAnch tathA chha guNasthAne hoy chhe, em ahIn batAvyun chhe.
3. vyavahAr – sthitikaraN guNanA nimitte.

Page 196 of 272
PDF/HTML Page 208 of 284
single page version

background image
स्वभावभावनोत्पन्नपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादेन तल्लयतन्मयपरमसमरसीभावेन चित्त-
स्थितीकरणमेव स्थितीकरणमिति ।।६।।
अथ वात्सल्याभिधानं सप्तमाङ्गं प्रतिपादयति । बाह्याभ्यन्तररत्नत्रयाधारे चतुर्विधसंघे
वत्से धेनुवत्पञ्चेन्द्रियविषयनिमित्तं पुत्रकलत्रसुवर्णादिस्नेहवद्वा यदकृत्रिमस्नेहकरणं तद्
व्यवहारेण वात्सल्यं भण्यते । तत्र च हस्तिनागपुराधिपतिपद्मराजसंबन्धिना बलिनामदुष्टमन्त्रिणा
निश्चयव्यवहाररत्नत्रयाराधकाकम्पनाचार्यप्रभृतिसप्तशतयतीनामुपसर्गे क्रियमाणे सति
विष्णुकुमारनाम्ना निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गाराधकपरमयतिना विकुर्वणर्द्धिप्रभावेण वामनरूपं कृत्वा
बलिमन्त्रिपार्श्व पादत्रयप्रमाणभूमिप्रार्थनं कृत्वा पश्चादेकः पादो मेरुमस्तके दत्तो द्वितीयो
मानुषोत्तरपर्वते तृतीयपादस्यावकाशो नास्तीति वचनछलेन मुनिवात्सल्यनिमित्तं बलिमन्त्री बद्ध
इत्येका तावदागमप्रसिद्धा कथा । द्वितीया च दशपुरनगराधिपतेर्वज्रकर्णनाम्नः उज्जयिनी-
नगराधिपतिना सिंहोदरमहाराजेन जैनोऽयं, मम नमस्कारं न करोतीति मत्वा दशपुरनगरं
mithyAtva – rAgAdi vikalpajALano tyAg karIne nij paramAtmasvabhAvanI bhAvanAthI utpanna
paramAnand jenun ek lakShaN chhe, evA sukhAmRutanA rasAsvAd vaDe paramAtmAmAn tallIn – tanmay
param samarasIbhAvathI chittane sthir karavun, te ja sthitikaraNaguN chhe. 6.
have, vAtsalya nAmanun sAtamun ang kahe chhe — bAhya ane abhyantar ratnatrayanA dhArak
evA chaturvidh sangh pratye, gAyane vAchharaDA pratye hoy chhe tem athavA pAnch indriyanA viShayanAn
nimittabhUt putra, strI, suvarNAdi pratye sneh hoy chhe tem, je svAbhAvik sneh hovo tene
vyavahArathI vAtsalya guN kahe chhe. te bAbatamAn hastinAgapuranA rAjA padmarAjanA bali
nAmanA duShTa mantrIe jyAre nishchay - vyavahAr ratnatrayanA ArAdhak shrI akampanAchArya vagere
sAtaso munione upasarga karyo, tyAre nishchay-vyavahAr mokShamArganA ArAdhak viShNukumAr
nAmanA munie vikriyARIddhinA prabhAvathI, vAmanarUp dhAraN karIne bali nAmanA mantrI pAse
traN DagalAn jeTalI bhUmi mAgIne, ek pag meruparvatanA shikhar upar mUkyo, bIjo
mAnuShottar parvat upar mUkyo ane trIjun Dagalun mUkavAnun sthAn khAlI nathI, em kahIne
vachananA bahAne munionA vAtsalya nimitte bali nAmanA mantrIne bAndhyo — evI ek
Agamaprasiddha kathA chhe. bIjI ek vAtsalyanI kathA, dashapuranagaranA vajrakarNa nAmanA rAjAnI,
rAmAyaNamAn prasiddha chhe; ujjayinInA rAjA sinhodare ‘A vajrakarNa jain chhe ane mane
namaskAr karato nathI’ em jANIne dasharathapuranagarane ghero ghAlIne ghor upasarga karyo. tyAre

