Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Gatha: 35 : Jyotishlokanu Varnan, 35 : Urdhvalokanu Varnan, 35 : Devonu Ayushya, 35 : Bodhidurlabha Anupreksha, 35 : Dharma Anupreksha, 35 : Parishahjayanu Kathan, 35 : Chharitranu Kathan, 36 : Sanvarpoorvak Nirjara Tattvanu Swaroop.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 15

 

Page 149 of 272
PDF/HTML Page 161 of 284
single page version

background image
yojan chhe. nadInI pAse vakShAr parvatonI UnchAI ane antamAn nIl niShadhanI pAse chAraso
yojan chhe. meru parvat sivAy bAkInA parvatonI UnchAI jevI jambUdvIpamAn kahI hatI, tevI
ja puShkarArdha sudhInA dvIpomAn jANavI. tathA kShetra, parvat nadI, desh, nagarAdinAn nAm paN
te ja chhe. tevI ja rIte be kosh UnchI, pAnchaso dhanuShya pahoLI, padmarAg ratnamay vanAdinI
vedikA paN badhe samAn chhe. A puShkarArdhadvIpamAn paN chakranA ArAnA AkAranA parvato ane
ArAnAn chhidro jevAn kShetro jANavAn. mAnuShottar parvatanA andaranA bhAgamAn ja manuShyo rahe
chhe, bahAranA bhAgamAn nahIn. te manuShyonun jaghanya AyuShya antarmuhUrtanun, utkRuShTa AyuShya traN
palyanun ane madhyamAn madhyam bhedo anek chhe. tiryanchonun AyuShya paN manuShyonI samAn chhe.
A rIte asankhya dvIp – samudromAn vistRut tiryak
– lokanI madhyamAn aDhIdvIpapramAN
manuShyalokanun sankShepamAn vyAkhyAn karyun.
have, mAnuShottar parvatathI bahAranA bhAgamAn svayambhUramaN dvIpanA ardhabhAgane
vInTaLAIne je nAgendra nAmano parvat chhe, tenA pUrva bhAgamAn je asankhya dvIp – samudro chhe,
temAn jo ke ‘vyantaradev nirantar rahe chhe’ e vachan pramANe vyantar devonA AvAs chhe tathA
ek palyapramAN AyuShyavALA tiryanchonI jaghanya bhogabhUmi paN chhe, em jANavun. nAgendra
parvatanI bahAr svayambhUramaN ardhadvIpamAn ane svayambhUramaN samudramAn videhakShetra samAn sadaiv
शतपञ्चकं, नील निषध पार्श्वे गजदन्तानि योजन चतुः शतानि । नदीसमीपे वक्षारेषु
चान्त्यनिषधनीलसमीपे चतुःशतं च । शेषपर्वतानां च मेरुं त्यक्त्वा यदेव जम्बूद्वीपे भणितं
तदेवार्धतृतीयद्वीपेषु च विज्ञेयम् । तथा नामानि च क्षेत्रपर्वतनदीदेशनगरादीनां तान्येव । तथैव
क्रोशद्वयोत्सेधा पञ्चशतधनुर्विस्तारा पद्मरागरत्नमयी वनादीनां वेदिका सर्वत्र समानेति ।
अत्रापि चक्राराकारवत्पर्वता आरधिवरसंस्थानानि क्षेत्राणि ज्ञातव्यानि । मानुषोत्तर-
पर्वतादभ्यन्तरभाग एव मनुष्यास्तिष्ठन्ति, न च बहिर्भागे । तेषां च जघन्यजीवितमन्त-
र्मुहूर्तप्रमाणम्, उत्कर्षेण पल्यत्रयं, मध्ये मध्यमविकल्पा बहवस्तथा तिरश्चां च ।
एवमसंख्येयद्वीपसमुद्रविस्तीर्णतिर्यग्लोकमध्येऽर्धतृतीयद्वीपप्रमाणः संक्षेपेण मनुष्यलोको
व्याख्यातः ।
अथ मानुषोत्तरपर्वतसकाशाद्वबहिर्भागे स्वयम्भूरमणद्वीपार्धं परिक्षिप्य योऽसौ
नागेन्द्रनामा पर्वतस्तस्मात्पूर्वभागे ये संख्यातीता द्वीपसमुद्रास्तिष्ठन्ति तेषु यद्यपि ‘व्यन्तरा
निरन्तरा’ इति वचनाद् व्यन्तरदेवावासास्तिष्ठन्ति तथापि पल्यप्रमाणायुषां तिरश्चां सम्बन्धिनी
जघन्यभोगभूमिरिति ज्ञेयम् । नागेन्द्रपर्वताद्बहिर्भागे स्वयम्भूरमणद्वीपार्धे समुद्रे च

Page 150 of 272
PDF/HTML Page 162 of 284
single page version

background image
karmabhUmi ane chotho kAL rahe chhe, parantu tyAn manuShyo nathI. A rIte tiryaklokanA tathA
tenA madhyabhAgamAn AvelA manuShya lokanA pratipAdan vaDe sankShepamAn madhyamalokanun vyAkhyAn
samApta thayun. manuShyalokamAn traNaso aThANun ane tiryaklokamAn nandIshvaradvIp, kunDaladvIp ane
ruchakadvIpamAn kramasha bAvan, chAr ane chAr akRutrim, svatantra jinagRuho jANavAn.
have pachhI jyotiShka lokanun varNan kare chhe. te A pramANe — chandra, sUrya, grah, nakShatro
ane prakIrNak tArA; e rIte jyotiShI dev pAnch prakAranA chhe. temAnthI A madhyalokanA
pRithvItaLathI sAtaso nevun yojan upar AkAshamAn tArAnAn vimAno chhe, tenAthI dash yojan
upar sUryanAn vimAno chhe, tenAthI ensI yojan upar chandranAn vimAno chhe, tyAr pachhI
trailokyasAramAn kahel kram pramANe chAr yojan upar ashvinI Adi nakShatronAn vimAn chhe,
tenA pachhI chAr yojan upar budhanAn vimAn chhe, tenA pachhI traN yojan upar shukranAn vimAn
chhe, pachhI traN yojan upar bRuhaspatinAn vimAn chhe, tyAr pachhI traN yojan upar mangaLanAn
vimAn chhe, tyAnthI paN traN yojan upar shanishcharanAn vimAn chhe. te ja kahyun chhe —
‘‘sAtaso1 nevun, das, ensI, chAr, chAr, traN, traN, traN ane traN yojan upar kramapUrvak
पुनर्विदेहवत्सर्वदैव कर्मभूमिश्चतुर्थकालश्च । परं किन्तु मनुष्या न सन्ति ।
एवमुक्तलक्षणतिर्यग्लोकस्य तदभ्यन्तरं मध्यभागवर्त्तिनो मनुष्यलोकस्य च प्रतिपादनेन संक्षेपेण
मध्यमलोकव्याख्यानं समाप्तम् । अथ मनुष्यलोके द्विंहीनशतचतुष्टयं तिर्यग्लोके तु
नन्दीश्वरकुण्डलरुचकाभिधानद्वीपत्रयेषु क्रमेण द्विपञ्चाशच्चतुष्टयचतुष्टयसंख्याश्चाकृत्रिमाः
स्वतन्त्रजिनगृहा ज्ञातव्याः ।
अत ऊर्ध्वं ज्योतिर्लोकः कथ्यते । तद्यथा — चन्द्रादित्यग्रहनक्षत्राणि प्रकीर्णतारकाश्चेति
ज्योतिष्कदेवाः पञ्चविधा भवन्ति । तेषां मध्येऽस्माद्भूमितलादुपरिनवत्यधिकसप्तशत-
योजनान्याकाशे गत्वा तारकविमानाः सन्ति, ततोऽपि योजनदशकं गत्वा सूर्यविमानाः, ततः
परमशीतियोजनानि गत्वा चन्द्रविमानाः, ततोऽपि त्रैलोक्यसारकथितक्रमेण योजनचतुष्टयं गते
अश्विन्यादिनक्षत्रविमानाः, ततः परं योजनचतुष्टयं गत्वा बुधविमानाः, ततः परं योजनत्रयं
गत्वा शुक्रविमानाः, ततः परं योजनत्रये गते बृहस्पतिविमानाः, ततो योजनत्रयानन्तरं
मंगलविमानाः, ततोऽपि योजनत्रयान्तरं शनैश्वरविमाना इति । तथा चोक्तं ‘‘णउदुत्तरसत्तसया
1. trilokasAr gAthA 332

