Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Gatha: 37 : Moksha Tattvanu Kathan, 38 : Punya-Papna Swaroopanu Kathan ; Adhikar Trijo:Mokshamarga Adhikar; Mokshamarga Adhikar; Vyavahar Ane Nishchay Mokshamarganu Swaroop; Abhedpane Aatma Ja Mokshamarga Chhe; Samyagdarshananu Kathan; Pachish Dosh Rahit Samyaktvanu Kathan.

Page 169 of 272
PDF/HTML Page 181 of 284
single page version

pharIvAr ‘सडणं’ shabda shA mATe kahyo? samAdhAn — pahelAn je ‘सडदि’ shabda kahyo hato tenA

dvArA nirmaL AtmAnA anubhavanun grahaN karanAr bhAv – nirjarA nAmanA pariNAmanA

sAmarthyanun kathan karyun hatun, dravya – nirjarAnun nahi. ‘इदि दुविहा’ e rIte dravya ane bhAvarUp

nirjarA be prakAranI chhe.

ahIn, shiShya pUchhe chhe — savipAk nirjarA narakAdi gatiomAn agnAnIone paN

(thatI) jovAmAn Ave chhe. te samyaggnAnIone ja hoy evo niyam nathI. teno uttar —

ahIn je samvar – pUrvakanI mokShanA kAraNarUp nirjarA chhe, te ja grahaN karavI. je

agnAnIonI nirjarA chhe te to gajasnAnavat niShphaL chhe, kAraN ke thoDAn karma khare chhe ane
te ghaNAn vadhAre bAndhe chhe, te kAraNe te grahaN karavA yogya nathI. sarAg samyagdraShTionI¹

je nirjarA chhe te jo ke ashubh karmono vinAsh kare chhe, topaN sansAranI sthiti ghaTADe
chhe, te bhavamAn tIrthankar prakRiti Adi vishiShTa prakAranA puNyabandhanun kAraN thAy chhe ane
paramparAe mokShanun kAraN thAy chhe. vItarAg samyagdraShTione puNya ane pAp banneno nAsh
thatAn te bhavamAn paN muktinun kAraN thAy chhe. shrIkundakundAchAryadeve te ja kahyun chhe ‘‘agnAnI
je karmo lAkh karoD bhavomAn khapAve chhe te karmo gnAnI triguptimAn gupta thaIne
uchchhvAsamAtramAn khapAve chhe.’’¹

तेनैव द्रव्यनिर्जरा लब्धा, पुनरपि, ‘‘सडणं’’ किमर्थं भणितम् ? तत्रोत्तरम् — तेन

सडदिशब्देन निर्मलात्मानुभूतिग्रहणभावनिर्जराभिधानपरिणामस्य सामर्थ्यमुक्तं, न च
द्रव्यनिर्जरेति । ‘‘इदि दुविहा’’ इति द्रव्यभावरूपेण निर्जरा द्विविधा भवति ।

अत्राह शिष्य : — सविपाकनिर्जरा नरकादिगतिष्वज्ञानिनामपि दृश्यते संज्ञानिनामेवेति

नियमो नास्ति । तत्रोत्तरम् — अत्रैवमोक्षकारणं या संवरपूर्विका निर्जरा सैव ग्राह्या । या

पुनरज्ञानिनां निर्जरा सा गजस्नानवन्निष्फला । यतः स्तोकं कर्म निर्जरयति बहुतरं बध्नाति,

तेन कारणेन सा न ग्राह्या । या तु सरागसद्दृष्टीनां निर्जरा सा यद्यप्यशुभकर्मविनाशं करोति

तथापि संसारस्थितिं स्तोकां कुरुते । तद्भवे तीर्थकरप्रकृत्यादिविशिष्टपुण्यबन्धकारणं भवति

पारम्पर्येण मुक्तिकारणं चेति । वीतरागसद्दृष्टीनां पुनः पुण्यपापद्वयविनाशे तद्भवेऽपि

मुक्तिकारणमिति । उक्तं च श्री कुन्दकुन्दाचार्यदेवैः ‘‘जं अण्णाणी कम्मं खवेदि

भवसदसहस्सकोडीहिं । तं णाणी तिहिंगुत्तो खवेदि उस्सासमेत्तेण ।१।’’ कश्चिदाह —

1. shrI pravachanasAr gAthA 238.

Page 170 of 272
PDF/HTML Page 182 of 284
single page version

koI kahe chhe ke, samyagdraShTione¹ ‘vItarAg’ visheShaNanun shun prayojan chhe? ‘rAgAdi

hey chhe, e bhAv mArA nathI’ e pramANe bhedavignAn thatAn, tene rAgano anubhav thavA
chhatAn paN, gnAnamAtrathI mokSha thaI jAy chhe. (to pachhI ‘vItarAg’ visheShaNanun shun prayojan
chhe?) samAdhAna — andhArAmAn be manuShyo chhe, ekanA hAthamAn dIvo chhe ane bIjo dIvA

vinAno chhe, te (dIvA vinAnA) manuShyane kUvAmAn paDavAnun ke sarpAdinun gnAn nathI, tethI
teno vinAsh thAy to temAn teno doSh nathI. parantu jenA hAthamAn dIvo chhe te kUvAmAn paDavA
vagerethI vinAsh pAme to tene dIvAnun phaL na maLyun. je kUvAmAn paDavA vageremAnthI bache
chhe tene dIvo rAkhavAnun phaL chhe. tevI rIte koI paN jIv ‘rAgAdi hey chhe, mArA bhAv
nathI’ e pramANe bhedavignAn jANato nathI, tyAnsudhI to te karmathI bandhAy chhe ane bIjo
koI jIv rAgAdithI bhedavignAn thavA chhatAn paN jeTalA anshe rAgAdino anubhav kare chhe
teTalA anshe te paN bandhAy ja chhe, tene paN rAgAdinA bhedavignAnanun phaL nathI. je rAgAdithI
bhedavignAn thatAn rAgAdino tyAg kare chhe tene bhedavignAnanun phaL chhe, em jANavun. te ja
kahyun chhe — ‘chakShuthI dekhavAnun phaL sarpAdi doShano tyAg karavo te chhe; jovA chhatAn paN sarpanA

daramAn paDanArane netra nirarthak chhe.’’²

सद्दृष्टीनां वीतरागविशेषेणं किमर्थं, ‘‘रागादयो हेयो, मदीया न भवन्ति’’ इति भेदविज्ञाने
जाते सति रागानुभवेऽपि ज्ञानमात्रेण मोक्षो भवतीति । तत्र परिहारः । अन्धकारे पुरुषद्वयम्

एकः प्रदीपहस्तस्तिष्ठति, अन्यः पुनरेकः प्रदीपरहितस्तिष्ठति । स च कूपे पतनं सर्पादिकं

वा न जानाति, तस्य विनाशे दोषो नास्ति । यस्तु प्रदीपहस्तस्तस्य कूपपतनादिविनाशे

प्रदीपफलं नास्ति । यस्तु कूपपतनादिकं त्यजति तस्य प्रदीपफलमस्ति । तथा कोऽपि रागादयो

हेया मदीया न भवन्तीति भेदविज्ञानं न जानाति स कर्मणा बध्यते तावत्, अन्यः कोऽपि
रागादिभेदविज्ञाने जातेऽपि यावतांशेन रागादिकमनुभवति तावतांशेन सोऽपि बध्यत एव,
तस्यापि रागादिभेदविज्ञानफलं नास्ति । यस्तु रागादिभेदविज्ञाने जाते सति रागादिकं त्यजति

तस्य भेदविज्ञानफलमस्तीति ज्ञातव्यम् । तथा चोक्तं — ‘चक्खुस्स दंसणस्स य सारो

सप्पादिदोसपरिहार । चक्खू होइ णिरत्थं दट्ठूण विले पडंतस्स’ ।।३६।। एवं

1. ahIn je sarAg samyagdraShTio kahyA te jIvone samyagdarshan to yathArtha ja pragaTyun chhe, paN chAritra

apekShAe temane mukhyapaNe rAg hayAt hovAthI temane ‘sarAg samyagdraShTio’ kahyA chhe. vaLI temane je
shubh anuShThAn chhe te mAtra upachArathI ja ‘nishchay sAdhak (nishchayanA sAdhanabhUt)’ kahevAmAn Avyun chhe,
em samajavun. (juo, shrI panchAstikAy sangrah, pA. 259 phUTanoT.)

2. shrI bhagavatI ArAdhanA gAthA 12.

Page 171 of 272
PDF/HTML Page 183 of 284
single page version

A pramANe nirjarAtattvanA vyAkhyAnamAn ek sUtrathI chothun sthaL pUrun thayun. 36.
have, mokShatattvanun kathan kare chhe —

gAthA 37

gAthArtha — je sarva karmonA nAshanun kAraN chhe evA AtmAnA pariNAm tene

bhAvamokSha jANavo; karmonun AtmAthI sarvathA pRuthak thavun te dravyamokSha chhe.