Page 197 of 272
PDF/HTML Page 209 of 284
single page version

background image
परिवेष्टय घोरोपसर्गे क्रियमाणे भेदाभेदरत्नत्रयभावनाप्रियेण रामस्वामिना वज्रकर्णवात्सल्य-
निमित्तं सिंहोदरो बद्ध इति रामायणमध्ये प्रसिद्धेयं वात्सल्यकथेति । निश्चयवात्सल्यं पुनस्तस्यैव
व्यवहारवात्सल्यगुणस्य सहकारित्वेन धर्मे दृढत्वे जाते सति मिथ्यात्वरागादिसमस्त-
शुभाशुभबहिर्भावेषु प्रीतिं त्यक्त्वा रागादिविकल्पोपाधिरहितपरमस्वास्थ्यसंवित्तिसञ्जात-
सदानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादं प्रति प्रीतिकरणमेवेति सप्तमाङ्गं व्याख्यातम् ।।७।।
अथाष्टमाङ्गं नाम प्रभावनागुणं कथयति । श्रावकेन दानपूजादिना तपोधनेन च
तपःश्रुतादिना जैनशासनप्रभावना कर्तव्येति व्यवहारेण प्रभावनागुणो ज्ञातव्यः । तत्र
पुनरुत्तरमथुरायां जिनसमयभावनशीलाया उर्विल्लामहादेव्याः प्रभावननिमित्तमुपसर्गे जाते सति
वज्रकुमारनाम्ना विद्याधरश्रमणेनाकाशे जैनरथभ्रमणेन प्रभावना कृतेत्येका आगमप्रसिद्धा कथा ।
द्वितीया तु जिनसमयप्रभावनाशीलवप्रामहादेवीनामस्वकीयजनन्या निमित्तं स्वस्य धर्मानुरागेण
च हरिषेणनामदशमचक्रवर्तिना तद्भवमोक्षगामिना जिनसमयप्रभावनार्थमुत्तुङ्गतोरणजिनचैत्यालय-
मण्डितं सर्वभूमितलं कृतमिति रामायणे प्रसिद्धेयं कथा । निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहार-
bhedAbhedaratnatrayanI bhAvanA jemane priy hatI evA rAmachandre vajrakarNa pratyenA vAtsalyanA
nimitte sinhodarane bAndhyo. ( — A vAtsalyakathA rAmAyaNamAn prasiddha chhe.) nishchay vAtsalya
to, te ja vyavahAr vAtsalyaguNanA sahakArIpaNAthI dharmamAn draDhatA thatAn, mithyAtva – rAgAdi
samasta shubhAshubh bahirbhAvomAn prIti chhoDIne rAgAdi vikalpopAdhirahit, param svAsthyanA
samvedanathI utpanna sadAnand (nitya Anand) jenun ek lakShaN chhe evA sukhAmRutanA rasAsvAdamAn
prIti karavI te ja chhe. e pramANe sAtamA anganun vyAkhyAn karyun. 7.
have, prabhAvanAguN nAmanA AThamA anganun kathan kare chhe — shrAvake dAn – pUjA
Adi dvArA ane munie tap – shrut AdithI jainashAsananI prabhAvanA karavI — e vyavahArathI
prabhAvanAguN jANavo. te viShayamAn uttar mathurAmAn jinasamayanI prabhAvanA karavAnA
svabhAvavALI urvillAmahAdevIne prabhAvanA nimitte upasarga thatAn vajrakumAr nAmanA
vidyAdhar shramaNe AkAshamAn jainarath pheravIne prabhAvanA karI hatI — e ek Agamaprasiddha
kathA chhe. ane bIjI kathA A chhe — tadbhav mokShagAmI hariSheN nAmanA dashamA
chakravartIe, jinasamayanI prabhAvanAshIl potAnI mAtA vaprAmahAdevInA nimitte ane potAnA
dharmAnurAgathI, jainamatanI prabhAvanA mATe UnchAn toraNavALAn jinamandirothI samasta pRithvIne
vibhUShit karI hatI. A kathA rAmAyaNamAn prasiddha chhe. nishchayathI to, te ja vyavahAr

Page 198 of 272
PDF/HTML Page 210 of 284
single page version

background image
प्रभावनागुणस्य बलेन मिथ्यात्वविषयकषायप्रभृतिसमस्तविभावपरिणामरूपपरसमयानां प्रभावं
हत्वा शुद्धोपयोगलक्षणस्वसंवेदनज्ञानेन विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजशुद्धात्मनः प्रकाशनमनु-
भवनमेव प्रभावनेति ।।८।।
एवमुक्तप्रकारेण मूढत्रयमदाष्टकषडनायतनशङ्काद्यष्टमलरहितं शुद्धजीवादितत्त्वार्थश्रद्धान-
लक्षणं सरागसम्यक्त्वाभिधानं व्यवहारसम्यक्त्वं विज्ञेयम् । तथैव तेनैव व्यवहारसम्यक्त्वेन
पारम्पर्येण साध्यं शुद्धोपयोगलक्षणनिश्चयरत्नत्रयभावनोत्पन्नपरमाह्लादैकरूपसुखामृतरसास्वाद-
नमेवोपादेयमिन्द्रियसुखादिकं च हेयमिति रुचिरूपं वीतरागचारित्राविनाभूतं वीतराग-
सम्यक्त्वाभिधानं निश्चयसम्यक्त्वं च ज्ञातव्यमिति । अत्र व्यवहारसम्यक्त्वमध्ये निश्चयसम्यक्त्वं
किमर्थं व्याख्यातमिति चेत् ? व्यवहारसम्यक्त्वेन निश्चयसम्यक्त्वं साध्यत इति साध्य-
साधकभावज्ञापनार्थमिति ।
इदानीं येषां जीवानां सम्यग्दर्शनग्रहणात्पूर्वमायुर्बन्धो नास्ति तेषां व्रताभावेऽपि
prabhAvanA guNanA baLathI1 mithyAtva – viShay – kaShAyAdi samasta vibhAvapariNAmarUp
parasamayono prabhAv naShTa karIne shuddhopayogalakShaN svasamvedanagnAn vaDe vishuddha
gnAnadarshanasvabhAvI nij shuddhAtmAnun prakAshan – anubhavan karavun, te ja prabhAvanA chhe. 8.
A rIte ukta prakAre traN mUDhatA, ATh mad, chha anAyatan ane shankA Adi ATh
doSho vinAnun shuddha jIvAditattvArthonun shraddhAn jenun lakShaN chhe evun sarAgasamyaktva nAmanun
vyavahAr2 – samyaktva jANavun. tevI ja rIte te ja vyavahAr – samyaktvathI paramparAe sAdhya
evun, shuddhopayogalakShaN nishchayaratnatrayanI bhAvanAthI utpanna paramAhlAd jenun ek rUp chhe,
evA sukhAmRutarasano AsvAd ja upAdey chhe ane indriyasukhAdi hey chhe evI ruchirUp,
vItarAgachAritranun avinAbhAvI vItarAg – samyaktva nAmanun nishchay – samyaktva jANavun.
prashna — ahIn vyavahArasamyaktvanA kathanamAn nishchayasamyaktvanun kathan kem karyun? uttara —
vyavahAr – samyaktvathI nishchayasamyaktvanI siddhi thAy chhe, em sAdhya – sAdhakabhAv
jaNAvavAne mATe kathan karyun chhe.
have, je jIvone samyagdarshananA grahaN thavA pahelAn AyuShyano bandh thayo na hoy temane
1. baLathI = nimittathI.
2. bhUmikA yogya vyavahAr arthAt shubharAg sAthenun anupacharit sAchun samyagdarshan.