Page 151 of 272
PDF/HTML Page 163 of 284
single page version

background image
tArA, sUrya, chandra, nakShatra, budh, shukra, bRuhaspati, mangaL ane shanishcharanAn vimAn chhe. 1.’’
te jyotiShI devo aDhIdvIpamAn merunI pradakShiNA karIne nirantar paribhramaN kare chhe. tyAn ghaDI,
prahar, divasAdirUp sthUL vyavahArakAL; samay, nimiShAdi sUkShma vyavahAr kALanI jem joke
samay, ghaDI Adi vivakShit bhedothI rahit, anAdi anant kALANu dravyamay nishchayakALarUp
upAdAnathI utpanna thAy chhe, topaN nimittabhUt kumbhAr vaDe upAdAnarUpI mATInA pinDamAnthI
banel ghaDAnI jem chandra, sUrya Adi jyotiShI devonAn vimAnonA gaman – AgamanathI e
vyavahArakAL pragaT thAy chhe tathA jaNAy chhe, te kAraNe upachArathI te jyotiShI devothI
karAyelo chhe, em kahevAy chhe. nishchayakAL to, kumbhAranA chAkaDAnA bhramaNamAn nIchenI khIlI
bahirang sahakArI thAy chhe tem, te vimAnonA gamanarUp pariNAmanun bahirang sahakArI
kAraN thAy chhe.
have, aDhIdvIpamAn chandra ane sUryanI sankhyA kahe chhe. te A pramANe — jambUdvIpamAn be
chandra ane be sUrya chhe, lavaNodak samudramAn chAr chandra ane chAr sUrya chhe. dhAtakIkhanD dvIpamAn
bAr chandra ane bAr sUrya chhe, kAlodak samudramAn bentALIs chandra ane bentALIs sUrya chhe,
puShkarArdhadvIpamAn bonter chandra ane bonter sUrya chhe.
tyArapachhI bharat ane airAvat kShetramAn sthit jambUdvIpanA chandra ane sUryanun thoDun varNan
दस सीदी चउदुगं तु तिचउक्कं । तारारविससिरिक्खा बुहभग्गवअंगिरारसणी ।१।’’ ते च
ज्योतिष्कदेवा अर्धतृतीयद्वीपेषु निरंतरं मेरोः प्रदक्षिणेन परिभ्रमणगतिं कुर्वन्ति । तत्र
घटिकाप्रहरदिवसादिरूपः स्थूलव्यवहारकालः समयनिमिषादिसूक्ष्मव्यवहारकालवत् यद्यप्यनादि-
निधनेन समयघटिकादिविवक्षितविकल्परहितेनकालाणुद्रव्यरूपेण निश्चयकालेनोपादानभूतेन
जन्यते तथापि चन्द्रादित्यादिज्योतिष्कदेवविमानगमनागमनेन कुम्भकारेण निमित्तभूतेन
मृत्पिण्डोपादानजनितघट इव व्यज्यते प्रकटीक्रियते ज्ञायते तेन कारणेनोपचारेण
ज्योतिष्कदेवकृत इत्यभिधीयते । निश्चयकालस्तु तद्विमानगतिपरिणतेर्बहिरङ्गसहकारिकारणं
भवति कुम्भकारचक्रभ्रमणस्याधस्तनशिलावदिति ।
इदानीमर्धतृतीयद्वीपेषु चन्द्रादित्यसंख्या कथ्यते । तथाहि — जम्बूद्वीपे चन्द्रद्वयं सूर्यद्वयं
च, लवणोदे चतुष्टयं, धातकीखण्डद्वीपे द्वादश चन्द्रादित्याश्च, कालोदकसमुद्रे
द्विचत्वारिंशच्चन्द्रादित्याश्च, पुष्करार्धे द्वीपे द्वासप्ततिचन्द्रादित्याः चेति । ततः परं
भरतैरावतस्थितजम्बूद्वीपचन्द्रसूर्ययोः किमपि विवरणं क्रियते ।
तद्यथा — जम्बूद्वीपाभ्यन्तरे