TIkA — joke sAmAnyapaNe sampUrNa karmamaL - kalankarahit, sharIrarahit AtmAnun

Atyantik, svAbhAvik, achintya, adbhut, anupam, sampUrNa - nirmaL kevaLagnAnAdi anant

guNonAn sthAnarUp je avasthAntar ( – AvI je vishiShTa avasthA) te ja mokSha kahevAy chhe,

topaN visheShapaNe bhAv ane dravyanA bhedathI te (mokSha) be prakArano chhe – em vArttik chhe.

te A rIte chhe — ‘णेयो स भावमुक्खो’ tene bhAvamokSha jANavo. te koN? ‘‘अप्पणो हु

परिणामो’’ nishchayaratnatrayAtmak kAraN samayasArarUp ‘हु’ pragaT AtmAnA pariNAm. kevA

निर्जराव्याख्याने सूत्रेणैकेन चतुर्थस्थलं गतम् ।

अथ मोक्षतत्त्वमावेदयति : —

सव्वस्स कम्मणो जो खयहेदू अप्पणो हु परिणामो ।

णेयो स भावमुक्खो दव्वविमुक्खो य कम्मपुहभावो ।।३७।।

सर्वस्य कर्मणः यः क्षयहेतुः आत्मनः हि परिणामः ।

ज्ञेयः सः भावमोक्षः द्रव्यविमोक्षः च कर्म्मपृथग्भावः ।।३७।।

व्याख्या — यद्यपि सामान्येन निरवशेषनिराकृतकर्ममलकलंकस्याशरीरस्यात्मन

आत्यन्तिकस्वाभाविकाचिन्त्याद्भुतानुपमसकलविमलकेवलज्ञानाद्यनन्तगुणास्पदमवस्थान्तरं मोक्षो
भण्यते तथापि विशेषेण भावद्रव्यरूपेण द्विधा भवतीति वार्तिकम् । तद्यथा — ‘‘णेयो स

भावमुक्खो’’ णेयो ज्ञातव्यः स भावमोक्षः । स कः ? ‘‘अप्पणो हु परिणामो’’

निश्चयरत्नत्रयात्मककारणसमयसाररूपो ‘‘हु’’ स्फु टमात्मनः परिणामः । कथंभूतः ?

sarva karmakA kShayakar bhAv, chetanakai hvai mokShasubhAv;

karma – jIv nyAre jo hoy, dravya - vimokSha kahAvai soy. 37.

Page 172 of 272
PDF/HTML Page 184 of 284
single page version

pariNAm? ‘‘सव्वस्स कम्मणो जो खयहेदू’’ sarva dravya – bhAvarUp mohanIy Adi chAr

ghAtIkarmonA nAshanun je kAraN chhe te.

dravyamokShanun kathan kare chhe ‘‘दव्वविमुक्खो’’ ayogI guNasthAnanA chhellA samaye

dravyamokSha thAy chhe. te (dravyamokSha) kevo chhe? ‘‘कम्मपुहभावो’’ TankotkIrNa shuddha – buddha jeno ek

svabhAv chhe evA paramAtmAthI, AyuShya Adi sheSh chAr aghAtIkarmonun paN atyantapaNe
pRuthak thavun – bhinna thavun – chhUTI javun, te dravyamokSha chhe.

te muktAtmAnA sukhanun varNan karavAmAn Ave chhe — ‘‘AtmAnA upAdAnathI siddha,

svayam atishayatAvALun, bAdhArahit, vishAL, vRuddhi ane hnAsathI rahit, viShayothI rahit,
pratipakShabhAv rahit, anya dravyonI apekShA vinAnun, nirupam, apAr, shAshvat, sarvadA utkRuShTa
tathA anantasArabhUt paramasukh te siddhone hoy chhe.’’

shankA — indriyasukh e ja sukh chhe, siddha jIvone indriy ane sharIrano abhAv

hovAthI pUrvokta atIndriy sukh kevI rIte hoI shake? teno uttar ApavAmAn Ave
chhe — sAnsArik sukh to strI – sevanAdi pAnch indriyanA viShayothI ja utpanna thAy chhe,

parantu pAnch indriyanA viShayonA vyApArarahit, avyAkuL chittavALA manuShyone je sukh chhe
te atIndriy sukh chhe, te ahIn paN dekhavAmAn Ave chhe. pAnch indriy ane manathI utpanna
thatA vikalponI jALarahit, nirvikalpa samAdhimAn sthit param yogIone rAgAdino abhAv

‘‘सव्वस्स कम्मणो जो खयहेदू’’ सर्वस्य द्रव्यभावरूपमोहनीयादिघातिचतुष्टयकर्मणो यः
क्षयहेतुरिति । द्रव्यमोक्षं कथयति । ‘‘दव्वविमुक्खो’’ अयोगिचरमसमये द्रव्यविमोक्षो भवति ।

कोऽसौ ? ‘‘कम्मपुहभावो’’ टङ्कोत्कीर्णशुद्धबुद्धैकस्वभावपरमात्मन आयुरादिशेषाघाति-
कर्मणामपि य आत्यन्तिकपृथग्भावो विश्लेषो विघटनमिति ।

तस्य मुक्तात्मनः सुखं कथ्यते । ‘‘आत्मोपादानसिद्धं स्वयमतिशयवद्वीतबाधं विशालं

वृद्धिह्रासव्यपेतं विषयविरहितं निःप्रतिद्वन्द्वभावम् । अन्यद्रव्यानपेक्षं निरुपमममितं शाश्वतं

सर्वकालमुत्कृष्टानंतसारं परमसुखमतस्तस्य सिद्धस्य जातं ।१।’’ कश्चिदाह — इन्द्रियसुखमेव

सुखं, मुक्तात्मनामिन्द्रियशरीराभावे पूर्वोक्तमतीन्द्रियसुखं कथं घटत इति ? तत्रोत्तरं दीयते —

सांसारिकसुखं तावत् स्त्रीसेवनादिपञ्चेन्द्रियविषयप्रभवमेव, यत्पुनः पञ्चेन्द्रियविषय-
व्यापाररहितानां निर्व्याकुलचित्तानां पुरुषाणां सुखं तदतीन्द्रियसुखमत्रैव दृश्यते ।

पञ्चेन्द्रियमनोजनितविकल्पजालरहितानां निर्विकल्पसमाधिस्थानां परमयोगिनां रागादिरहितत्वेन

Page 173 of 272
PDF/HTML Page 185 of 284
single page version

hovAthI je svasamvedya Atmasukh chhe te visheSharUpe atIndriy sukh chhe; ane je bhAvakarma

– dravyakarma – nokarma rahit, AtmAnA sarvapradeshe AhlAdarUp evA ek pAramArthik

paramAnandapariNat mukta jIvone je atIndriy sukh chhe, te atyant visheSharUpe atIndriy sukh
jANavun.

ahIn, shiShya kahe chhe — sansArI jIvone nirantar karmono bandh thAy chhe tevI ja rIte

karmono uday paN hoy chhe, shuddhAtmabhAvanAno prasang nathI; to mokSha kevI rIte thAy? teno
uttara — jevI rIte koI buddhimAn manuShya, shatrunI nirbaL avasthA joIne vichAr kare

chhe ke ‘A mAre mAravAno prasang chhe,’ pachhI puruShArtha karIne shatrune haNe chhe, tem karmonI
paN ekarUp avasthA rahetI nathI, jyAre karmanI sthiti ane anubhAg hIn thatAn te laghu
ane kShIN thAy chhe, tyAre buddhimAn bhavya jIv AgamabhAShAthI¹ ‘खयउवसमियविसोही देसण

पाउग्ग करणलद्धी य । चत्तारि वि सामण्णा करणं पुण होदि सम्मत्ते ।। (artha — kShayopasham,

vishuddhi, deshanA, prAyogya ane karaNalabdhi; emAnthI chAr to sAmAnya chhe ane karaNalabdhi
samyaktva thavAnA samaye thAy chhe.)’ — A gAthAmAn kahelI pAnch labdhi nAmak

(nirmaLabhAvanAvisheSharUp khaDgathI) ane adhyAtmabhAShAthI nijashuddhAtmAbhimukh pariNAm
nAmak visheSh prakAranI nirmaLabhAvanArUp khaDgathI puruShArtha karIne karmashatrune haNe chhe.
antakoTAkoTIpramAN karmanI sthitirUp tathA latA ane kAShThasthAnIy anubhAgarUp¹ karmanun

स्वसंवेद्यमात्मसुखं तद्विशेषेणातीन्द्रियम् । यच्च भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्मरहितानां सर्वप्रदेशाह्लादैक-

पारमार्थिकपरमानन्दपरिणतानां मुक्तात्मनामतीन्द्रियसुखं तदत्यन्तविशेषेण ज्ञातव्यम् । अत्राह

शिष्यः — संसारिणां निरन्तरं कर्मबन्धोस्ति, तथैवोदयोऽप्यस्ति, शुद्धात्मभावनाप्रस्तावो नास्ति,

कथं मोक्षो भवतीति ? तत्र प्रत्युत्तरं — यथा शत्रोः क्षीणावस्थां दृष्ट्वा कोऽपि धीमान्

पर्यालोचयत्ययं मम हनने प्रस्तावस्ततः पौरुषं कृत्वा शत्रुं हन्ति । तथा कर्मणामप्येकरूपावस्था

नास्ति, हीयमानस्थित्यनुभागत्वेन कृत्वा यदा लघुत्वं क्षीणत्वं भवति तदा धीमान् भव्य
आगमभाषया ‘खयउवसमिय विसोही देसण पाउग्ग करणलद्धी य । चत्तारि वि सामण्णा

करणं पुण होइ सम्मत्ते ।१।’ इति गाथाकथितलब्धिपञ्चकसंज्ञेनाध्यात्मभाषया

निजशुद्धात्माभिमुखपरिणामसंज्ञेन च निर्मलभावनाविशेषखड्गेन पौरुषं कृत्वा कर्मशत्रुं
हन्तीति । यत्पुनरन्तः कोटाकोटीप्रमितकर्मस्थितिरूपेण तथैव लतादारुस्थानीयानुभागरूपेण च

1. shrI gommaTasAr jIvakAnD gAthA 650. samyagdarshan sambandhI A shAstranI gAthA 41 nI phUTanoTamAn

karaNalabdhinI vigat lakhI chhe te vAnchavI.