Page 199 of 272
PDF/HTML Page 211 of 284
single page version

background image
नरनारकादिकुत्सितस्थानेषु जन्म न भवतीति कथयति । ‘‘सम्यग्दर्शनशुद्धानारकतिर्यङ्-
नपुंसकस्त्रीत्वानि । दुष्कुलविकृताल्पायुर्दरिद्रतां च व्रजन्ति नाप्यव्रतिकाः ।१।’’ इतः परं
मनुष्यगतिमुत्पन्नसम्यग्दृष्टेः प्रभावं कथयति । ‘‘ओजस्तेजोविद्यावीर्ययशोवृद्धिविजय-
विभवसनाथाः । महाकुला महार्था मानवतिलका भवन्ति दर्शनपूताः ।१।’’ अथ देवगतौ पुनः
प्रकीर्णकदेववाहनदेवकिल्विषदेवनीचदेवत्रयं विहायान्येषु महर्द्धिकदेवेषूत्पद्यते सम्यग्दृष्टिः ।
इदानीं सम्यक्त्वग्रहणात्पूर्वं देवायुष्कं विहाय ये बद्धायुष्कास्तान् प्रति सम्यक्त्वमाहात्म्यं
कथयति । ‘‘हेट्ठिमछप्पुढवीणं जोइसवणभवणसव्वइत्थीणं । पुण्णिदरे ण हि सम्मो ण सासणो
णारयापुण्णे ।’’ तमेवार्थं प्रकारान्तरेण कथयति । ‘‘ज्योतिर्भावनभौमेषु षट्स्वधः श्वभ्रभूमिषु ।
तिर्यक्षु नृसुरस्त्रीषु सद्दृष्टिनर्वै जायते’’१ ।१। अथौपशमिकदेवकक्षायिकाभिधान-
vrat na hoy, topaN nindya nar – nArak AdinA sthAnamAn janma thato nathI, em kahe chhe
‘‘सम्यग्दर्शनशुद्धा नारकतिर्यग्नपुंसकस्त्रीत्वानि । दुष्कुलविकृताल्पायुर्दरिद्रतां च व्रजन्ति नाप्यव्रतिकाः ।।२
(artha — jemane samyagdarshan shuddha chhe paN avratI chhe teo paN narakagati, tiryanchagati,
napunsakapaNun, strIpaNun, nIchakuL, angahIn sharIr, alpa AyuShya ane daridrapaNAne pAmatA
nathI.)’’ have, AgaL manuShyagatimAn utpanna samyagdraShTi jIvonA prabhAvanun kathan kare chhe —
‘‘ओजस्तेजोविद्यावीर्ययशोवृद्धिविजयविभवसनाथाः । उत्तमकुला महार्था मानवतिलका भवन्ति
दर्शनपूताः ।। [artha — je darshanathI pavitra chhe te utsAh, tej, vidyA, vIrya, yash, vRuddhi, vijay
ane vaibhav sahit, uttam kuLavALA, khUb dhanavAn ane manuShyomAn shiromaNi thAy chhe.]3’’
vaLI devagatimAn prakIrNak dev, vAhan dev, kilviSh dev ane traN halakA devo (vyantar –
bhavanavAsI – jyotiShI) sivAyanA mahARIddhidhArak devomAn samyagdraShTi utpanna thAy chhe.
have, samyaktvanA grahaN pahelAn jemaNe dev – AyuShya bAndhyun hoy temanI bAbatamAn
samyaktvanun mAhAtmya kahe chhe. ‘‘हेट्ठिमछप्पुढवीणं जोइसवणभवणसव्वइत्थीणं । पुण्णिदरे ण हि सम्मो
ण सासणो णारयापुण्णे ।। [artha — nIchenA chha narakomAn, jyotiShI, vyantar ane bhavanavAsI
devomAn, badhI strIomAn, labdhyaparyAptakomAn samyagdraShTi utpanna thato nathI; tathA sAsAdan
samyagdraShTi aparyApta nArakIpaNe upajatA nathI.]’’4 te ja artha bIjA prakAre kahe chhe —
‘‘ज्योतिर्भावनाभौमेषु षट्स्वधः श्वभ्रूमिषु । तिर्यक्षु नृसुरस्त्रीषु सद्दृष्टिर्नैव जायते ।। [artha —
१. निकायत्रितये पूर्वे श्वभ्रभूमिषु षट्स्वधः वनितासु समस्तासु सम्यग्दृष्टिर्न जायते ।।२९८।।
2. shrI ratnakaranD shrAvakAchAr gAthA 35. 3.shrI ratnakaranD shrAvakAchAr gAthA 36.
4. shrI gommaTasAr jIvakAnD gAthA 128.

Page 200 of 272
PDF/HTML Page 212 of 284
single page version

background image
सम्यक्त्वत्रयमध्ये कस्यां गतौ कस्य सम्यक्त्वस्य सम्भवोऽस्तीति कथयति —
‘‘१सौधर्मादिष्वसंख्याब्दायुष्कतिर्यक्षु नृष्वपि । रत्नप्रभावनौ च स्यात्सम्यक्त्वत्रयमङ्गिनाम् ।२।’’
कर्मभूमिजपुरुषे च त्रयं सम्भवति बद्धायुष्के लब्धायुष्केऽपि । किन्त्वौपशमिकपर्याप्तावस्थायां
महर्द्धिकदेवेष्वेव । ‘‘२शेषेषु देवतिर्यक्षु षट्स्वधः श्वभ्रभूमिषु । द्वौ वेदकोपशमकौ स्यातां
पर्याप्तदेहिनाम् ।३।’’ इति निश्चयव्यवहाररत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गावयविनः प्रथमावयवभूतस्य
सम्यक्त्वस्य व्याख्यानेन गाथा गता ।।४१।।
अथ रत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गद्वितीयावयवरूपस्य सम्यग्ज्ञानस्य स्वरूपं प्रतिपादयति —
jyotiShI, bhavanavAsI ane vyantaradevomAn, nIchenI chha narakanI pRithvIomAn, tiryanchomAn,
manuShya strIomAn ane devAnganAomAn samyagdraShTi utpanna thatA3 nathI.]’’
aupashamik, vedak ane kShAyik nAmanA traN samyaktvomAnthI kaI gatimAn kyun
samyaktva sambhave chhe, tenun kathan kare chhe — ‘‘saudharma3 Adi svargomAn, asankhya varShanA
AyuShyavALA tiryanchomAn, manuShyomAn ane ratnaprabhA pratham narakamAn traNe samyaktva hoy chhe.
2.’’ jemaNe AyuShya bAndhyun hoy ke na bAndhyun hoy tevA karmabhUminA manuShyomAn traNe
samyaktva hoy chhe, parantu aparyApta avasthAmAn aupashamik samyaktva maharddhik devomAn ja
hoy chhe. ‘‘शेषेषु देवतिर्यक्षु षट्स्वधः श्वभ्रभूमिषु । द्वौ वेदकोपशमकौ स्यातां पर्याप्तदेहिनाम् ।
[artha — bAkInA devo ane tiryanchomAn ane nIchenI chha narak bhUmiomAn paryApta jIvone
vedak ane upasham e be ja samyaktva hoy chhe.]’’
A rIte nishchay – vyavahAr4 ratnatrayAtmak mokShamArge je avayavI tenA pratham
avayavarUp samyaktvanun vyAkhyAn karanArI gAthA pUrI thaI. 41.
have, ratnatrayAtmak mokShamArganA bIjA avayavarUp samyaggnAnanun svarUp
१. नृभोगभूमितिर्यक्षु सौधर्मादिषु नाकिषु । आद्ययां श्वभ्रभूमौ च सम्यक्त्वत्रयमिष्यते ।।३००।।
२. शेष त्रिदशतिर्यक्षु षट्स्वधः श्वभ्रभूमिषु । पर्याप्तेषु द्वयं ज्ञेयं क्षायिकेण विनांगिषु ।।३०१।।
(अमितगति) पंचसंग्रह प्रथम परिच्छेद
3. shrI subhAShit ratnasandoh gAthA 829.
4. nishchay – vyavahAr ratnatray ek sAthe ja hoy chhe. vyavahArano har samay anshe abhAv thaI nishchay –
ratnatray vRuddhingat thAy chhe.