Page 152 of 272
PDF/HTML Page 164 of 284
single page version

background image
karavAmAn Ave chhe. te A pramANe — jambUdvIpanI andar ekaso ensI yojan ane bahAramAn
arthAt lavaN samudramAn traNaso trIs yojan, em kul pAnchaso das yojan pramAN gaman –
kShetra kahevAy chhe, te chandra ane sUrya bannenun ek ja gamanakShetra chhe. temAn bharatakShetra ane
bahAranA bhAganA gaman – kShetramAn sUryanA mArga ekaso chorAsI chhe ane chandranA mArga pandar
ja chhe. temAn jambUdvIpamAn karkaT sankrAntinA divase, dakShiNAyananA prArambhamAn, niShadh parvat upar
pratham mArgamAn sUryano pratham uday thAy chhe. tyAn sUrya vimAnamAn sthit nirdoSh paramAtma –
jineshvaranA akRutrim bimbane pratyakSha joIne, ayodhyA nagarImAn sthit bharat chakravartI nirmaL
samyaktvanA anurAgathI puShpAnjali ApIne ardhya Ape chhe. te mArgamAn sthit bharatakShetranA
sUryanun airAvatakShetranA sUrya sAthe ane bharatakShetranA chandranun airAvatakShetranA chandra sAthe je antar
rahe chhe, te visheShapaNe AgamamAnthI jANI levun.
have ‘‘shatabhiShA1, bharaNI, ArdrA, svAti, ashleShA ane jyeShThA — e chha nakShatra
jaghanya chhe; rohiNI, vishAkhA, punarvasu, uttarAphAlgunI, uttarAShADhA ane uttarAbhAdrapad —
e chha nakShatra uttam chhe ane bAkInAn nakShatro madhyam chhe.’’ e pramANe gAthAmAn kahelA kram
anusAr je jaghanya, utkRuShTa ane madhyam nakShatra chhe, temAnthI kyA nakShatramAn keTalA divas
sUrya rahe chhe te kahe chhe. ‘‘ek1 muhUrtamAn chandra 1768, sUrya 1830 ane nakShatra 1835
योजनानामशीतिशतं बहिर्भागे लवणसमुद्रसम्बन्धे त्रिंशदधिकशतत्रयमिति समुदायेन
दशोत्तरयोजनशतपञ्चकं चारक्षेत्रं भण्यते, तत् चन्द्रादित्ययोरेकमेव । तत्र भरतेन (सह)
बहिर्भागे तस्मिंश्चारक्षेत्रे सूर्यस्य चतुरशीतिशतसंख्या मार्गा भवन्ति, चन्द्रस्य पञ्चदशैव । तत्र
जम्बूद्वीपाभ्यन्तरे कर्कटसंक्रान्तिदिने दक्षिणायनप्रारम्भे निषधपर्वतस्योपरि प्रथममार्गे सूर्यः
प्रथमोदयं करोति । यत्र सूर्यविमानस्थं निर्दोषपरमात्मनो जिनेश्वरस्याकृत्रिमं जिनबिम्बम्
प्रत्यक्षेण दृष्ट्वा अयोध्यानगरीस्थितो निर्मलसम्यक्त्वानुरागेण भरतचक्री पुष्पाञ्जलिमुत्क्षिप्यार्घ्यं
ददातीति । तन्मार्गस्थितभरतक्षेत्रादित्यस्यैरावतादित्येन सह तथापि चन्द्रस्यान्यचन्द्रेण सह
यदन्तरं भवति तद्विशेषेणागमतो ज्ञातव्यम् ।
अथ ‘‘सदभिस भरणी अद्दा सादी असलेस्स जेट्ठमवर वरा । रोहिणि विसाह पुणव्वसु
तिउत्तरा मज्झिमा सेसा ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेण यानि जघन्योत्कृष्टमध्यमनक्षत्राणि तेषु
मध्ये कस्मिन्नक्षत्रे कियन्ति दिनान्यादित्यस्तिष्ठतीति । ‘‘इंदु रवीदो रिक्खा सत्तठ्ठि पंच
गगणखंडहिया । अहियहिदरिक्खखंडा रिक्खे इंदुरवीअत्थणमुहुत्ता ।१।’’ इत्यनेन
1. trilokasAr gAthA 399.

Page 153 of 272
PDF/HTML Page 165 of 284
single page version

background image
gaganakhanDomAn gaman kare chhe, tethI 67 ane 5 (1835-1768=67; 1835
-1830=5) adhik bhAgothI nakShatrakhanDane bhAgavAthI je muhUrta Ave te muhUrta chandra ane
sUryanAn Asanna muhUrta jANavAn. arthAt ek nakShatra upar eTalA muhUrta sudhI chandra ane
sUryanI sthiti jANavI. A rIte A gAthA dvArA AgamamAn kahel kramathI bhinna-bhinna
divasono saravALo karavAthI traNaso chhAsaTh divaso thAy chhe. jyAre dvIpanI andarathI dakShiN
dishAnI bahAr sUrya gaman kare chhe, tyAre ekaso tyAsI divasone dakShiNAyan nAm maLe
chhe ane jyAre sUrya samudra taraphathI uttar dishAnI andaranA mArgomAn Ave chhe, tyAre bAkInA
ekaso tyAsI divasone uttarAyaN nAm maLe chhe. temAn jyAre dvIpanI andar karkaT sankrAntinA
divase dakShiNAyananI sharUAtamAn pratham mArganI paridhimAn sUrya hoy chhe, tyAre sUrya
vimAnanA Atapano pUrva
- pashchim vistAr chorANun hajAr pAnchaso pachIs yojan pramAN hoy
chhe em jANavun. te vakhate aDhAr muhUrtano divas ane bAr muhUrtanI rAtri thAy chhe. pachhI
tyAnthI krame krame AtapanI hAni thatAn be muhUrtanA ekasaThamA bhAgamAnthI ek bhAg jeTalo
dararoj divas ghaTe chhe. ane te lavaN samudranA antim mArgamAn mAh mahinAmAn
makarasankrAntinA uttarAyaNanA divase sUryavimAnanA Atapano pUrva - pashchim vistAr jaghanyapaNe
tresaTh hajAr soL yojan pramAN rahe tyAn sudhI ghaTe chhe. tevI ja rIte bAr muhUrtono
divas thAy chhe ane aDhAr muhUrtonI rAtri thAy chhe. anya visheSh vyAkhyAn lokavibhAg
vageremAnthI jANavun.
गाथासुत्रेणागमकथितक्रमेण पृथक् पृथगानीय मेलापके कृते सति षडधिक-
षष्टियुतत्रिशतसंख्यदिनानि भवन्ति । तस्य दिनसमूहार्धस्य यदा द्वीपाभ्यन्तराद्दक्षिणेन
बहिर्भागेषु दिनकरो गच्छति तदा दक्षिणायनसंज्ञा; यदा पुनः समुद्रात्सका-
शादुत्तरेणाभ्यन्तरमार्गेषु समायाति तदोत्तरायणसंज्ञेति । तत्र यदा द्वीपाभ्यन्तरे प्रथममार्गपरिधौ
कर्कटसंक्रान्तिदिने दक्षिणायनप्रारम्भे तिष्ठत्यादित्यस्तदा चतुर्णवतिसहस्रपञ्चविंशत्यधिक-
पञ्चयोजनशतप्रमाण उत्कर्षेणादित्यविमानस्य पूर्वापरेणातपविस्तारो ज्ञेयः । तत्र
पुनरष्टादशमुहूर्तैर्दिवसो भवति द्वादशमुहूर्तै रात्रिरिति । ततः क्रमेणातपहानौ सत्यां
मुहूर्तद्वयस्यैकषष्टिभागीकृतस्यैको भागो दिवसमध्ये दिनं प्रति हीयते यावल्लवण-
समुद्रेऽवसानमार्गे माघमासे मकरसंक्रान्तावुत्तरायणदिवसे त्रिषष्टिसहस्राधिकषोडशयोजनप्रमाणो
जघन्येनादित्यविमानस्य पूर्वापरेणातपविस्तारो भवति । तथैव द्वादशमुहूर्तैर्दिवसो
भवत्यष्टादशमुहूर्तै रात्रिश्चेति । शेषं विशेषव्याख्यानं लोकविभागादौ विज्ञेयम् ।