Page 174 of 272
PDF/HTML Page 186 of 284
single page version

laghutva thavA chhatAn paN A jIv AgamabhAShAthI adhakaraN, apUrvakaraN ane
anivRuttikaraN nAmak ane adhyAtmabhAShAthI svashuddhAtmAbhimukh pariNatirUp evI
karmahananabuddhi koI paN kALe nahi kare, to te abhavyatvaguNanun lakShaN jANavun.

bIjAn paN nav draShTAnto mokShanA viShayamAn jANavAn. ‘‘रयण दीव दिणयर दहिउ, दुद्धउ

घीव पहाणु । सुण्णुरुप्पफलिहउ अगणि, णव दिट्ठंता जाणि^१ ।। (artha — ratna, dIpak, sUrya, dUdh,

dahIn, ghI, patthar, sonun, chAndI, sphaTikamaNi ane agni — e rIte nav draShTAnt jANavAn.).’’

shankA : — anAdikALathI jIv mokSha pAme chhe, tethI A jagat kadIk khAlI thaI jashe?

tenun samAdhAAn : — jem bhaviShyakALanA samayo krame – krame pasAr thavAthI joke bhaviShyakALanI

samayarAshimAn ghaTADo thAy chhe, topaN teno kadI ant thato nathI. tem jIvo mokShe jatAn joke
jIvonI rAshimAn ghaTADo thAy chhe, topaN teno ant thato nathI. jo jIv mokShamAn jatAn sansAramAn
jIvanI shUnyatA thatI hoy to bhUtakALamAn ghaNA jIvo mokShe gayA chhe, topaN atyAre jagatamAn
jIvonI shUnyatA kem dekhAtI nathI? vaLI abhavya jIvo ane abhavya samAn bhavyajIvono
mokSha nathI, to pachhI jagatamAn jIvonI shUnyatA kevI rIte thAy? 37.

AvI rIte, sankShepamAn mokShatattvanA vyAkhyAnarUp ek sUtrathI pAnchamun sthaL samApta

thayun.

कर्मलघुत्वे जाते अपि सत्ययं जीव आगमभाषया अधःप्रवृत्तिकरणापूर्व-
करणानिवृत्तिकरणसंज्ञामध्यात्मभाषया स्वशुद्धात्माभिमुखपरिणतिरूपां कर्महननबुद्धिं क्वापि
काले न करिष्यतीति तदभव्यत्वगुणस्यैव लक्षणं ज्ञातव्यमिति । अन्यदपि दृष्टान्तनवकं

मोक्षविषये ज्ञातव्यम् — ‘‘रयण दीव दिणयर दहिउ दुद्धउ घीव पहाणु । सुण्णुरुप्पफलिहउ

अगणि, णव दिट्ठंता जाणि ।१।’ नन्वनादिकाले मोक्षं गच्छतां जीवानां जगच्छून्यं

भविष्यतीति ? तत्र परिहारः — यथा भाविकालसमयानां क्रमेण गच्छतां यद्यपि

भाविकालसमयराशेः स्तोकत्वं भवति तथाप्यवसानं नास्ति । तथा मुक्तिं गच्छतां जीवानां

यद्यपि जीवराशेः स्तोकत्वं भवति तथाप्यवसानं नास्ति । इति चेत्तर्हि पूर्वकाले बहवोऽपि जीवा

मोक्षं गता इदानीं जगतः शून्यत्वं किं न दृश्यते ? किञ्चाभव्यानामभव्यसमानभव्यानां च
मोक्षो नास्ति कथं शून्यत्वं भविष्यतीति ।।३७।। एवं संक्षेपेण मोक्षतत्त्वव्याख्यानेनैकसूत्रेण

पञ्चमं स्थलं गतम् ।

1. shrI yogasAr gAthA 57

Page 175 of 272
PDF/HTML Page 187 of 284
single page version

have, AgaL chhaThThA sthaLamAn ‘‘gAthAnA pUrvArdhathI puNya - pAparUp be padArthonun svarUp

ane uttarArdhathI puNya ane pAp prakRitionI sankhyA hun kahun chhun’’ evo abhiprAy manamAn
rAkhIne bhagavAn A sUtranun pratipAdan kare chhe.

gAthA 38

gAthArtha — shubh ane ashubh pariNAmothI yukta jIvo kharekhar puNya – pAparUp

hoy chhe; shAtAvedanIy, shubh Ayu, shubh nAm tathA uchcha gotra e puNyaprakRiti chhe, bAkInI
badhI pApaprakRitio chhe.

TIkA — ‘‘पुण्णं पावं हवंति खलु जीवा’’ chidAnanda ek sahaj shuddhasvabhAvathI

jIvo puNya, pAp, bandh, mokSha Adi paryAyarUp vikalpothI rahit hovA chhatAn paN
paramparAthI chAlyA AvatA anAdikarmabandharUp paryAyathI kharekhar – spaShTapaNe puNya ane

pAparUp thAy chhe. kevA prakAranA thaIne? ‘‘सुहअसुहभावजुत्ता’’ उद्वममिथ्यात्वविषं भावय

दृष्टिं च कुरु परां भक्तिम् भावनमस्काररतो ज्ञाने युक्तो भव सदापि ।। पञ्च महाव्रतरक्षां

अतः ऊर्ध्वं षष्ठस्थले गाथापूर्वार्धेन पुण्यपापपदार्थद्वयस्वरूपमुत्तरार्धेन च

पुण्यपापप्रकृतिसंख्यां कथयामीत्यभिप्रायं मनसि धृत्वा भगवान् सूत्रमिदम् प्रतिपादयति : —

सुहअसुहभावजुत्ता पुण्णं पावं हवंति खलु जीवा ।

सादं सुहाउ णामं गोदं पुण्णं पराणि पावं च ।।३८।।

शुभाशुभभावयुक्ताः पुण्यं पापं भवन्ति खलु जीवाः ।

सातं शुभायुः नाम गोत्रं पुण्यं पराणि पापं च ।।३८।।

व्याख्या — ‘‘पुण्णं पावं हवंति खलु जीवा’’ चिदानन्दैकसहजशुद्धस्वभावत्वेन

पुण्यपापबन्धमोक्षादिपर्यायरूपविकल्परहिता अपि सन्तानागतानादिकर्मबन्धपर्यायेण पुण्यं पापं
च भवन्ति खलु स्फु टं जीवाः । कथंभूताः सन्तः ? ‘‘सुहअसुहभावजुत्ता’’ ‘‘उद्वममिथ्यात्वविषं

भावय दृष्टिं च कुरु परां भक्तिम् । भावनमस्काररतो ज्ञाने युक्तो भव सदापि ।१।

shubh ar ashubh bhAvajut jIv, bhAv puNya aru pAp sadIv;

sAtA shubh gottar aru nAm, Ayu puNya, par pAp nakAm. 38.

Page 176 of 272
PDF/HTML Page 188 of 284
single page version

कोपचतुष्कस्य निग्रहं परमम् । दुर्दान्तेन्द्रियविजयं तपःसिद्धिविधौ कुरूद्योगम् ।।१ (artha —

mithyAtvarUpI viShanun vaman karo, samyagdarshananI bhAvanA karo, utkRuShTa bhakti karo ane
bhAvanamaskAramAn tatpar thaIne sadA gnAnamAn joDAo. pAnch mahAvratonI rakShA karo,
krodhAdi chAr kaShAyono pUrNa nigrah karo, prabaL indriyono vijay karo ane tapane
siddha karavAnI vidhino udyam karo.) A rIte uparanI be AryAmAn kahelA lakShaNavALA
shubhopayogarUp pariNAmathI ane tenAthI viparIt ashubhopayogarUp pariNAmathI yukta –

pariNat jIvo puNya - pAparUp thAy chhe. have, puNya ane pApanA bhed kahe chhe. ‘‘सादं

सुहाउ णामं गोदं पुण्णं’’ shAtAvedanIy, shubh Ayu, shubh nAm ane uchcha gotra —

e karma to puNyarUp chhe. ‘‘पराणि पावं च’’ tenAthI anya karmo pAp chhe. te A

pramANe — shAtAvedanIy ek, tiryanch, manuShya ane dev — e traN AyuShya, subhag,

yashakIrti, tIrthankarapaNun vagere nAmakarmanI sADatrIs ane uchcha gotra ek — e rIte

kul bentALIs puNyaprakRitio jANavI, bAkInI byAsI pApaprakRiti chhe. ‘darshanavishuddhi,
vinayasampannatA, shIl ane vratomAn atichArarahit AcharaN, nirantar gnAnopayog,
samveg, shakti anusAr tyAg, shakti anusAr tap, sAdhusamAdhi, vaiyAvRutya karavI,
arhantabhakti, AchAryabhakti, bahushrutabhakti, pravachanabhakti, AvashyakomAn hAni na
karavI, mArga - prabhAvanA ane pravachan - vAtsalya — e tIrthankaraprakRitinA bandhanAn kAraN chhe.’