Page 201 of 272
PDF/HTML Page 213 of 284
single page version

background image
संसयविमोहविब्भमविवज्जियं अप्पपरसरूवस्स ।
गहणं सम्मण्णाणं सायारमणेयभेयं तु ।।४२।।
संशयविमोहविभ्रमविवर्जित आत्मपरस्वरूपस्य ।
ग्रहणं सम्यक् ज्ञानं साकारं अनेकभेदं च ।।४२।।
व्याख्या : — ‘‘संसयविमोहविब्भमविवज्जियं’’ ‘‘संशयः’’ शुद्धात्मतत्त्वादिप्रतिपादक-
मागमज्ञानं किं वीतरागसर्वज्ञप्रणीतं भविष्यति परसमयप्रणीतं वेति, संशयः । तत्र दृष्टान्तः —
स्थाणुर्वा पुरुषो वेति । ‘‘विमोहः’ परस्परसापेक्षनयद्वयेन द्रव्यगुणपर्यायादिपरिज्ञानाभावो
विमोहः । तत्र दृष्टान्तः — गच्छत्तृणस्पर्शवद्दिग्मोहवद्वा । ‘‘विभ्रमः’’ अनेकान्तात्मकवस्तुनो
नित्यक्षणिकैकान्तादिरूपेण ग्रहणं विभ्रमः । तत्र दृष्टान्त : — शुक्तिकायां रजतविज्ञानवत् ।
pratipAdan kare chhe —
gAthA 42
gAthArtha — AtmA ane parapadArthonA svarUpane sanshay, vimoh ane vibhramarahit
jANavun te samyakgnAn chhe; te sAkAr ane anek bhedovALun chhe.
TIkA — ‘‘संसयविमोहविब्भमविवज्जियं’’ sanshay – shuddha AtmatattvAdinun pratipAdak
shAstragnAn shun vItarAg sarvagne kahelun te satya hashe ke anyamatIoe kahelun satya hashe, e
sanshay chhe. tenun draShTAnt – jhADanun ThUnThun chhe ke mANas chhe? vimoh — paraspar sApekSha1 dravyArthik
ane paryAyArthik e banne nayo pramANe dravya – guN – paryAyAdinA gnAnano abhAv te vimoh
chhe. tyAn draShTAnt — gaman karanAr puruShane pagamAn tRuN Adino sparsha thatAn spaShTa gnAn na
thAy ke sheno sparsha thayo te athavA dishA bhUlAI javI te. vibhram — anekAntAtmak vastune
‘A nitya ja chhe,’ ‘A kShaNik ja chhe’ em ekAntarUp jANavun, te vibhram chhe. tenun
1. dravyArthikanay ane paryAyArthikanay ekabIjAnI apekShA sahit hoy chhe, nirapekSha hotA nathI. jemake, dravyanun
gnAn mukhya hoy tyAre paryAyanun gnAn gauN hoy chhe, sarvathA abhAvarUp hotun nathI – paryAyano sarvathA
asvIkAr hoto nathI.
sansay vimoh vibhram dUri, ApA parakUn gahai jarUri;
so hai samyakgnAn, anek, bhed lIyen sAkAr aTek. 42.