Page 154 of 272
PDF/HTML Page 166 of 284
single page version

background image
manuShyakShetranI bahAr je jyotiShInAn vimAno chhe temanun gaman thatun nathI. te
mAnuShottar parvatanI bahAr pachAs hajAr yojan jaIne, goLAkAre panktinA krame pahelA
kShetrane vInTaLAIne rahe chhe. tyAn pratham valayamAn ekaso chummALIs chandra ane sUrya parasparanA
antare rahe chhe. tenAthI AgaL ek ek lAkh yojan jatAn te ja krame ekek valay thAy
chhe. visheSh A chhe ke pratyek valayamAn chAr chAr chandra ane chAr chAr sUryonI vRuddhi
puShkarArdhanA bAhya bhAgamAn AThamA valay sudhI thAy chhe. pachhI puShkar samudranA praveshamAn
sthit vedikAthI pachAs hajAr yojan pramAN jaLabhAgamAn jaIne pratham valayamAn ekaso
chummALIs chandra ane sUryanun je pahelAn vyAkhyAn karyun chhe tenAthI bamaNA chandra ane sUryavALun
pratham valay chhe. tyArapachhI pUrvokta prakAre ekek lAkh yojan jatAn ekek valay chhe. pratyek
valayamAn chAr chandra ane chAr sUryanI vRuddhi thAy chhe. A ja krame svayambhUramaN samudranA
bahAranA bhAganI vedikA sudhI jyotiShI devonun avasthAn jANavun. jagat prataranA
asankhyAtamA bhAg pramAN A asankhya jyotiShI vimAno akRutrim suvarNamay ane
ratnamay jin – chaityAlayothI shobhit jANavAn. e pramANe sankShepamAn jyotiShka lokanun kathan
pUrun thayun.
have pachhI, Urdhvalokanun kathan kare chhe. te A pramANe — saudharma, ishAn, sAnatkumAr,
ये तु मनुष्यक्षेत्राद्बहिर्भागे ज्योतिष्कविमानास्तेषां चलनं नास्ति । ते च
मानुषोत्तरपर्वताद्बहिर्भागे पञ्चाशत्सहस्राणि योजनानां गत्वा वलयाकारं पंक्तिक्रमेण पूर्वक्षेत्रं
परिवेष्टय तिष्ठन्ति । तत्र प्रथमवलये चतुश्चत्वारिंशदधिकशतप्रमाणाश्चन्द्रास्तथादित्या-
श्चान्तरान्तरेण तिष्ठन्ति । ततः परं योजनलक्षे लक्षे गते तेनैव क्रमेण वलयं भवति । अयन्तु
विशेषः — वलये वलये चन्द्रचतुष्टयं सूर्यचतुष्टयं च वर्धते यावत्पुष्करार्धबहिर्भागे वलयाष्ट-
कमिति । ततः पुष्करसमुद्रप्रवेशे वेदिकायाः सकाशात्पंचाशत्सहस्रप्रमितयोजनानि जलमध्ये
प्रविश्य यत्पूर्वं चतुश्चत्वारिंशदधिकशतप्रमाणं प्रथमवलयं व्याख्यातं तस्माद् द्विगुणसंख्यानं
प्रथमवलयं भवति । तदनन्तरं पूर्ववद्योजनलक्षे गते वलयं भवति चन्द्रचतुष्टयस्य सूर्यचतुष्टयस्य
च वृद्धिरित्यनेनैव क्रमेण स्वयम्भूरमणसमुद्रबहिर्भागवेदिकापर्यन्तं ज्योतिष्कदेवानामवस्थानं
बोधव्यम् । एते च प्रतरासंख्येयभागप्रमिता असंख्येया ज्योतिष्कविमाना अकृत्रिमसुवर्णमय-
रत्नमयजिनचैत्यालयमण्डिता ज्ञातव्याः । इति संक्षेपेण ज्योतिष्कलोकव्याख्यानं समाप्तम् ।
अथानन्तरमूर्ध्वलोकः कथ्यते ।
तथाहि — सौधर्मेशानसानत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मब्रह्मोत्तर-

Page 155 of 272
PDF/HTML Page 167 of 284
single page version

background image
mAhendra, brahma, brahmottar, lAntav, kApiShTa, shukra, mahAshukra, shatAr, sahasrAr, Anat, prANat,
AraN ane achyut nAmanAn soL svarga chhe. tyAnthI AgaL nav graiveyak vimAn chhe, tyAnthI
upar nav anudish nAmanAn nav vimAnonun ek paTal chhe, tenAthI paN upar pAnch anuttar
nAmanAn pAnch vimAnonun ek paTal chhe. e rIte ukta krame upar upar vaimAnik devo rahe
chhe. A vArtik arthAt sangrahavAkya athavA samudAy-kathan chhe. AdimAn bAr, madhyamAn ATh
ane ante chAr yojan pramAN goL vyAsavALI, chALIs yojan UnchI je meru parvatanI
chUlikA chhe tenI upar devakuru athavA uttarakuru nAmanI uttam bhogabhUminA manuShyanA vALanA
agrabhAg jeTale antare RUju vimAn chhe. chUlikA sahit meru parvatanI UnchAInun pramAN
ek lAkh yojan chhe. te (UnchAI)nAthI sharU karIne doDh rAju pramAN je AkAshakShetra chhe
tyAn sudhI saudharma ane ishAn nAmanAn be svarga chhe. tenA upar doDh rAju sudhI sAnatkumAr
ane mAhendra nAmanAn be svarga chhe, tyAnthI ardhA rAju sudhI brahma ane brahmottar nAmanAn
be svarga chhe, tyAnthI paN ardhA rAju sudhI lAntav ane kApiShTa nAmanAn be svarga chhe. tyAnthI
upar ardhA rAju sudhI shukra ane mahAshukra nAmanAn be svarga jANavAn. tyArapachhI ardhA rAju
sudhI shatAr ane sahasrAr nAmanAn be svarga chhe, tyArapachhI AgaL ardhA rAju sudhI Anat
ane prANat nAmanAn be svarga chhe, tyArapachhI ardhA rAju sudhI AkAshamAn AraN ane
achyut nAmanAn be svarga chhe. tyAn prathamanAn be yugalomAn potapotAnAn svarganAn nAmavALA
लान्तवकापिष्टशुक्रमहाशुक्रशतारसहस्रारानतप्राणतारणाच्युतसंज्ञाः षोडश स्वर्गाः ततोऽपि
नवग्रैवेयकसंज्ञास्ततश्च नवानुदिशसंज्ञं नवविमानसंख्यमेकपटलं ततोऽपि पंचानुत्तरसंज्ञं
पंचविमानसंख्यमेकपटलं चेत्युक्तक्रमेणोपर्युपरि वैमानिकदेवास्तिष्ठन्तीति वार्त्तिकं सङ्ग्रहवाक्यं
समुदायकथनमिति यावत् । आदिमध्यान्तेषु द्वादशाष्टचतुर्योजनवृत्तविष्कम्भा
चत्वारिंशत्प्रमितयोजनोत्सेधा या मेरुचूलिका तिष्ठति तस्या उपरि कुरुभूमिजमर्त्यवालाग्रान्तरितं
पुनऋर्ृजुविमानमस्ति । तदादिं कृत्वा चूलिकासहितलक्षयोजनप्रमाणं मेरूत्सेधमान-
मर्द्धाधिकैकरज्जूप्रमाणं यदाकाशक्षेत्रं तत्पर्यन्तं सौधर्मैज्ञानसंज्ञं स्वर्गयुगलं तिष्ठति । ततः
परमर्द्धाधिकैकरज्जुपर्यन्तं सानत्कुमारमाहेन्द्रसंज्ञं स्वर्गयुगलं भवति, तस्मादर्द्धरज्जुप्रमाणाकाश-
पर्यन्तं ब्रह्मब्रह्मोत्तराभिधानं स्वर्गयुगलमस्ति, ततोऽप्यर्द्धरज्जुपर्यन्तं लांतवकापिष्टनामस्वर्ग-
युगलमस्ति, ततश्चार्द्धरज्जुपर्यन्तं शुक्रमहाशुक्राभिधानं स्वर्गद्वयं ज्ञातव्यम्, तदनंतरमर्द्धरज्जुपर्यन्तं
शतारसहस्रारसंज्ञं स्वर्गयुगलं भवति, ततोऽप्यर्द्धरज्जुपर्यन्तमानतप्राणतनाम स्वर्गयुगलं, ततः
परमर्द्धरज्जुपर्यन्तमाकाशं यावदारणाच्युताभिधानं स्वर्गद्वयं ज्ञातव्यमिति । तत्र प्रथमयुगलद्वये