e uparokta lakShaNavALA soL bhAvanAothI utpanna tIrthankar nAmakarma vishiShTa puNya

पञ्चमहाव्रतरक्षां कोपचतुष्कस्य निग्रहं परमम् । दुर्दान्तेन्द्रियविजयं तपःसिद्धिविधौ

कुरूद्योगम् ।२।’’ इत्यार्याद्वयकथितलक्षणेन शुभोपयोगभावेन परिणामेन तद्वि-

लक्षणेनाशुभोपयोगपरिणामेन च युक्ताः परिणताः । इदानीं पुण्यपापभेदान् कथयति ‘‘सादं

सुहाउ णामं गोदं पुण्णं’’ सद्वेद्यशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यं भवति ‘‘पराणि पावं च’’
तस्मादपराणि कर्माणि पापं चेति । तद्यथा — सद्वेद्यमेकं, तिर्यग्मनुष्यदेवायुस्त्रयं, सुभग-

यशःकीर्त्तितीर्थकरत्वादिनामप्रकृतीनां सप्तत्रिंशत्, तथोच्चैर्गोत्रमिति समुदायेन
द्विचत्वारिंशत्संख्याः पुण्यप्रकृतयो विज्ञेयाः । शेषा द्वयशीतिपापमिति । तत्र ‘दर्शनविशुद्धि-

र्विनयसंपन्नता शीलव्रतेष्वनतिचारोऽभीक्ष्णज्ञानोपयोगसंवेगौ शक्तितस्त्यागतपसीसाधुसमाधि-
र्वैयावृत्त्यकरणमर्हदाचार्यबहुश्रुतप्रवचनभक्तिरावश्यकापरिहाणिमार्गप्रभावनाप्रवचनवत्सलत्वमिति
तीर्थकरत्वस्य’ इत्युक्तलक्षणषोडशभावनोत्पन्नतीर्थकरनामकर्मैव विशिष्टं पुण्यम् ।

1. agnAt shAstra.

Page 177 of 272
PDF/HTML Page 189 of 284
single page version

chhe. soL bhAvanAomAn paramAgamanI bhAShAthI ‘‘मूढत्रयं मदाश्चाष्टौ तथानायतनानि षट् ।

अष्टौ शंकादयश्चेति द्रग्दोषाः पञ्चविंशतिः ।। (artha — traN¹ mUDhatA, ATh mad, chha

anAyatan ane ATh shankAdi doSh — e pachIs samyagdarshanA doSh chhe.)’’ e shlokamAn

kahel pachIs maLarahit (samyaktvabhAvanA) ane adhyAtmabhAShAthI nij shuddhAtmA
upAdey chhe evI ruchirUp samyaktvanI bhAvanA ja mukhya chhe, em jANavun.

shankA — samyagdraShTi jIvane to puNya – pAp banne hey chhe, to te puNya kem kare?

tyAn yukti sahit samAdhAn Ape chhe — jem koI manuShya bIjA deshamAn rahetI (potAnI)

manohar strInI pAsethI Avel manuShyone te arthe dAn Ape chhe ane sanmAn vagere kare chhe,
tem samyagdraShTi paN upAdeyarUpe nij shuddhAtmAnI ja bhAvanA kare chhe ane jyAre
chAritramohanA udayathI temAn (shuddhAtmAnI bhAvanA karavAmAn) asamartha hoy chhe; tyAre nirdoSh
paramAtmasvarUp arhant ane siddhonI tathA temanA ArAdhak AchArya, upAdhyAy ane
sAdhuonI, paramAtmapadanI prApti mATe ane viShay – kaShAyothI bachavA mATe, dAn - pUjA

vagerethI athavA guNonI stutithI paramabhakti kare chhe. te bhogAkAnkShAdi nidAnarahit
pariNAmathI tathA nispRuhavRuttithI vishiShTa puNyano Asrav thAy chhe, jem kheDUtane chokhAnI
khetI karatAn ghAs, photarAn vagere maLe ja chhe tem. te puNyathI jIv svargamAn devendra,
lokAntikadev vagerenI vibhUti pAmIne vimAn, parivAr vagere sampadAone jIrNa tRuNasamAn

षोडशभावनासु मध्ये परमागमभाषया ‘‘मूढत्रयं मदाश्चाष्टौ तथानायतनानि षट् । अष्टौ

शंकादयश्चेतिं द्रग्दोषाः पञ्चविंशतिः ।१।’’ इति श्लोककथितपञ्चविंशतिमलरहिता

तथाध्यात्मभाषया निजशुद्धात्मोपादेयरुचिरूपा सम्यक्त्वभावनैव मुख्येति विज्ञेयम् ।

‘सम्यग्दृष्टेर्जीवस्य पुण्यपापद्वयमपि हेयम्,’ कथं पुण्यं करोतीति ? तत्र युक्तिमाह । यथा

कोऽपि देशान्तरस्थमनोहरस्त्रीसमीपादागतपुरुषाणां तदर्थे दानसन्मानादिकं करोति तथा
सम्यग्दृष्टिः अप्युपादेयरूपेण स्वशुद्धात्मानमेव भावयति चारित्रमोहोदयात्तत्रासमर्थः सन्
निर्दोषपरमात्मस्वरूपाणामर्हत्सिद्धानां तदाराधकाचार्योपाध्यायसाधूनां च परमात्मपदप्राप्त्यर्थं
विषयकषायवञ्चनार्थं च दानपूजादिना गुणस्तवनादिना वा परमभक्तिं करोति तेन
भोगाकाङ्क्षादिनिदानरहितपरिणामेन कुटुम्बिनां (कृषकानां) पलालमिव अनीहितवृत्त्या
विशिष्टपुण्यमास्रवति तेन च स्वर्गे देवेन्द्रलोकान्तिकादिविभूतिं प्राप्य विमानपरिवारादिसंपदं

1. gnAnArNav pRu. 93

Page 178 of 272
PDF/HTML Page 190 of 284
single page version

gaNato thako pAnch mahAvidehomAn jaIne jue chhe. shun jue chhe? ‘te A samavasaraN chhe, te
A vItarAg sarvagna bhagavAn chhe, te A bhedAbhed ratnatrayanA ArAdhak gaNadharadevAdi chhe;’
je pahelAn sAmbhaLyA hatA temane Aj pratyakSha joyA’ — em samajIne dharmamAn buddhi visheSh

draDh karIne chothA guNasthAnane yogya AtmabhAvanAne na chhoDatAn, bhog bhogavavA chhatAn paN
dharmadhyAnamAn kAL nirgaman karIne svargamAnthI AvIne tIrthankarAdi padane pAme chhe, topaN
pUrvabhavamAn bhAvelI vishiShTa bhedagnAnanI vAsanAnA baLathI moh karatA nathI. pachhI jinadIkShA
laIne, puNya ane pApathI rahit nij paramAtmAnA dhyAn vaDe mokShe jAy chhe. mithyAdraShTi to
tIvra nidAnabandhavALAn puNyathI bhog prApta karIne pachhI ardha chakravartI rAvaN AdinI jem
narake jAy chhe.

A pramANe uparokta lakShaNavALAn puNya - pAparUp be padArtha sAthe pUrvokta sAt tattvo

ja nav padArtha chhe, em jANavun. 38.

e pramANe shrI nemichandra saiddhAntikadeve rachel dravyasangrah nAmanA granthamAn

‘‘आसवबंधण’’ Adi ek sUtra gAthA, tyArapachhI dash gAthAo dvArA chha sthaL — e rIte

kul agiyAr sUtro vaDe sAt tattva ane nav padArthonun pratipAdan karanAr bIjo mahAdhikAr
samApta thayo. 2.