Page 202 of 272
PDF/HTML Page 214 of 284
single page version

background image
‘‘विवज्जियं’’ इत्युक्तलक्षणसंशयविमोहविभ्रमैर्वर्जितं, ‘‘अप्पपरसरूवस्स गहणं’’ सहजशुद्ध-
केवलज्ञानदर्शनस्वभावस्वात्मरूपस्य ग्रहणं परिच्छेदनं परिच्छित्तिस्तथा परद्रव्यस्य च भावकर्म-
द्रव्यकर्मनोकर्मरूपस्य जीवसम्बन्धिनस्तथैव पुद्गलादिपञ्चद्रव्यरूपस्य परकीयजीवरूपस्य च
परिच्छेदनं यत्तत् ‘‘सम्मण्णाणं’’ सम्यग्ज्ञानं भवति । तच्च कथंभूतं ? ‘‘सायारं’’ घटोऽयं
पटोऽयमित्यादिग्रहणव्यापाररूपेण साकारं सविकल्पं व्यवसायात्मकं निश्चयात्मकमित्यर्थः ।
पुनश्च किं विशिष्टं ? ‘‘अणेयभेयं तु’’ अनेकभेदं तु पुनरिति ।
तस्य भेदाः कथ्यन्ते । मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलज्ञानभेदेन पञ्चधा । अथवा
श्रुतज्ञानापेक्षया द्वादशाङ्गमङ्गबाह्यं चेति द्विभेदम् । द्वादशाङ्गानां नामानि कथ्यन्ते । आचारं,
सूत्रकृतं, स्थानं, समवायनामधेयं, व्याख्याप्रज्ञप्तिः, ज्ञातृकथा, उपासकाध्ययनं, अन्तकृतदशं,
अनुत्तरोपपादिकदशं, प्रश्नव्याकरणं, विपाकसूत्रं, दृष्टिवादश्चेति । दृष्टिवादस्य च परिकर्म-
सूत्रप्रथमानुयोगपूर्वगतचूलिकाभेदेन पञ्चभेदाः कथ्यन्ते । तत्र चन्द्रसूर्यजम्बूद्वीपद्वीपसागर-
व्याख्याप्रज्ञप्तिभेदेन परिकर्म पञ्चविधं भवति । सूत्रमेकभेदमेव । प्रथमानुयोगोऽप्येकभेदः।
draShTAnt — chhIpamAn chAndInun gnAn. ‘‘विवज्जियं’’ A pUrvokta lakShaNovALA sanshay, vimoh ane
vibhramathI rahit, ‘‘अप्पपरसरूवस्स गहणं’’ sahaj shuddha kevaLagnAn – darshanasvabhAvI
nijAtmasvarUpanun grahaN – parichchhedan – parichchhiti ane paradravyanun svarUp arthAt bhAvakarma –
dravyakarma – nokarmanun svarUp, pudgal Adi pAnch dravyonun svarUp tathA anya jIvanun svarUp
jANavun te ‘‘सम्मण्णाणं’’ samyakgnAn chhe. te kevun chhe? ‘‘सायारं’’ A ghaT chhe, A vastra chhe
ityAdi jANavAnA vyApArarUpe sAkAr chhe; savikalpa – vyavasAyAtmak – nishchayAtmak evo
(‘sAkAr’no) artha chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अणेयभेयं तु’’ anek bhedovALun chhe.
samyaggnAnanA bhed kahevAmAn Ave chhe — matignAn, shrutagnAn, avadhignAn,
manaparyayagnAn ane kevaLagnAn — e bhedothI samyaggnAn pAnch prakAranun chhe athavA
shrutagnAnanI apekShAe dvAdashAng ane angabAhya — e rIte be prakAranun chhe. bAr anganAn nAm
kahevAmAn Ave chhe — AchArAng, sUtrakRutAng, sthAnAng, samavAyAng, vyAkhyApragnapti ang,
gnAtRukathAng, upAsakAdhyayanAng, antakRutadashAng, anuttaropapAdikadashAng, prashnavyAkaraNAng,
vipAkasUtrAng ane draShTivAd — e bAr angonAn nAm chhe. draShTivAd nAmanA bAramA anganA
parikarma, sUtra, prathamAnuyog, pUrvagat ane chUlikA — e pAnch bhedonun kathan karavAmAn Ave
chhe — temAn chandrapragnapti, sUryapragnapti, jambUdvIpapragnapti, dvIpasAgarapragnapti ane
vyAkhyApragnapti — e rIte parikarma pAnch prakAre chhe. sUtra ek ja prakAre chhe. prathamAnuyogano

Page 203 of 272
PDF/HTML Page 215 of 284
single page version

background image
पूर्वगतं पुनरुत्पादपूर्वं, अग्रायणीयं, वीर्यानुप्रवादं, अस्तिनास्तिप्रवादं, ज्ञानप्रवादं, सत्यप्रवादं,
आत्मप्रवादं, कर्मप्रवादं, प्रत्याख्यानं, विद्यानुवादं, कल्याणनामधेयं, प्राणानुवादं, क्रियाविशालं,
लोकसंज्ञं, पूर्वं चेति चतुर्दशभेदम् । जलगतस्थलगताकाशगतहरमेखलादिमायास्वरूप-
शाकिन्यादिरूपपरावर्त्तनभेदेन चूलिका पञ्चविधा चेति संक्षेपेण द्वादशाङ्गव्याख्यानम् । अङ्गबाह्यं
पुनः सामायिकं, चतुर्विंशतिस्तवं, वन्दना, प्रतिक्रमणं, वैनयिकं, कृतिकर्म, दशवैकालिकम्,
उत्तराध्ययनं, कल्पव्यवहारः, कल्पाकल्पं, महाकल्पं, पुण्डरीकं, महापुण्डरीकं, अशीतिकं चेति
चतुर्दशप्रकीर्णकसंज्ञं बोद्धव्यमिति ।
अथवा वृषभादिचतुर्विंशतितीर्थङ्करभरतादिद्वादशचक्रवर्त्तिविजयादिनवबलदेव त्रिपृष्ठादि-
नववासुदेवसुग्रीवादिनवप्रतिवासुदेवसम्बन्धित्रिषष्ठिपुरुषपुराणभेदभिन्नः प्रथमानुयोगो भण्यते ।
उपासकाध्ययनादौ श्रावकधर्मम्, आचाराराधनादौ यतिधर्मं च यत्र मुख्यत्वेन कथयति स
चरणानुयोगो भण्यते । त्रिलोकसारे जिनान्तरलोकविभागादिग्रन्थव्याख्यानं करणानुयोगो
विज्ञेयः । प्राभृततत्त्वार्थसिद्धान्तादौ यत्र शुद्धाशुद्धजीवादिषड्द्रव्यादीनां मुख्यवृत्त्या व्याख्यानं
paN ek bhed chhe. pUrvagatanA chaud bhed chhe — utpAdapUrva, agrAyaNIpUrva, vIryAnupravAdapUrva,
astinAstipravAdapUrva, gnAnapravAdapUrva, satyapravAdapUrva, AtmapravAdapUrva, karmapravAdapUrva,
pratyAkhyAnapUrva, vidyAnuvAdapUrva, kalyANapUrva, prANAnuvAdapUrva, kriyAvishAlapUrva ane
lokabindusArapUrva. jaLagat chUlikA, sthaLagat chUlikA, AkAshagat chUlikA, haramekhalA Adi
mAyAsvarUp chUlikA ane shAkinI Adi rUpaparAvartan chUlikA — e rIte chUlikA pAnch
prakAranI chhe. e rIte sankShepamAn bAr anganun vyAkhyAn chhe ane je angabAhya shrutagnAn chhe
te sAmAyik, chaturvinshatistav, vandanA, pratikramaN, vainayik, kRutikarma, dashavaikAlik,
uttarAdhyayan, kalpavyavahAr, kalpAkalpa, mahAkalpa, punDarIk, mahApunDarIk ane ashItik —
e rIte chaud prakAranA prakIrNakarUp jANavun.
athavA shrI RUShabhanAth Adi chovIs tIrthankar, bharatAdi bAr chakravartI, vijay
Adi nav baLadev, tripRuShTha Adi nav nArAyaN ane sugrIv Adi nav pratinArAyaN
sambandhI tresaTh shalAkA puruShonA purANabhede bhedavALo prathamAnuyog kahevAy chhe.
upAsakAdhyayanAdimAn shrAvakadharmanun ane AchAr ArAdhanA AdimAn yatidharmanun jyAn mukhyapaNe
kathan karavAmAn Ave chhe te charaNAnuyog kahevAy chhe. trilokasAramAn tIrthankarono antarakAL
ane lokavibhAg Adinun vyAkhyAn chhe — evA grantha karaNAnuyoganA jANavA. prAbhRut ane
tattvArthasiddhAntAdimAn jyAn mukhyapaNe shuddha – ashuddha jIvAdi chha dravya vagerenun vyAkhyAn karavAmAn