Page 156 of 272
PDF/HTML Page 168 of 284
single page version

background image
chAr indro jANavA. vachchenAn chAr yugalomAn potapotAnA pratham svarganAn nAmavALA chAr
indro chhe. A rIte samUharUpe soL svargomAn bAr indro jANavA. soL svargothI upar
ek rAjumAn nav graiveyak, nav anudish ane pAnch anuttar vimAnavAsI devo chhe. tyArapachhI
bAr yojan AgaL jatAn ATh yojan jADI ane manuShyalok (aDhI dvIp) jevaDI
pistALIsalAkh yojananA vistAravALI mokShashilA chhe. tenI upar ghanodadhi, ghanavAt ane
tanuvAt nAmanA traN vAyu chhe. tyAn tanuvAt valayanI madhyamAn ane lokanA ante kevaLagnAnAdi
anant guNasahit siddho chhe.
have, svarganAn paTalonI sankhyA kahe chhe — saudharma ane ishAn svargamAn ekatrIs,
sAnatkumAr ane mAhendra svargamAn sAt, brahma ane brahmottar svargamAn chAr, lAntav ane
kApiShTa svargamAn be, shukra ane mahAshukra svargamAn ek, shatAr ane sahasrAr svargamAn ek,
Anat ane prANat svargamAn traN, ane AraN tathA achyut svargamAn traN paTal chhe. nav
graiveyakomAn nav, nav anudishomAn ek ane pAnch anuttaromAn ek paTal chhe. e rIte
samUhamAn upar upar tresaTh paTal jANavAn. te ja kahyun chhe1 ke-‘‘saudharma yugalamAn ekatrIs,
sAnatkumAr yugalamAn sAt, brahmayugalamAn chAr, lAntav yugalamAn be, shukra yugalamAn ek,
shatAr yugalamAn ek, Anat Adi chAr svargomAn chha, pratyek traNe graiveyakomAn traN traN,
स्वकीयस्वकीयस्वर्गनामानश्चत्वार इन्द्रा विज्ञेयाः, मध्ययुगलचतुष्टये पुनः स्वकीय-
स्वकीयप्रथमस्वर्गाभिधान एकैक एवेन्द्रो भवति, उपरितनयुगलद्वयेऽपि स्वकीयस्वकीय-
स्वर्गनामानश्चत्वार इन्द्रा भवन्तिः इति समुदायेन षोडशस्वर्गेषु द्वादशेन्द्रा ज्ञातव्याः ।
षोडशस्वर्गादूर्ध्वमेकरज्जमध्ये नवग्रैवेयकनवानुदिशपञ्चानुत्तरविमानवासिदेवास्तिष्ठन्ति । ततः परं
तत्रैव द्वादशयोजनेषु गतेष्वष्टयोजनबाहुल्या मनुष्यलोकवत्पञ्चाधिकचत्वारिंशल्लक्षयोजनविस्तारा
मोक्षशिला भवति । तस्या उपरि घनोदधिघनवाततनुवातत्रयमस्ति । तत्र तनुवातमध्ये लोकान्ते
केवलज्ञानाद्यनन्तगुणसहिताः सिद्धाः तिष्ठन्ति ।
इदानीं स्वर्गपटलसंख्या कथ्यते — सौधर्मेशानयोरेकत्रिंशत्, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः सप्त,
ब्रह्मब्रह्मोत्तरयोश्चत्वारि, लान्तवकापिष्टयोर्द्धयम्, शुक्रमहाशुक्रयोः पटलमेकम्, शतार-
सहस्रारयोरेकम्, आनतप्राणतयोस्त्रयम्, आरणाच्युतयोस्त्रयमिति । नवसु ग्रैवेयकेषु नवकं,
नवानुदिशेषु पुनरेकं, पञ्चानुत्तरेषु चैकमिति समुदायेनोपर्युपरि त्रिषष्टिपटलानि ज्ञातव्यानि ।
तथा चोक्तम् — ‘‘इगत्तीससत्तचत्तारिदोण्णिएक्केक्कछक्कचदुकप्पे । तित्तियएक्केकिंदियणामा उडु
1. ttilokapannati. 8/159

Page 157 of 272
PDF/HTML Page 169 of 284
single page version

background image
nav anudishomAn ek, pAnch anuttaromAn ek — em samUharUpe tresaTh indrak hoy chhe.’’
have, AgaL pratham paTalanun vyAkhyAn kare chhe. meruparvatanI chUlikAnI upar
manuShyakShetra jeTalA vistAravALA pUrvokta RUju vimAnanI indrak sangnA chhe. tenI chAre
dishAomAn panktirUpe sarva dvIp ane samudronI upar pratyek dishAmAn je asankhya yojan
vistAravALA tresaTh vimAno chhe, tenI ‘shreNIbaddha’ sangnA chhe. panktirahit puShponI peThe chAre
vidishAomAn je sankhyAt ane asankhyAt yojan vistAravALAn vimAno chhe, temanI
‘‘prakIrNak’’ sangnA chhe. e rIte samUhamAn pratham paTalanun lakShaN jANavun. temAn pUrva, pashchim
ane dakShiN — e traN shreNionAn vimAno, te traN dishAonI vachchenI be vidishAonAn
vimAno saudharma (nAmanA pratham svarga) sambandhI chhe. bAkInI be vidishAnAn vimAno ane
uttar shreNInAn vimAn ishAn svarga sambandhI chhe. jin bhagavAne joyA pramANe A paTalathI
upar sankhyAt ane asankhyAt yojan jatAn te ja kram pramANe dvitIy Adi paTal chhe.
visheSh e chhe — chAre shreNIomAn pratyek paTalamAn darek dishAmAn ekek vimAn ochhun
thAy chhe ane pAnch anuttar paTalamAn chAre dishAomAn ekek vimAn rahe chhe. A saudharma
Adi vimAno choryAsI lAkh, sattANun hajAr, trevIs akRutrim, suvarNamay jinagRuhothI
shobhit chhe, em jANavun.
आदि तेसट्ठी ।’’
अतः परं प्रथमपटलव्याख्यानं क्रियते । ऋजु विमानं यदुक्तं पूर्वं मेरुचूलिकाया उपरि
तस्य मनुष्यक्षेत्रप्रमाणविस्तारस्येन्द्रकसंज्ञा । तस्य चतुर्दिग्भागेष्वसंख्येययोजनविस्ताराणि
पंक्तिरूपेण सर्वद्वीपसमुद्रेषूपरि प्रतिदिशं यानि त्रिषष्टिविमानानि तिष्ठन्ति तेषां श्रेणीबद्धसंज्ञा ।
यानि च पंक्तिरहितपुष्पप्रकरवद्विदिक्चतुष्टये तिष्ठन्ति तेषां संख्येयासंख्येययोजनविस्ताराणां
प्रकीर्णकसंज्ञा । इति समुदायेन प्रथमपटललक्षणं ज्ञातव्यम् । तत्र पूर्वापरदक्षिण-
श्रेणित्रयविमानानि, तन्मध्ये विदिग्द्वयविमानानि च सौधर्मसम्बन्धीनि भवन्ति, शेषविदिग्द्वय-
विमानानि तथोत्तरश्रेणिविमानानि च पुनरीशानसम्बन्धीनि । अस्मात्पटलादुपरि जिनदृष्टमानेन
संख्येयान्यसंख्येयानि योजनानि गत्वा तेनैव क्रमेण द्वितीयादिपटलानि भवन्ति । अयं च
विशेषः — श्रेणीचतुष्टये पटले पटले प्रतिदिशमेकैकविमानं हीयते यावत् पञ्चानुत्तरपटले
चतुर्दिक्ष्वैकैकविमानं तिष्ठति । एते सौधर्मादिविमानाश्चतुरशीतिलक्षसप्तनवतिसहस्र-
त्रयोविंशतिप्रमिता अकृत्रिमसुवर्णमयजिनगृहमण्डिता ज्ञातव्या इति ।