❁ ❁ ❁

जीर्णतृणमिव गणयन् पञ्चमहाविदेहेषु गत्वा पश्यति । किं पश्यतीति चेत् — तदिदं

समवसरणं, त एते वीतरागसर्वज्ञाः, त एते भेदाभेदरत्नत्रयाराधका गणधरदेवादयो ये पूर्वं
श्रूयन्ते त इदानीं प्रत्यक्षेण दृष्टा इति मत्वा विशेषेण दृढधर्ममतिर्भूत्वा चतुर्थगुणस्थान-
योग्यामात्मनो भावनामपरित्यजन् भोगानुभवेऽपि सति धर्मध्यानेन कालं नीत्वा स्वर्गादागत्य
तीर्थकरादिपदे प्राप्तेऽपि पूर्वभवभावितविशिष्टभेदज्ञानवासनाबलेन मोहं न करोति ततो
जिनदीक्षां गृहीत्वा पुण्यपापरहितनिजपरमात्मध्यानेन मोक्षं गच्छतीति । मिथ्यादृष्टिस्तु तीव्र-

निदानबन्ध पुण्येन भोगं प्राप्य पश्चादर्द्धचक्रवर्त्तिरावणादिवन्नरकं गच्छतीति । एवमुक्तलक्षण-

पुण्यपापपदार्थद्वयेन सह पूर्वोक्तानि सप्ततत्त्वान्येव नव पदार्था भवन्तीति ज्ञातव्यम् ।

इति श्री नेमिचन्द्रसैद्धान्तिकदेवविरचिते द्रव्यसंग्रहग्रन्थे ‘‘आसवबंधण’’ इत्यादि एका

सूत्रगाथा तदनन्तरं गाथादशकेन स्थलषट्कं चेति समुदायेनैकादशसूत्रैः
सप्ततत्त्वनवपदार्थप्रतिपादकनामा द्वितीयोमहाधिकारः समाप्तः ।।२।।

Page 179 of 272
PDF/HTML Page 191 of 284
single page version

– 3 –

mokShamArga adhiAkAr

अतः ऊर्ध्वं विंशतिगाथापर्यन्तं मोक्षमार्गं कथयति । तत्रादौ ‘‘सम्मद्दंसण’’

इत्याद्यष्टगाथाभिर्निश्चयमोक्षमार्गव्यवहारमोक्षमार्गप्रतिपादकमुख्यत्वेन प्रथमः अन्तराधिकारस्ततः
परम् ‘‘दुविहं पि मुक्खहेउं’’ इति प्रभृतिद्वादशसूत्रैर्ध्यानध्यातृध्येयध्यानफलकथनमुख्यत्वेन
द्वितीयोऽन्तराधिकारः । इति तृतीयाधिकारे समुदायेन पातनिका ।

अथ प्रथमतः सूत्रपूर्वार्धेन व्यवहारमोक्षमार्गमुत्तरार्धेन च निश्चयमोक्षमार्ग

निरूपयति : —

सम्मद्दंसणणाणं चरणं मोक्खस्स कारणं जाणे ।

ववहारा णिच्छयदो तत्तियमइओ णिओ अप्पा ।।३९।।

ahInthI AgaL, vIs gAthA sudhI mokShamArganun kathan kare chhe. tyAn prArambhamAn

‘‘सम्मद्दंसण’’ ityAdi ATh gAthAo dvArA nishchayamokShamArga ane vyavahAramokShamArganA

pratipAdananI mukhyatAthI pratham antarAdhikAr chhe, tyArapachhI ‘‘दुविहं पि मुक्खहेउं’’ vagere

bAr sUtro dvArA dhyAn, dhyAtA, dhyey ane dhyAnaphaLanA kathananI mukhyatAthI dvitIy
antarAdhikAr chhe. e pramANe trIjA adhikAramAn samUharUpe bhUmikA chhe.

have, pratham ja sUtranA pUrvArdhathI vyavahAramokShamArga ane uttarArdhathI

nishchayamokShamArga kahe chhe

ab suni darshan gnAn susAr, chArit, shiv - kAran vyavahAr;

nishchay ek AtamA jAni, tInAmmayI mokShamag mAni. 39.

Page 180 of 272
PDF/HTML Page 192 of 284
single page version

सम्यग्दर्शनं ज्ञानं चरणं मोक्षस्य कारणं जानीहि ।

व्यवहारात् निश्चयतः तत्त्रिकमयः निजः आत्मा ।।३९।।

व्याख्या — ‘‘सम्मद्दंसणणाणं चरणं मोक्खस्स कारणं जाणे ववहारा’’

सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रयं मोक्षस्य कारणं, हे शिष्य ! जानीहि व्यवहारनयात् । ‘‘णिच्छयदो

तत्तियमइओ णिओ अप्पा’’ निश्चयतस्तत्त्रितयमयो निजात्मेति । तथाहि वीतरागसर्वज्ञप्रणीत-

षड्द्रव्यपञ्चास्तिकायसप्ततत्त्वनवपदार्थसम्यक्श्रद्धानज्ञानव्रताद्यनुष्ठानविकल्परूपो व्यवहारमोक्ष-
मार्गः । निजनिरञ्जनशुद्धात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणैकाग्य्रापरिणतिरूपो निश्चयमोक्षमार्गः ।

gAthA 39

gAthArtha — samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritrane vyavahAranayathI mokShanun

kAraN jANo. samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritramay nij AtmAne nishchayathI
mokShanun kAraN jANo.

TIkA — ‘‘सम्मद्दंसणणाणं चरणं मोक्खस्स कारणं जाणे ववहारा’’ – he shiShya!

samyagdarshan, samyaggnAn ane samyakchAritra — e traNane vyavahAranayathI mokShanun kAraN

jANo. ‘‘णिच्छयदो तत्तियमइओ णिओ अप्पा’’ nishchayathI¹ samyagdarshan, samyaggnAn ane

samyakchAritra — e traNamay nijAtmA ja mokShanun kAraN chhe. te samajAvavAmAn Ave chhe —

vItarAgasarvagnapraNIt chha dravya, panchAstikAy, sAt tattva ane nav padArthonAn samyakshraddhAn,
gnAn ane vratAdi AcharaNanA vikalparUp² vyavahAramokShamArga chhe; nij niranjan

shuddhAtmatattvanAn samyakshraddhAn – gnAn – AcharaNanI ekAgrapariNatirUp nishchayamokShamArga chhe.

1. ‘‘jainashAstronun paramArthe vItarAgapaNun ja tAtparya chhe. A vItarAgapaNAne vyavahAr – nishchayanA avirodh

vaDe ja anusaravAmAn Ave to iShTasiddhi thAy chhe, parantu anyathA nahIn.’’ [juo, shrI panchAstikAy
gAthA 172 TIkA pRuShTha 254.] ‘‘chhaThThA guNasthAne muniyogya shuddha pariNati nirantar hovI temaj
mahAvratAdi sambandhI shubhabhAvo yathAyogyapaNe hovA te nishchay – vyavahAranA avirodhanun (sumeLanun)

udAharaN chhe. pAnchamA guNasthAne te guNasthAnane yogya shuddha pariNati nirantar hovI temaj deshavratAdi
sambandhI shubhabhAvo yathAyogyapaNe hovA te nishchay – vyavahAranA avirodhanun udAharaN chhe.’’ [juo, shrI

panchAstikAy gAthA 172, pRuShTha 254 phUTanoT. 2]

2. vikalpa chhe te rAg chhe ane teno har samaye anshe abhAv thato jAy chhe arthAt kathanchit bhinna

sAdhya – sAdhan bhAvano abhAv thato jAy chhe, tethI tene vyavahAramokShamArga kahe chhe. [ juo,

panchAstikAy pRuShTha 235 – 236.]

Page 181 of 272
PDF/HTML Page 193 of 284
single page version

अथवा स्वशुद्धात्मभावनासाधकबहिर्द्रव्याश्रितो व्यवहारमोक्षमार्गः । केवलस्वसंवित्तिसमुत्पन्न-

रागादिविकल्पोपाधिरहितसुखानुभूतिरूपोनिश्चयमोक्षमार्गः । अथवा धातुपाषाणेऽग्निवत्साधको

व्यवहारमोक्षमार्गः, सुवर्णस्थानीयनिर्विकारस्वोपलब्धिसाध्यरूपो निश्चयमोक्षमार्गः । एवं संक्षेपेण

व्यवहारनिश्चयमोक्षमार्गलक्षणं ज्ञातव्यमिति ।।३९।।

अथाभेदेन सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि स्वशुद्धात्मैव तेन कारणेन

निश्चयेनात्मैव निश्चयमोक्षमार्ग इत्याख्याति । अथवा पूर्वोक्तमेव निश्चयमोक्षमार्गं प्रकारान्तरेण

दृढयति : —

रयणत्तयं ण वट्टइ अप्पाणं मुइत्तु अण्णदवियह्मि ।

तह्मा तत्तियमइउ होदि हु मुक्खस्स कारणं आदा ।।४०।।

athavA svashuddhAtmabhAvanAno sAdhak¹, bAhyapadArthAshrit vyavahAramokShamArga chhe; mAtra

svasamvedanathI utpanna, rAgAdi vikalpanI upAdhithI rahit — evA sukhanI anubhUtirUp

nishchayamokShamArga chhe. athavA dhAtupAShANanI bAbatamAn agnisamAn² sAdhak te

vyavahAramokShamArga chhe ane suvarNasamAn nirvikAr nijAtmAnI upalabdhirUp sAdhya te
nishchayamokShamArga chhe. A pramANe sankShepathI vyavahAr ane nishchay mokShamArganun lakShaN
jANavun. 39.

have, abhedapaNe samyagdarshan, gnAn, chAritra te shuddhAtmA ja chhe, te kAraNe nishchayathI

AtmA ja nishchayamokShamArga chhe, em kahe chhe. athavA pUrvokta nishchayamokShamArga bIjA prakAre
draDh kare chhe —

1. jemane te anuShThAn chhe tene mAtra upachArathI ja svashuddhAtmAnI bhAvanAno sAdhak kahevAmAn Avyo chhe,

em samajavun. ( panchAstikAy sangrah gujarAtI, pRuShTha 259 phUTanoT.)