Page 204 of 272
PDF/HTML Page 216 of 284
single page version

background image
क्रियते स द्रव्यानुयोगो भण्यते । इत्युक्तलक्षणानुयोगचतुष्टयरूपेण चतुर्विधं श्रुतज्ञानं ज्ञातव्यम् ।
अनुयोगोऽधिकारः परिच्छेदः प्रकरणमित्याद्येकोऽर्थः । अथवा षड्द्रव्यपञ्चास्तिकायसप्ततत्त्व-
नवपदार्थेषु (मध्ये) निश्चयनयेन स्वकीय शुद्धात्मद्रव्यं, स्वशुद्धजीवास्तिकायो निजशुद्धात्मतत्त्वं
निजशुद्धात्मपदार्थ उपादेयः । शेषं च हेयमिति संक्षेपेण हेयोपादेय भेदेन द्विधा
व्यवहारज्ञानमिति ।
इदानीं तेनैव विकल्परूपव्यवहारज्ञानेन साध्यं निश्चयज्ञानं कथ्यते । तथाहि — रागात्
परकलत्रादिवाञ्छारूपं, द्वेषात् परवधबन्धच्छेदादिवाञ्छारूपं, च मदीयापध्यानं कोऽपि न
जानातीति मत्वा स्वशुद्धात्मभावनासमुत्पन्नसदानन्दैकलक्षणसुखामृतरसनिर्मलजलेन चित्तशुद्धि-
मकुर्वाणः सन्नयं जीवो बहिरङ्गबकवेषेण यल्लोकरञ्जनां करोति तन्मायाशल्यं भण्यते ।
निजनिरञ्जननिर्दोषपरमात्मैवोपादेय इति रुचिरूपसम्यक्त्वाद्विलक्षणं मिथ्याशल्यं भण्यते ।
निर्विकारपरमचैतन्यभावनोत्पन्नपरमाह्लादैकरूपसुखामृतरसास्वादमलभमानोऽयं जीवो दृष्ट-
Ave chhe, te dravyAnuyog kahevAy chhe. A rIte ukta lakShaNavALA chAr anuyogarUpe chAr
prakAranun shrutagnAn jANavun. anuyog, adhikAr, parichchhed ane prakaraN vagereno ek ja artha
chhe. athavA chha dravya, pAnch astikAy, sAt tattva ane nav padArthomAn nishchayanayathI potAnun
shuddhAtmadravya, svashuddhajIvAstikAy, nij shuddhAtmatattva ane nij shuddhAtmapadArtha upAdey
chhe ane bAkInun hey chhe — em sankShepamAn hey – upAdeyanA bhedathI vyavahAragnAn be
prakAranun chhe.
have, te ja vikalparUp vyavahAragnAnathI sAdhya nishchayagnAnanun kathan kare chhe. te A
pramANe — rAgathI parastrI AdinI vAnchhArUp ane dveShathI bIjAne haNavA, bAndhavA, chhedavA
AdinI vAnchhArUp mArun durdhyAn chhe, tene koI paN jANatun nathI em vichArIne
svashuddhAtmabhAvanAthI utpanna sadAnand (nitya Anand) jenun ek lakShaN chhe, evA
sukhAmRutarasarUp nirmaL jaLathI (potAnA) chittanI shuddhi na karatAn, A jIv bahAramAn
bagalAnA jevo veSh dhAraN karIne lokonun ranjan kare chhe te mAyAshalya kahevAy chhe. ‘nij
niranjan1 nirdoSh paramAtmA ja upAdey chhe’ evI ruchirUp samyaktvathI vilakShaN mithyAshalya
kahevAy chhe. nirvikAr paramachaitanyanI bhAvanAthI utpanna paramAhlAd jenun ek rUp chhe evA
1. sarva prakAranI shuddhi nij niranjan nirdoSh paramAtmAnA ja Ashraye thAy chhe, anya prakAre nahi — evun
gnAn karAvavA tene ja upAdey kahevAmAn Ave chhe.