Page 158 of 272
PDF/HTML Page 170 of 284
single page version

background image
have, devonA AyuShyanun pramAN kahe chhe. bhavanavAsI devomAn jaghanya AyuShya dash
hajAr varShanun chhe. asurakumAr nAmanA devonun utkRuShTa AyuShya ek sAgar, nAgakumAronun
traN palya, suparNakumAronun aDhI palya, dvIpakumAronun be palya ane bAkInA chha prakAranA
bhavanavAsI devonun utkRuShTa AyuShya doDh palyanun chhe. vyantaradevomAn jaghanya AyuShya dash hajAr
varShanun chhe ane utkRuShTa AyuShya ek palyathI k kadhik chhe. jyotiShI devomAn jaghanya
AyuShya ek palyanA AThamA bhAg jeTalun chhe. chandranun utkRuShTa AyuShya ek palya ane ek
lAkh varSha chhe tathA sUryanun utkRuShTa AyuShya ek palya ane ek hajAr varSha chhe, bAkInA
jyotiShI devonun utkRuShTa AyuShya Agam anusAr jANavun. saudharma ane ishAn svarganA
devonun jaghanya AyuShya ek palyathI k kadhik ane utkRuShTa AyuShya be sAgarathI kadhik chhe. sAnatkumAr ane mAhendra svarganA devonun AyuShya sAt sAgarathI k kadhik,
brahma-brahmottaramAn dash sAgarathI k kadhik, lAntav-kApiShTamAn chaud sAgarathI k
adhik, shukra – mahAshukramAn soL sAgarathI k kadhik, shatAr – sahasrAramAn aDhAr sAgarathI
k kadhik, Anat – prANatamAn vIs sAgar ane AraN – achyutamAn bAvIs sAgaranun
utkRuShTa AyuShya chhe.
tyArapachhI achyut svargathI upar kalpAtIt nav graiveyakomAn darekamAn kramasha bAvIs
sAgar pramANathI ekek sAgar vadhAre vadhAre chhe ane em karatAn chhellI navamI graiveyakamAn
ekatrIs sAgaranun utkRuShTa AyuShya chhe. nav anudish paTalamAn batrIs sAgaranun ane pAnch
अथ देवानामायुःप्रमाणं कथ्यते । भवनवासिषु जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्षेण
पुनरसुरकुमारेषु सागरोपमं, नागकुमारेषु पल्यत्रयं, सुपर्णे सार्धद्वयं, द्वीपकुमारे द्वयं,
शेषकुलषट्के सार्धपल्यमिति । व्यन्तरे जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्षेण पल्यमधिकमिति ।
ज्योतिष्कदेवे जघन्येन पल्याष्टमविभागः, उत्कर्षेण चन्द्रे लक्षवर्षाधिकं पल्यम्, सूर्ये सहस्राधिकं
पल्यं, शेषज्योतिष्कदेवानामागमानुसारेणेति । अथ सौधर्मैज्ञानयोर्जघन्येन साधिकपल्यं, उत्कर्षेण
साधिकसागरोपमद्वयं, सानत्कुमार माहेन्द्रयोः साधिकसागरोपमसप्तकं, ब्रह्मब्रह्मोत्तरयोः
साधिकसागरोपमदशकं, लान्तवकापिष्टयोः साधिकानि चतुर्दशसागरोपमानि, शुक्रमहाशुक्रयोः
षोडश साधिकानि, शतारसहस्रारयोरष्टादशसाधिकानि, आनतप्राणतयोर्विंशतिरेव,
आरणाच्युतयोर्द्धाविंशतिरिति । अतः परमच्युतादूर्ध्वं कल्पातीतनवग्रैवेयकेषु द्वाविंशतिसागरोपम-
प्रमाणादूर्ध्वमेकैकसागरोपमे वर्धमाने सत्येकत्रिंशत्सागरोपमान्यवसानग्रैवेयके भवन्ति ।
नवानुदिशपटले द्वात्रिंशत्, पञ्चानुत्तरपटले त्रयस्त्रिंशत्, उत्कृष्टायुः प्रमाणं ज्ञातव्यम् । तदायुः

Page 159 of 272
PDF/HTML Page 171 of 284
single page version

background image
anuttar paTalamAn tetrIs sAgaranA utkRuShTa AyuShyanun pramAN jANavun.
saudharma Adi svargamAn je utkRuShTa AyuShya chhe te AyuShya sarvArthasiddhi sivAy upar
uparanA svargamAn jaghanya AyuShya chhe. bAkInun visheSh vyAkhyAn trilokasAr AdimAnthI
jANavun.
visheSh — Adi – madhya – antarahit, shuddha – buddha ek – svabhAv paramAtmAmAn sakal
nirmal kevaLagnAnarUp netra vaDe arIsAmAn pratibimbonI peThe, shuddhAtmA Adi padArtho
Alokit thAy chhe – dekhAy chhe – jaNAy chhe – parichchhinna thAy chhe; tethI te kAraNe te ja
(shuddhAtmA ja) nishchayalok chhe athavA te nishchayalok nAmanA potAnA shuddha paramAtmAmAn
avalokan te nishchayalok chhe. ‘‘सण्णाओ य तिलेस्सा इंदियवसदाय अत्तरुद्दाणि । णाणं च दुप्पउत्तं
मोहो पावप्पदा होंति ।। (shrI panchAstikAy gAthA 140.)
[artha — sangnA, traN leshyA, indriyone vash thavun, Arta ane raudra dhyAn, duShprayukta
(khoTA kAmamAn joDAyelun ) gnAn ane moh – e badhAn pAp ApanAr chhe.]’’ — A gAthAmAn
kahelA vibhAvapariNAmathI sharU karIne samasta shubhAshubh sankalpa – vikalpa tyAgIne, nij
shuddhAtmabhAvanAthI utpanna param – AhlAdarUp ek sukhAmRutanA rasAsvAdanA anubhavathI je
bhAvanA hoy, te ja nishchayalokAnuprekShA chhe. bAkInI vyavahArathI chhe.
e rIte, sankShepathI lok - anuprekShAnun vyAkhyAn samApta thayun. 10.
सौधर्मादिषु स्वर्गेषु यदुत्कृष्टं तत्परस्मिन् परस्मिन् स्वर्गे सर्वार्थसिद्धिं विहाय जघन्यं चेति ।
शेषं विशेषव्याख्यानं त्रिलोकसारादौ बोद्धव्यम् ।
किञ्च — आदिमध्यान्तमुक्ते शुद्धबुद्धैकस्वभावे परमात्मनि सकलविमलकेवल-
ज्ञानलोचनेनादर्शे विम्बानीव शुद्धात्मादिपदार्था लोक्यन्ते दृश्यन्ते ज्ञायन्ते परिच्छिद्यन्ते ।
यतस्तेन कारणेन स एव निश्चयलोकस्तस्मिन्निश्चयलोकाख्ये स्वकीयशुद्धपरमात्मनि अवलोकनं
वा स निश्चयलोकः । ‘‘सण्णाओ य तिलेस्सा इंदियवसदाय अत्तरुद्दाणि । णाणं च दुप्पउत्तं
मोहो पावप्पदा होंति ।१।’’ इति गाथोदितविभावपरिणाममादिं कृत्वा समस्त-
शुभाशुभसंकल्पविकल्पत्यागेन निजशुद्धात्मभावनोत्पन्नपरमाह्लादैकसुखामृतरसास्वादानुभवनेन च
या भावना सैव निश्चयलोकानुप्रेक्षा । शेषा पुनर्व्यवहारेणेत्येवं संक्षेपेण लोकानुप्रेक्षाव्याख्यानं
समाप्तम् ।।१०।।