2. juo, shrI panchAstikAy gAthA 160 TIkA pA. 235 – 236 banne AchAryonI TIkA. agni to

nimittamAtra chhe tem vyavahAr nimittamAtra chhe. A kriyAkAnD pariNati chhe te to rAg chhe. dharmI jIvane
tenun mAhAtmya kem hoI shake? juo, shrI panchAstikAy gAthA 172 TIkA pA. 262.

darshan bodh chAritra ju tIn, Atam – vin paramain na pravIn;

tAtain tInAmmayI su Ap, kAran mokSha kahyau vin pAp. 40.

Page 182 of 272
PDF/HTML Page 194 of 284
single page version

रत्नत्रयं न वर्त्तते आत्मानं मुक्त्वा अन्यद्रव्ये ।

तस्मात् तत्त्रिकमयः भवति खलु मोक्षस्य कारणं आत्मा ।।४०।।

व्याख्या : — ‘रयणत्तयं ण वट्टइ अप्पाणं मुइत्तु अण्णदवियह्मि’ रत्नत्रयं न वर्त्तते

स्वकीयशुद्धात्मानं मुक्त्वा अन्याचेतने द्रव्ये । ‘तह्मा तत्तियमइउ होदि हु मुक्खस्स कारणं

आदा’ तस्मात्तत्त्रितयमय आत्मैव निश्चयेन मोक्षस्य कारणं भवतीति जानीहि । अथ विस्तरः

— रागादिविकल्पोपाधिरहितचिच्चमत्कारभावनोत्पन्नमधुररसास्वादसुखोऽहमिति निश्चयरुचिरूपं

सम्यग्दर्शनं, तस्यैव सुखस्य समस्तविभावेभ्यः स्वसंवेदनज्ञानेन पृथक् परिच्छेदनं सम्यग्ज्ञानं,
तथैव दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षाप्रभृतिसमस्तापध्यानरूपमनोरथजनितसंकल्पविकल्पजालत्यागेन
तत्रैव सुखे रतस्य सन्तुष्टस्य तृप्तस्यैकाकारपरमसमरसीभावेन द्रवीभूतचित्तस्य पुनः पुनः
स्थिरीकरणं सम्यक्चारित्रम् । इत्युक्तलक्षणं निश्चयरत्नत्रयं शुद्धात्मानं विहायान्यत्र

gAthA 40

gAthArtha — AtmA sivAy anya dravyamAn ratnatray rahetAn nathI, te kAraNe

ratnatrayamayI AtmA ja mokShanun kAraN chhe.

TIkA — ‘‘रयणत्तयं ण वट्टइ अप्पाणं मुइत्तु अण्णदवियह्मि’’ nij shuddhAtmAne chhoDIne

anya achetan dravyamAn ratnatray vartatAn – rahetAn nathI. ‘‘तह्मा तत्तियमइउ होदि हु मुक्खस्स कारणं

आदा’’ – tethI te ratnatrayamay AtmA ja nishchayathI mokShanun kAraN¹ thAy chhe, em tun jAN.

have vistAr kare chhe — ‘rAgAdi – vikalpa – upAdhirahit, chitchamatkAranI bhAvanAthI utpanna

madhurarasanA AsvAdarUp sukh hun chhun’ evI nishchay ruchirUp samyakdarshan chhe. te ja sukhane
samasta vibhAvothI svasamvedanagnAnavaDe pRuthak jANavun, te samyaggnAn chhe. tevI ja rIte draShTa –

shrut – anubhUt bhogonI AkAnkShA vagere samasta khoTA dhyAnarUp manorathathI utpanna sankalpa –

vikalpanI jALanA tyAg vaDe te ja sukhamAn lIn – santuShTa – tRupta ane ekAkAr param -

samarasIbhAvathI bhInjAyelA chittane pharI pharIne sthir karavun te samyakchAritra chhe. A pramANe

1. A gAthAmAn svAtmatattvasvarUp nij shuddhAtmAne ja – eTale ke nishchay ratnatrayamay shuddhAtmAne ja — mokShanun

kAraN kahyun chhe. tethI siddha thayun ke vikalpa – rAg kharekhar mokShanun kAraN nathI, paryAye paryAye rAgano abhAv

thato jAy chhe ane shuddhi vadhatI jAy chhe. e rIte sAtamA guNasthAnanA sAtishay vibhAgamAn nirvikalpatA
vadhatAn kShapakashreNImAn AThame, navame, dashame guNasthAne chaDatAn dashamAne ante sampUrNa vItarAg thaI, bArame
guNasthAne sampUrNa vItarAgapaNe rahI, tenA ante kevaLagnAnarUp bhAvamokSha pragaT kare chhe.

Page 183 of 272
PDF/HTML Page 195 of 284
single page version

घटपटादिबहिर्द्रव्ये न वर्त्तते यतस्ततः कारणादभेदनयेनानेकद्रव्यात्मकैकपानकवत्तदेव
सम्यग्दर्शनं, तदेव सम्यग्ज्ञानं, तदेव सम्यक्चारित्रं, तदेव स्वात्मतत्त्वमित्युक्तलक्षणं
निजशुद्धात्मानमेव मुक्तिकारणं जानीहि ।।४०।।

एवं प्रथमस्थले सूत्रद्वयेन निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गस्वरूपं संक्षेपेण व्याख्याय तदनन्तरं

द्वितीयस्थले गाथाषट्कपर्यन्तं सम्यक्त्वादित्रयं क्रमेण विवृणोति । तत्रादौ सम्यक्त्वमाह : —

जीवादीसद्दहणं सम्मत्तं रूवमप्पणो तं तु ।

दुरभिणिवेसविमुक्कं णाणं सम्मं खु होदि सदि जह्मि ।।४१।।

जीवादिश्रद्धानं सम्यक्त्वं रूपं आत्मनः तत् तु ।

दुरभिनिवेशविमुक्तं ज्ञानं सम्यक् खलु भवति सति यस्मिन् ।।४१।।

kahelAn lakShaN nishchayaratnatray ¹shuddhAtmAne chhoDIne bIje ghaT – paTAdi bahirdravyomAn rahetAn

nathI. te kAraNe abhedanayathI anekadravyamay ek pINAnnI jem te ja samyagdarshan chhe, te
ja samyaggnAn chhe, te ja samyakchAritra chhe, te ja svAtmatattva chhe. e pramANe ukta
lakShaNavALA nij shuddhAtmAne ja muktinun kAraN tame jANo. 40.

A rIte, pratham sthaLamAn be gAthAo dvArA sankShepamAn nishchay ane vyavahAr

mokShamArganun svarUp kahIne, pachhI bIjA sthaLamAn chha gAthA sudhI samyaktva Adi traNanun
kramapUrvak varNan kare chhe. temAn pratham ja samyagdarshananun kathan kare chhe —

gAthA 41

gAthArtha — jIvAdi padArthonun shraddhAn karavun te samyaktva chhe. te samyaktva AtmAnun

svarUp chhe. A samyaktva thatAn durabhinivesharahit samyakgnAn thAy chhe.

1. ahIn sukhanI mukhyatAthI nishchay samyagdarshan, nishchay samyaggnAn ane nishchay chAritranI vyAkhyA chhe. tethI

siddha thAy chhe ke — chaturtha guNasthAne je shuddha samyagdarshan pragaTe chhe tenI sAthe ja bhUmikA pramANe shuddha

Atmik sukh pragaTe chhe.

jIvAdik tattvanikI karai, shraddhA so samyaktva hUn varai;

yAhItain samyak hvai gnAn, dur Ashay - vin Atam mAn. 41.

Page 184 of 272
PDF/HTML Page 196 of 284
single page version

व्याख्या : — ‘‘जीवादीसद्दहणं सम्मत्तं’’ वीतरागसर्वज्ञप्रणीतशुद्धजीवादितत्त्वविषये

चलमलिनागाढरहितत्वेन श्रद्धानं रुचिर्निश्चय इदमेवेत्थमेवेति निश्चयबुद्धिः सम्यग्दर्शनम् ।

‘‘रूवमप्पणो तं तु’’ तच्चाभेदनयेन रूपं स्वरूपं तु; पुनः कस्य ? आत्मन आत्मपरिणाम
इत्यर्थः । तस्य सामर्थ्यं माहात्म्यं दर्शयति । ‘‘दुरभिणिवेसविमुक्कं णाणं सम्मं खु होदि सदि

जह्मि’’ यस्मिन् सम्यक्त्वे सति ज्ञानं सम्यग् भवति स्फु टं । कथम्भूतं सम्यग्भवति ?

‘‘दुरभिणिवेसविमुक्कं’’ चलितप्रतिपत्तिगच्छत्तृणस्पर्शशुक्तिकाशकलरजतविज्ञानसदृशैः संशय-
विभ्रमविमोहैर्मुक्तं रहितमित्यर्थः ।

TIkA — ‘‘जीवादीसद्दहणं सम्मत्तं’’ vItarAg – sarvagnapraNIt shuddha jIvAdi tattvomAn

chaL, maL, agADh (doSh) rahit shraddhA – ruchi – nishchay ane ‘A ja chhe, AvI rIte ja chhe,’

evI nishchayabuddhi te samyagdarshan chhe. ‘‘रूवमप्पणो तं तु’’ ane te samyagdarshan abhedanayathI

svarUp chhe. konun svarUp chhe? AtmAnun; te AtmAnA pariNAm¹ chhe, em artha chhe.

tenun (samyagdarshananun) sAmarthya ane mAhAtmya dekhADe chhe; ‘‘दुरभिणिवेसविमुक्कं णाणं सम्मं

खु होदि सदि जह्मि’’ je samyaktva thatAn gnAn pragaTapaNe samyak thaI jAy chhe. kevun samyak

thAy chhe? ‘‘दुरभिणिवेसविमुक्कं’’ chalAyamAn sanshayagnAn (arthAt Am hashe ke Am evA)

sanshayathI, gaman karatAn tRuNasparsha thatAn ‘sheno sparsha thayo’ tenA anishchayarUp vibhramathI ane
‘chhIpanA TukaDAmAn, chAndInun gnAn thAy’ evA vimohathI — e traNe doShothI rahit samyakgnAn

thaI jAy chhe.