Page 205 of 272
PDF/HTML Page 217 of 284
single page version

background image
sukhAmRutarasano svAd na letAn A jIv joyelA, sAmbhaLelA ane anubhavelA bhogomAn je
nirantar chittane roke chhe, tene nidAnashalya kahevAmAn Ave chhe. uparokta lakShaNavALAn traN
shalya, vibhAvapariNAm vagere samasta shubhAshubh sankalpa – vikalparahit, param svAsthyanA
samvedanathI utpanna thayel tAttvik paramAnand jenun ek lakShaN chhe; evA sukhAmRutathI tRupta
potAnA AtmA vaDe potAnun samyak nirvikalpapaNe vedan – parignAn – anubhavan evun je
nirvikalpasvasamvedanagnAn te ja nishchayagnAn kahevAy chhe.
ahIn, shiShya shankA kare chhe — uparokta prakAre prAbhRut granthamAn je nirvikalpa
svasamvedanagnAn kahevAmAn Avyun chhe te ghaTatun nathI. ‘shA mATe ghaTatun nathI?’ em kahevAmAn
Ave to kAraN kahevAmAn Ave chhe — jem jainamatamAn sattAvalokanarUp chakShu Adi darshan
nirvikalpa kahevAy chhe tem bauddhamatamAn gnAn nirvikalpa kahevAy chhe. parantu te nirvikalpa hovA
chhatAn (tyAn) vikalpane utpanna karanAr kahevAy chhe. jainamatamAn to gnAn vikalpane utpanna
karanAr ja nathI, paN svarUpathI ja savikalpa chhe ane tevI ja rIte svaparaprakAshak chhe. shankAno
parihAra — jainasiddhAntamAn gnAnane kathanchit savikalpa ane kathanchit nirvikalpa mAnavAmAn
Ave chhe. te A pramANe — jem ke viShayAnandarUp je samvedan chhe te rAg samvedananA vikalparUp
श्रुतानुभूतभोगेषु यन्नियतम् निरन्तरम् चित्तम् ददाति तन्निदानशल्यमभिधीयते ।
इत्युक्तलक्षणशल्यत्रयविभावपरिणामप्रभृतिसमस्तशुभाशुभसङ्कल्पविकल्परहितेन परमस्वास्थ्य-
संवित्तिसमुत्पन्नतात्त्विकपरमानंदैकलक्षणसुखामृततृप्तेन स्वेनात्मना स्वस्य सम्यग्निर्विकल्परूपेण
वेदनं परिज्ञानमनुभवनमिति निर्विकल्पस्वसंवेदनज्ञानमेव निश्चयज्ञानं भण्यते ।
अत्राह शिष्यः । इत्युक्तप्रकारेण प्राभृतग्रन्थे यन्निर्विकल्पस्वसंवेदनज्ञानं भण्यते, तन्न
घटते । कस्मादितिचेत् ? तदुच्यते — सत्तावलोकरूपं चक्षुरादिदर्शनं यथा जैनमते निर्विकल्पं
कथ्यते, तथा बौद्धमते ज्ञानं निर्विकल्पकं भण्यते, परं किन्तु तन्निर्विकल्पमपि विकल्पजनकं
भवति । जैनमते तु विकल्पस्योत्पादकं भवत्येव न, किन्तु स्वरूपेणैव सविकल्पमिति । तथैव
स्वपरप्रकाशकं चेति । तत्र परिहारः । कथंचित् सविकल्पकं निर्विकल्पकं च । तथाहि — यथा
विषयानन्दरूपं स्वसंवेदनं रागसंवित्तिविकल्परूपेण सविकल्पमपि शेषानीहितसूक्ष्मविकल्पानां
सद्भावेऽपि सति तेषां मुख्यत्वं नास्ति तेन कारणेन निर्विकल्पमपि भण्यते । तथा
स्वशुद्धात्मसंवित्तिरूपं वीतरागस्वसंवेदनज्ञानमपि स्वसंवित्त्याकारैकविकल्पेन सविकल्पमपि
बहिर्विषयानीहितसूक्ष्मविकल्पानां सद्भावेऽपि सति तेषां मुख्यत्वं नास्ति तेन कारणेन

Page 206 of 272
PDF/HTML Page 218 of 284
single page version

background image
hovAthI savikalpa chhe, topaN bAkInA anichchhit sUkShmavikalpono sadbhAv hovA chhatAn temanun
mukhyapaNun nathI te kAraNe nirvikalpa paN kahevAy chhe; tevI ja rIte svashuddhAtmAnA samvedanarUp
vItarAgasvasamvedanagnAn paN svasamvedananA ek AkArarUp vikalpamay hovAthI savikalpa chhe,
topaN bAhya – viShayonA anichchhit sUkShma vikalpono sadbhAv hovA chhatAn temanun mukhyapaNun
na hovAthI nirvikalpa paN kahevAy chhe. ahIn apUrva svasamvedananA AkArarUp antarmukh
pratibhAs hovA chhatAn bAhya viShayonA anichchhit sUkShma vikalpo paN chhe ja, te ja kAraNe
gnAn svaparaprakAshak paN siddha thAy1 chhe. jo A savikalpa - nirvikalpa ane svaparaprakAshak
gnAnanun vyAkhyAn Agam, adhyAtma ane tarkashAstrane anusarIne visheSharUpe karavAmAn Ave
to ghaNo vistAr thaI jAy. paN (dravyasangrah) adhyAtmashAstra hovAthI te vistAr karyo nathI.
A rIte ratnatrayAtmak mokShamArga je avayavI tenA bIjA avayavarUp gnAnanA
vyAkhyAn dvArA gAthA samApta thaI. 42.
have, vikalparahit sattAnun grahaN karanAr darshananun kathan kare chhe —
निर्विकल्पमपि भण्यते । यत एवेहापूर्वस्वसंवित्त्याकारान्तर्मुखप्रतिभासेऽपि बहिर्विषयानीहित-
सूक्ष्माविकल्पा अपि सन्ति तत एव कारणात् स्वपरप्रकाशकं च सिद्धम् । इदं तु
सविकल्पकनिर्विकल्पकस्य तथैव स्वपरप्रकाशकस्य ज्ञानस्य च व्याख्यानं यद्यागमाध्यात्मतर्क-
शास्त्रानुसारेण विशेषेण व्याख्यायते तदा महान् विस्तारो भवति । च चाध्यात्मशास्त्रत्वान्न कृत
इति ।
एवं रत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गावयविनो द्वितीयावयवभूतस्य ज्ञानस्य व्याख्यानेन गाथा
गता ।।४२।।
अथ निर्विकल्पसत्ताग्राहकं दर्शनं कथयति : —
जं सामण्णं गहणं भावाणं णेव कट्टुमायारं ।
अविसेसिदूण अट्ठे दंसणमिदि भण्णए समए ।।४३।।
1. shrI samayasAr mokShaadhikAr gAthA 292 nI shrI jayasenAchArya kRut TIkA. pA. 383 – 384. (shrI
rAjachandra jain shAstramALA)
darshan avalokan, so judA, gahai vastu sAmAnyahi tadA;
vin AkAr visheShani hIn, jinamat bhAShai yon paravIn. 43.