Page 160 of 272
PDF/HTML Page 172 of 284
single page version

background image
have, bodhidurlabh1 anuprekShA kahe chhe ekendriy, vikalendriy, panchendriy, sangnI,
paryApta, manuShya, uttamadesh, uttamakuL, sundararUp, indriyonI pUrNatA, nIrogapaNun, lAmbun
AyuShya, uttam buddhi, satdharmanun shravaN, grahaN, dhAraN tathA shraddhAn, sanyam, viShayasukhathI
chhUTavun ane krodhAdi kaShAyonI nivRutti — e badhAn uttarottar durlabh chhe. kadAch kAkatAlIy
nyAyathI e badhAn prApta thavA chhatAn temanI prAptirUp ‘bodhi’nA phaLabhUt evI svashuddhAtmAnA
samvedanAtmak2 nirmaL dharmadhyAn – shukladhyAnarUp param samAdhi durlabh chhe. jo prashna karavAmAn
Ave ke paramasamAdhi durlabh kem chhe? samAdhAn — tene (paramasamAdhine) rokanAr mithyAtva,
viShay, kaShAy, nidAnabandh Adi vibhAvapariNAmonun (jIvamAn) prabalapaNun chhe tethI
(paramasamAdhi durlabh chhe). mATe je (paramasamAdhi) ja nirantar bhAvavA yogya chhe. tenI
bhAvanA rahit jIvonun pharI pharI sansAramAn patan thAy chhe. kahyun chhe ke — ‘‘jo manuShya
अथ बोधिदुर्लभानुप्रेक्षां कथयति । तथाहि एकेन्द्रियविकलेन्द्रियपंचेन्द्रियसंज्ञिपर्याप्त-
मनुष्यदेशकुलरूपेन्द्रियपटुत्वनिर्व्याध्यायुष्कवरबुद्धिसद्धर्मश्रवणग्रहणधारणश्रद्धानसंयमविषयसुख-
व्यावर्त्तनक्रोधादिकषायनिवर्त्तनेषु परं परं दुर्लभेषु कथंचित् काकतालीयन्यायेन लब्धेष्वपि
तल्लब्धिरूपबोधेः फलभूतस्वशुद्धात्मसंवित्त्यात्मकनिर्मलधर्मध्यानशुक्लध्यानरूपः परमसमाधि-
र्दुर्लभः । कस्मादिति चेत्तत्प्रतिबन्धकमिथ्यात्वविषयकषायनिदानबन्धादिविभावपरिणामानां
प्रवलत्वादिति । तस्मात् स एव निरन्तरं भावनीयः । तद्भावनारहितानां पुनरपि संसारे
पतनमिति । तथा चोक्तम् — ‘‘इत्यतिदुर्लभरूपां बोधिं लब्ध्वा यदि प्रमादी स्यात् ।
संसृतिभीमारण्ये भ्रमति वराको नरः सुचिरम् ।१।’’ पुनश्चोक्तं मनुष्यभवदुर्लभत्वम् —
1. bodhidurlabh anuprekShA sambandhamAn shrI jayachandrajI panDit kRut ‘bAr bhAvanA’ granthamAn kahyun chhe ke —
बोधि आपका भाव है निश्चय दुर्लभ नाहि ।
भवमें प्राप्ति कठिन है यह व्यवहार कहाहि ।। (बोधि दुर्लभ)
artha — bodhi (gnAn) AtmAno svabhAv chhe, tethI te nishchayathI durlabh nathI. sansAramAn AtmagnAn
(bodhi) ne durlabh to vyavahAranayathI kahel chhe.
2. shrI kundakundAchAryadev dvAdashAnuprekShA shAstranI gAthA 84 mAn kahe chhe ke — ‘‘karmodayathI thatI paryAyanA kAraNe
kShAyopashamik gnAn hey chhe tathA nij Atmadravya upAdey chhe, evo nishchay thavo te samyaggnAn chhe.’’
tathA gAthA 86 mAn kahe chhe ke — ‘‘e prakAre svadravya tathA paradravyanun chintavan karavAthI hey – upAdeyanun
gnAn thAy chhe, paN nishchayanayamAn hey – upAdeyano vikalpa nathI. munioe sansArano virAm karavA mATe
bodhinun chintavan karavun joIe.’’ (bodhidurlabh bhAvanA.)