1. te AtmAnA pariNAm hovAthI shuddha pariNAm chhe. samyagdarshan pragaT thatI vakhate ‘‘niShkriy chinmAtrabhAvane

pAme chhe.’’ em shrI pravachanasAr gAthA 80 pA-138 mAn kahyun chhe te ja nirvikalpa dashA chhe. shrI
jayasenAchArya kahe chhe ke ‘‘AgamanI bhAShAthI adhakaraN, apUrvakaraN, anivRuttikaraN nAmanA
pariNAmavisheShonA baLathI je visheShabhAv darshanamohano abhAv karavAne samartha chhe, temAn potAnA AtmAne
joDe chhe. tyArapachhI nirvikalpa svarUpanI prApti mATe — jem paryAyarUpe motInA dANA, guNarUpe saphedI

Adi abhedanayathI ek hArarUp ja mAlUm paDe chhe tem — pUrve kahelAn dravya – guN – paryAy abhedanayathI

AtmA ja chhe, evI bhAvanA karatAn karatAn darshanamohano andhakAr naShTa thaI jAy chhe.’’ (shrI pravachanasAr
shrI jayasenAchArya TIkA pA. 138)

vaLI, shrI pravachanasAr gAthA 194nI TIkAmAn paN nIchenA shabdomAn te ja siddhAntanun pratipAdan karyun

chhe. (pA. 358-359)

TIkA — ‘‘yathokta vidhi vaDe shuddhAtmAne je dhruv jANe chhe tene temAn ja pravRutti dvArA shuddhAtmatattva

hoy chhe, tethI anant shaktivALA chinmAtra paramaAtmAnun ekAgra sanchetan – dhyAn hoy chhe ane tethI

Page 185 of 272
PDF/HTML Page 197 of 284
single page version

इतो विस्तार : — सम्यक्त्वे सति ज्ञानं सम्यग्भवतीति यदुक्तं तस्य विवरणं क्रियते ।

तथाहि — गौतमाग्निभूतिवायुभूतिनामानो विप्राः पञ्चपञ्चशतब्राह्मणोपाध्याया वेदचतुष्टयं,

ज्योतिष्कव्याकरणादिषडङ्गानि, मनुस्मृत्याद्यष्टादशस्मृतिशास्त्राणि तथा भारताद्यष्टादशपुराणानि
मीमांसान्यायविस्तर इत्यादिलौकिकसर्वशास्त्राणि यद्यपि जानन्ति तथापि तेषां हि ज्ञानं
सम्यक्त्वं विना मिथ्याज्ञानमेव । यदा पुनः प्रसिद्धकथान्यायेन श्रीवीरवर्द्धमानस्वामितीर्थकर-

परमदेवसमवसरणे मानस्तम्भावलोकनमात्रादेवागमभाषया दर्शनचारित्रमोहनीयोपशमक्षय-
संज्ञेनाध्यात्मभाषया स्वशुद्धात्माभिमुखपरिणामसंज्ञेन च कालादिलब्धिविशेषेण मिथ्यात्वं विलयं
गतं तदा तदेव मिथ्याज्ञानं सम्यग्ज्ञानं जातम् । ततश्च ‘जयति भगवान्’ इत्यादि नमस्कारं

कृत्वा जिनदीक्षां गृहीत्वा कचलोचानन्तरमेव चतुर्ज्ञानसप्तर्द्धिसम्पन्नास्त्रयोऽपि गणधरदेवाः
संजाताः गौतमस्वामी भव्योपकारार्थं द्वादशाङ्गश्रुतरचनां कृतवान्; पश्चान्निश्चयरत्नत्रय-

eno vistAr — ‘samyagdarshan thatAn gnAn samyak thAy chhe’ em je kahyun tenun vivaraN

karavAmAn Ave chhe – pAnchaso pAnchaso brAhmaNone bhaNAvanAr gautam, agnibhUti ane

vAyubhUti nAmanA brAhmaNo chAr ved, jyotiSh – vyAkaraN vagere chha ang, manusmRuti vagere

aDhAr smRutishAstro, mahAbhAratAdi aDhAr purANo, mImAnsA, nyAyavistAr vagere samasta
laukik shAstro jANatA hatA, topaN temanun gnAn samyaktva vinA mithyAgnAn ja hatun. jyAre
prasiddha kathA pramANe shrI mahAvIr varddhamAn tIrthankar paramadevanA samavasaraNamAn mAnastambhane
jovA mAtrathI ja AgamabhAShA – apekShAe darshanamohanIy ane chAritramohanIyakarmanA

upasham – kShay nAmak (kAlAdilabdhi visheShathI) ane adhyAtmabhAShAnI apekShAe

nijashuddhAtmAbhimukh pariNAm nAmak kAlAdilabdhi visheShathI mithyAtva nAsh pAmyun, tyAre
te ja mithyAgnAn samyaggnAn thayun. pachhI ‘bhagavAnano vijay ho’ ityAdi prakAre namaskAr
karIne jinadIkShA laIne keshaloch karatAn ja chAr gnAn (mati, shrut, avadhi ane manaparyay)
ane sAt RIddhisampanna thaIne traNey gaNadharadev thaI gayA. gautamasvAmIe bhavya jIvonA
upakArane mATe bAr angarUp shrutanI rachanA karI. pachhI te traNey nishchayaratnatrayanI¹

sAkAr upayogavALAne ke anAkAr upayogavALAne – bannene avisheShapaNe ekAgrasanchetananI prasiddhi

hovAthI anAdi sansArathI bandhAyelI atidraDh mohagranthi (mohanI duShTa gAnTh) chhUTI jAy chhe.

AthI em kahyun ke — mohagranthibhed (darshanamoharUpI gAnThanun bhedAvun – tUTavun) te shuddhAtmAnI upalabdhinun

phaL chhe.’’

1. vyavahAr ratnatrayano krame krame abhAv thatAn ane shuddhi krame krame harek samaye vRuddhingat thatAn

nishchayaratnatrayanI pUrNatA karI mokSha pAmyA, em samajavun.

Page 186 of 272
PDF/HTML Page 198 of 284
single page version

भावनाबलेन त्रयोऽपि मोक्षं गताः । शेषाः पश्चदशशतप्रमितब्राह्मणा जिनदीक्षां गृहीत्वा

यथासम्भवं स्वर्गं मोक्षं च गताः । अभव्यसेनः पुनरेकादशाङ्गधारकोऽपि सम्यक्त्वं विना

मिथ्याज्ञानी सञ्जात इति । एवं सम्यक्त्वमाहात्म्येन ज्ञानतपश्चरणव्रतोपशमध्यानादिकं

मिथ्यारूपमपि सम्यग्भवति । तदभावे विषयुक्तदुग्धमिव सर्वं वृथेति ज्ञातव्यम् ।

तच्च सम्यक्त्वं पञ्चविंशतिमलरहितं भवति तद्यथा — देवतामूढलोकमूढसमयमूढभेदेन

मूढत्रयं भवति । तत्र क्षुधाद्यष्टादशदोषरहितमनन्तज्ञानाद्यनन्तगुणसहितं वीतरागसर्वज्ञदेवता-

स्वरूपमजानन् ख्यातिपूजालाभरूपलावण्यसौभाग्यपुत्रकलत्रराज्यादिविभूतिनिमित्तं रागद्वेषो-
पहतार्त्तरौद्रपरिणतक्षेत्रपालचण्डिकादिमिथ्यादेवानां यदाराधनं करोति जीवस्तद्देवतामूढत्वं
भण्यते । न च ते देवाः किमपि फलं प्रयच्छन्ति । कथमिति चेत् ? रावणेन रामस्वामि-

लक्ष्मीधरविनाशार्थं बहुरूपिणी विद्या साधिता, कौरवैस्तु पाण्डवनिर्मूलनार्थं कात्यायनी विद्या

bhAvanAnA baLathI mokSha pAmyA. bAkInA pandaraso brAhmaNo jinadIkShA laIne yathAsambhav svarge
ke mokShe gayA. parantu abhavyasen agiyAr angano pAThI hovA chhatAn paN samyaktva vinA
mithyAgnAnI rahyo. A rIte samyaktvanA mAhAtmyathI gnAn, tapashcharaN¹, vrat, upasham, dhyAn

vagere mithyArUp hoy te paN samyak thaI jAy chhe. ane tenA (samyaktvanA) vinA e
badhAn jher sahitanA dUdhanI jem vRuthA chhe, em jANavun.

ane te samyaktva pachIs doSharahit hoy chhe. te A pramANe — devamUDhatA, lokamUDhatA

ane samayamUDhatA — e traN mUDhatA chhe.