Page 207 of 272
PDF/HTML Page 219 of 284
single page version

background image
gAthA 43
gAthArtha — padArthomAn visheShapaNun karyA vinA (bhed pADyA vinA), AkAr arthAt
vikalpa karyA vinA, padArthonun je sAmAnyapaNe (sattAvalokanarUp) grahaN tene paramAgamamAn
darshan kahevAmAn Ave chhe.
vyAkhyA — ‘‘जं सामण्णं गहणं भावाणं’’ je sAmAnyapaNe arthAt sattAvalokanarUpe
grahaN karavun – parichchhedan karavun; konun grahaN karavun? padArthonun – bhAvonun grahaN karavun; kevI
rIte? ‘‘णेव कट्टुमायारं’’ na karIne; shun na karIne? AkAr athavA vikalpa; te paN shun karIne?
‘‘अविसेसिदूण अट्ठे’’ padArthono visheSh (bhed) na karIne; kyA rUpe? A saphed chhe, A kRiShNa
chhe, A dIrgha chhe, A hnasva chhe, A ghaT chhe, A paT chhe ityAdi rUpe; ‘‘दंसणमिदि भण्णए
समए’’ te paramAgamamAn sattAvalokanarUp darshan kahevAy chhe. A darshanane ja tattvArthashraddhAn
lakShaNavALun samyagdarshan na kahevun. shA mATe na kahevun? kem ke te shraddhAn to vikalparUp1
chhe ane A darshan vikalparahit chhe. ahIn tAtparya A chhe jyAre koI paN kaI paN
avaloke chhe – jue chhe, tyAre jyAn sudhI te vikalpa na kare tyAn sudhI sattAmAtranA grahaNarUp
darshan kahevAy chhe, pachhI shukla vagere vikalpa2 thatAn gnAn kahevAy chhe. 43.
यत् सामान्यं ग्रहणं भावानां नैव कृत्वा आकारम् ।
अविशेषयित्वा अर्थान् दर्शनं इति भण्यते समये ।।४३।।
व्याख्या — ‘‘जं सामण्णं गहणं भावाणं’’ यत् सामान्येन सत्तावलोकनेन ग्रहणं
परिच्छेदनं, केषां ? भावानां पदार्थानां; किं कृत्वा ? ‘‘णेव कट्टुमायारं’’ नैव कृत्वा, कं ?
आकारं विकल्पं, तदपि किं कृत्वा ? ‘‘अविसेसिदूण अट्ठे’’ अविशेष्याविभेद्यार्थान्; केन
रूपेण ? शुक्लोऽयं, कृष्णोऽयं, दीर्घोऽयं, ह्स्वोऽयं, घटोऽयं, पटोऽयमित्यादि । ‘‘दंसणमिदि
भण्णए समए’’ तत्सत्तावलोकं दर्शनमिति भण्यते समये परमागमे । नेदमेव
तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणं सम्यग्दर्शनं वक्तव्यम् । कस्मादितिचेत् ? तत्र श्रद्धानं विकल्परूपमिदं तु
निर्विकल्पं यतः । अयमत्र भावः — यदा कोऽपि किमप्यवलोकयति पश्यति, तदा यावत्
विकल्पं न करोति तावत् सत्तामात्रग्रहणं दर्शनं भण्यते, पश्चाच्छुक्लादिविकल्पे जाते
ज्ञानमिति ।।४३।।
1. te shraddhA to vikalparUp chhe=te shraddhA badhA padArthothI bhinna nij shuddha paramAtmadravyane viShay banAve chhe.
2. arthonA AkAronun avabhAsan te vikalpa.

Page 208 of 272
PDF/HTML Page 220 of 284
single page version

background image
have chhadmasthone gnAn, sattAvalokanarUp darshanapUrvak thAy chhe ane mukta jIvone darshan
ane gnAn ek sAthe ja thAy chhe — em pratipAdan kare chhe —
gAthA 44
gAthArtha — chhadmastha jIvone darshanapUrvak gnAn hoy chhe kem ke chhadmasthone gnAn
ane darshan e banne upayog ek sAthe hotA nathI. kevaLI bhagavAnane gnAn ane darshan
e banney upayog ek sAthe hoy chhe.
TIkA — ‘‘दंसणपुव्वं णाणं छदमत्थाणं’’ chhadmastha – sansArI jIvone sattAvalokanarUp
darshanapUrvak gnAn hoy chhe. kem? ‘‘ण दोण्णि उवउग्गा जुगवं जह्मा’’ kAraN ke, chhadmasthone
gnAnopayog ane darshanopayog — e banne ek sAthe hotA nathI. ‘‘केवलिणाहे जुगवं तु ते
दो वि’’ kevaLIbhagavAnane gnAn ane darshan upayog banne ek sAthe ja hoy chhe.
teno vistAra — chakShu Adi indriyonA potapotAnA kShayopasham pramANe potAne
अथ छद्मस्थानां ज्ञानं सत्तावलोकनदर्शनपूर्वकं भवति, मुक्तात्मनां युगपदिति
प्रतिपादयति : —
दंसणपुव्वं णाणं छदमत्थाणं ण दोण्णि उवउग्गा ।
जुगवं जह्मा केवलिणाहे जुगवं तु ते दो वि ।।४४।।
दर्शनपूर्व्वं ज्ञानं छद्मस्थानां न द्वौ उपयोगौ ।
युगपत् यस्मात् केवलिनाथे युगपत् तु तौ द्वौ अपि ।।४४।।
व्याख्या — ‘‘दंसणपुव्वं णाणं छदमत्थाणं’’ सत्तावलोकनदर्शनपूर्वकं ज्ञानं भवति
छद्मस्थानां संसारिणां । कस्मात् ? ‘‘ण दोण्णि उवउग्गा जुगवं जह्मा’’ ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयं
युगपन्न भवति यस्मात् । ‘‘केवलिणाहे जुगवं तु ते दो वि’’ केवलिनाथे तु युगपत्तौ
ज्ञानदर्शनोपयोगौ द्वौ भवति इति ।
अथ विस्तर : — चक्षुरादीन्द्रियाणां स्वकीयस्वकीयक्षयोपशमानुसारेण तद्योग्यदेश-
chhadamasthAkai kramaten jAn, pahalain darshan pIchhain gnAn,
do upayog na ekain kAl, kevalagnAnI yugapat bhAl. 44