kShudhA Adi aDhAr doSharahit, anantagnAnAdi anantaguNasahit vItarAgasarvagnadevanun

svarUp nahi jANato je jIv khyAti, pUjA, lAbh, rUp, lAvaNya, saubhAgya, putra, strI,
rAjya Adi vaibhavane mATe, rAg – dveShathI haNAyelA, Arta ane raudra pariNAmovALA

kShetrapAL, chanDikA Adi mithyAdevonun ArAdhan kare chhe tene devamUDhatA kahe chhe. te devo kAI
paN phaL ApatA nathI.

prashna — (phaL nathI detA) te kaI rIte? uttar — rAvaNe rAmachandra ane lakShmaNano

vinAsh karavA mATe bahurUpiNI vidyA siddha karI; kauravoe pAnDavono nAsh karavA mATe
kAtyAyanI vidyA sAdhI; kanse nArAyaNano (kRiShNano) vinAsh karavA mATe ghaNI vidyAo
sAdhI; parantu te vidyAo dvArA rAmachandra, pAnDavo ane kRiShNa nArAyaNanun kAI paN aniShTa

1. samyaktva pAmyA vinAnun gnAn, tapashcharaN, vrat, niyam, dhyAn vagere sarve mithyA chhe, em samajavun.

mATe samyagdarshan pragaT karavA pratham prayatna – puruShArtha karavo evI bhagavAnanI AgnA samajavI.

Page 187 of 272
PDF/HTML Page 199 of 284
single page version

साधिता, कंसेन च नारायणविनाशार्थं बह्व्योऽपि विद्याः समाराधितास्ताभिः कृतं न किमपि
रामस्वामिपाण्डवनारायणानाम् । तैस्तु यद्यपि मिथ्यादेवता १नानुकूलितास्तथापि निर्मल-

सम्यक्त्वोपार्जितेन पूर्वकृतपुण्येन सर्वं निर्विघ्नं जातमिति । अथ लोकमूढत्वं कथयति ।

गङ्गादिनदीतीर्थस्थानसमुद्रस्नानप्रातःस्नानजलप्रवेशमरणाग्निप्रवेशमरणगोग्रहणादिमरणभूम्यग्निवट-
वृक्षपूजादीनि पुण्यकारणानि भवन्तीति यद्वदन्ति तल्लोकमूढत्वं विज्ञेयम् । अन्यदपि

लौकिकपारमार्थिकहेयोपादेयस्वपरज्ञानरहितानामज्ञानिजनानां प्रवाहेन यद्धर्मानुष्ठानं तदपि
लोकमूढत्वं विज्ञेयमिति । अथ समयमूढत्वमाह । अज्ञानिजनचिच्चमत्कारोत्पादकं ज्योतिष्कमन्त्र-

वादादिकं दृष्ट्वा वीतरागसर्वज्ञप्रणीतसमयं विहाय कुदेवागमलिङ्गिनां भयाशास्नेहलोभैर्धर्मार्थं
प्रणामविनयपूजापुरस्कारादिकरणं समयमूढत्वमिति । एवमुक्तलक्षणं मूढत्रयं सराग-

सम्यग्दृष्टयवस्थायां परिहरणीयमिति । त्रिगुप्तावस्थालक्षणवीतरागसम्यक्त्वप्रस्तावे पुनर्निज-

thayun nahi. temaNe (rAm vageree) joke mithyAdevonI ArAdhanA na karI, topaN nirmaL
samyaktvathI upArjit2 pUrve karelAn puNyathI temanAn sarva vighna dUr thayAn.

have, lokamUDhatAnun kathan kare chhe ‘gangA Adi nadIrUp tIrthomAn snAn, samudramAn

snAn, prAtakALamAn snAn, jaLamAn pravesh karIne maravun, agnimAn pravesh karIne maravun, gAyanun
pUnchhaDun pakaDIne maravun, bhUmi – agni – vaDavRukShanI pUjA karavI — e badhAn puNyanAn kAraN chhe’,

em je kahe chhe tene lokamUDhatA jANavI. laukik – pAramArthik hey – upAdey ane sva –

paragnAnarahit agnAnIonun pravAhathI (kuL paramparAthI) chAlyun Avatun bIjun paN je kAI
dharmAcharaN chhe te paN lokamUDhatA chhe, em jANavun.

have, samayamUDhatA kahe chhe — agnAnIonA manamAn chamatkAr (Ashcharya) utpanna

karanAr jyotiSh, mantravAd vagere dekhIne vItarAg – sarvagnapraNIt dharma chhoDI daIne khoTA dev –

shAstra ane veshadhArIone bhay, AshA, sneh ane lobhathI dharmane mATe praNAm, vinay,
pUjA, satkAr vagere karavAn te samayamUDhatA chhe.

A ukta lakShaNavALI traNe mUDhatA ³sarAgasamyagdraShTinI avasthAmAn tyAgavA yogya

chhe.

१. ‘आराधना न कृता’ इति पाठान्तरं

2. nirmaL samyaktva sAthe rahelA shubharAgathI upArjit puNya — em ahIn samajavun.

3. sarAgasamyagdraShTinA artha mATe juo pA. 173 phUTanoT.

Page 188 of 272
PDF/HTML Page 200 of 284
single page version

निरञ्जननिर्दोषपरमात्मैव देव इति निश्चयबुद्धिर्देवतामूढरहितत्वं विज्ञेयम् । तथैव च

मिथ्यात्वरागादिमूढभावत्यागेन स्वशुद्धात्मन्येवावस्थानं लोकमूढरहितत्वं विज्ञेयम् । तथैव च

समस्तशुभाशुभसंकल्पविकल्परूपपरभावत्यागेन निर्विकारतात्त्विकपरमानन्दैकलक्षणपरमसमरसी-
भावेन तस्मिन्नेव सम्यग्रूपेणायनं गमनं परिणमनं समयमूढरहितत्वं बोद्धव्यम् । इति मूढत्रयं

व्याख्यातम् ।

अथ मदाष्टस्वरूपं कथ्यते । विज्ञानैश्वर्यज्ञानतपःकुलबलजातिरूपसंज्ञं मदाष्टकं

सरागसम्यग्दृष्टिभिस्त्याज्यमिति । वीतरागसम्यग्दृष्टीनां पुनर्मानकषायादुत्पन्नमदमात्सर्यादिसमस्त-

विकल्पजालपरिहारेण ममकाराहंकाररहिते स्वशुद्धात्मनि भावनैव मदाष्टकत्याग इति ।

ममकाराहङ्कारलक्षणं कथयति । कर्मजनितदेहपुत्रकलत्रादौ ममेदमिति ममकारस्तत्रैवाभेदेन

man – vachan – kAyAnI guptirUp avasthA jenun lakShaN chhe evA vItarAg ²samyaktvanA

prasange to — ‘potAnA niranjan, nirdoSh paramAtmA ja dev chhe’ evI nishchayabuddhi ja

devamUDhatAthI rahitapaNun chhe em jANavun; tathA mithyAtva – rAgAdi mUDhabhAvono tyAg karIne

je potAnA shuddha AtmAmAn ja sthiti chhe te lokamUDhatAthI rahitapaNun chhe em jANavun; tevI
ja rIte samasta shubhAshubh sankalpa-vikalparUp parabhAvano tyAg karIne, nirvikAr tAttvik
paramAnand jenun ek lakShaN chhe evA param samarasIbhAvathI temAn ja (shuddhAtmAmAn ja) samyak
prakAre ayan – gaman – pariNaman chhe te samayamUDhatAthI rahitapaNun chhe, em jANavun. e pramANe

traN mUDhatAnun vyAkhyAn karyun.

have, ATh madonun svarUp kahe chhe — vignAn, aishvarya, gnAn, tap, kuL, baL, jAti

ane rUp — e AThe madono tyAg sarAg samyagdraShTioe karavo joIe. vItarAg

samyakdraShTione to mAn – kaShAyathI utpanna thatA mad, mAtsarya (irShyA ) Adi samasta

vikalpajALanA tyAg vaDe, mamakAr – ahankAr rahit nij shuddhAtmAmAn bhAvanA te ja ATh

madono tyAg chhe. mamakAr ane ahankAranun lakShaN kahe chhe — karmajanit deh, putra, strI

2. je jIvone yathArtha samyagdarshan to chaturtha guNasthAne pragaTyun chhe ane chAritra apekShAe jene vItarAgatA

pragaTI chhe tene vItarAg samyaktvI kahevAy chhe. bIjA sAchA samyagdraShTine sAthe chAritradashAmAn chothe,
pAnchame ane chhaThThe guNasthAne je rAg rahyo chhe, tenun gnAn karAvavA tene sarAg samyagdraShTi kahe chhe. chhaThThA
guNasthAnadhArI munine nirjarA apekShAe vItarAgasamyagdraShTi kahyA chhe. (juo, shrI samayasAr, shrI
jayasenAchArya TIkA gA. 201 – 2).......tathA Asrav apekShAe tene ja sarAgasamyagdraShTi kahyA chhe. mATe

sarvatra je apekShAe kathan karyun hoy te apekShA yathArthapaNe samajavI. (juo, shrI samayasAr gA. 177 –

178 nI shrI jayasenAchArya TIkA.)

< Previous Page Next Page >