Page 161 of 272
PDF/HTML Page 173 of 284
single page version

background image
atyant durlabh evI ‘bodhi’ ne pAmIne paN pramAdI thAy chhe, to te bichAro sansArarUpI
bhayankar vanamAn lAmbA samay sudhI bhramaN kare chhe.1’’
vaLI, manuShyabhavanI durlabhatA viShe kahyun chhe — 2‘‘ashubh pariNAmonI bahulatA,
sansAranI vishALatA, yoniyonI ati moTI vipulatA — A badhun manuShyayonine bahu durlabh
banAve chhe. 1.’’
have, bodhi ane samAdhinun lakShaN kahe chhe. nahi prApta karel samyagdarshan, gnAn,
chAritranI prApti karavI te bodhi chhe ane temane (samyagdarshanAdine) ja nirvighnapaNe bIjA
bhavamAn sAthe laI javAn te samAdhi chhe. A rIte sankShepamAn (bodhi) durlabh anuprekShA samApta
thaI. 11.
have, dharma anuprekShA kahe chhe. te A pramANe — sansAramAn paDatA jIvane uddhArIne
nAgendra, chakravartI, devendra vagerethI pUjya, avyAbAdh anant sukhAdi anant guNorUp
lakShaNavALA mokShapadamAn je mUke chhe te dharma chhe. te dharmanA bhed kahevAmAn Ave chhe.
ahinsAlakShaNavALo, gRuhastha3 ane munirUp lakShaNavALo, uttam kShamAdi lakShaNavALo, nishchay-
vyavahAr ratnatrayAtmak athavA shuddhAtmAnA samvedanarUp moh – kShobharahit AtmAnA pariNAm-
vALo dharma chhe. A dharmanI prApti nahIn thavAthI anant bhUtakALamAn ‘‘णिच्चिदरधाउसत्त य तरुदस
‘‘अशुभपरिणामबहुलता लोकस्य विपुलता, महामहती । योनिविपुलता च कुरुते सुदुर्लभां
मानुषीं योनिम् ।१।’’ बोधिसमाधिलक्षणं कथ्यते — सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणामप्राप्तप्रापणं
बोधिस्तेषामेव निर्विघ्नेन भवान्तरप्रापणं समाधिरिति एवं संक्षेपेण दुर्लभानुप्रेक्षा समाप्ता ।।११।।
अथ धर्मानुप्रेक्षां कथयति । तद्यथा — संसारे पतन्तं जीवमुद्धृत्य
नागेन्द्रनरेन्द्रदेवेन्द्रादिवन्द्ये अव्याबाधानंतसुखाद्यनंतगुणलक्षणे मोक्षपदे धरतीति धर्मः । तस्य च
भेदाः कथ्यन्ते — अहिंसालक्षणः सागारानगारलक्षणो वा उत्तमक्षमादिलक्षणो वा
निश्चयव्यवहाररत्नत्रयात्मको वा शुद्धात्मसंवित्त्यात्मकमोहक्षोभरहितात्मपरिणामो वा धर्मः ।
अस्य धर्मस्यालाभेऽतीतानन्तकाले ‘‘णिच्चिदरधाउसत्त य तरुदस वियलेंदियेसु छच्चेव ।
1. paramAtmaprakAsh gAthA 9 TIkA
2. agnAt shAstranI gAthAthI.
3. shrI kundakundAchAryadev dharmaanuprekShA gAthA 82 mAn kahe chhe ke — ‘‘nishchayanayathI jIv gRuhasthadharma ane
munidharmathI bhinna chhe, mATe banne dharmomAn madhyastha bhAvanA rAkhI nirantar shuddha AtmAnun chintavan karavun.’’

Page 162 of 272
PDF/HTML Page 174 of 284
single page version

background image
वियलेंदियेसु छच्चेव । सुरणिरयतिरियचउरो चउदस मणुयेसु सदसहस्सा ।।१’’ [artha — vanaspatimAn
sAt lAkh, itar nigod vanaspatimAn sAt lAkh, pRithvIkAyamAn sAt lAkh, jaLakAyamAn
sAt lAkh, tejakAyamAn sAt lAkh, vAyukAyamAn sAt lAkh, pratyek vanaspatimAn das lAkh,
be indriy, traN indriy ane chaurindriyamAn babbe lAkh, dev – nArakI ane tiryanchamAn chAr
chAr lAkh tathA manuShyomAn chaud lAkh]’’ e pramANe A1 gAthAmAn kahyA pramANe choryAsI
lAkh yoniomAn, param svAsthya bhAvanAthI utpanna nirvyAkuL pAramArthikasukhathI viparIt
panchendriy sukhanI abhilAShAthI utpanna vyAkuLatAne utpanna karanArAn dukhone sahan karato
A jIv bhamyo chhe. jyAre jIvane AvA prakAranA vishiShTa guNavALA dharmanI prApti thAy
chhe tyAre rAjAdhirAj, ardhamAnDalik, mahAmAnDalik, baLadev, vAsudev, kAmadev, chakravartI,
devendra, gaNadharadev ane tIrthankar paramadevanA pad tathA tIrthankaranA pratham traN kalyANako (garbha,
janma ane tap) sudhInA vividh prakAranA vaibhavanAn sukho pAmIne pachhI abhed ratnatrayanI
bhAvanAnA baLathI akShay anant sukhAdi guNonAn sthAnabhUt arhantapad ane siddhapadane prApta
kare chhe. te kAraNe dharma ja paramarasanun rasAyaN, nidhionun nidhAn, kalpavRukSha, kAmadhenu ane
chintAmaNi chhe. visheSh shun kahevun? jeo jinendradeve kahelA dharmane pAmIne draDh shraddhAvALA
(samyakdraShTi) thayA chhe, te ja dhanya chhe. kahyun paN chhe ke ‘‘धन्या ये प्रतिबुद्धा धर्मे खलु जिनवरैः
समुपदिष्टे । ये प्रतिपन्ना धर्मं स्वभावनोपस्थितमनीषाः ।।’’2 [artha — jinavaroe samyak prakAre
upadeshelA dharmathI jeo pratibodh pAmyA chhe, te kharekhar dhanya chhe ane jeoe sva –
bhAvanAmAn potAnI buddhi joDIne dharma prApta karyo chhe, teone dhanya chhe.]’’
सुरणिरयतिरियचउरो चउदस मणुयेसु सदसहस्सा ।१।’’ इति गाथाकथितचतुरशीतियोनिलक्षेषु
मध्ये परमस्वास्थ्यभावनोत्पन्ननिर्व्याकुलपारमार्थिकसुखविलक्षणानि पञ्चेन्द्रियसुखाभिलाषजनित-
व्याकुलत्वोत्पादकानि दुःखानि सहमानः सन् भ्रमितोऽयं जीवः । यदा पुनरेवंगुणविशिष्टस्य
धर्मस्य लाभो भवति तदा राजाधिराजार्द्धमाण्डलिकमहामाण्डलिकबलदेववासुदेवकामदेव-
सकलचक्रवर्त्तिदेवेन्द्रगणधरदेवतीर्थंकरपरमदेव प्रथमकल्याणत्रयपर्यन्तं विविधाभ्युदयसुखं प्राप्य
पश्चादभेदरत्नत्रयभावनाबलेनाक्षयानंतसुखादिगुणास्पदमर्हत्पदं सिद्धपदं च लभते । तेन कारणेन
धर्म एव परमरसरसायनं निधिनिधानं कल्पवृक्षः कामधेनुश्चिन्तामणिरिति । किं बहुना, ये
जिनेश्वरप्रणीतं धर्मं प्राप्य दृढमतयो जातास्त एव धन्याः । तथा चोक्तम् ‘‘धन्या ये प्रतिबुद्धा
धर्मे खलु जिनवरैः समुपदिष्टे । ये प्रतिपन्ना धर्मं स्वभावनोपस्थितमनीषाः ।१।’’ इति
1. shrI gommaTasAr jIvakAnD gAthA 892. agnAt shAstranI gAthAthI.

Page 163 of 272
PDF/HTML Page 175 of 284
single page version

background image
e rIte, sankShepamAn dharma – anuprekShA samApta thaI. 12.
e rIte, pUrvokta lakShaNavALI anitya, asharaN, sansAr, ekatva, anyatva,
ashuchitva, Asrav, samvar, nirjarA, lok, bodhidurlabh ane dharmatattvanA chintanarUp
sangnAvALI, Asravarahit shuddhAtmatattvamAn pariNatirUp samvaranA kAraNabhUt bAr anuprekShA
samApta thaI.
have, pariShahajayanun kathan kare chhe — bhUkh, taras, shIt, garamI, DAns – machchhar,
nagnapaNun, arati, strI, gaman, Asan, shayyA, Akrosh, vadh, yAchanA, alAbh, rog,
tRuNasparsha, maL, satkAr – puraskAr, pragnA, agnAn ane adarshan — e bAvIs pariShaho
jANavA. te kShudhAdi vedanAono tIvra uday thavA chhatAn paN, sukh – dukh, jIvan – maraN,
lAbh – alAbh, nindA – prashansA AdimAn samatArUp param sAmAyik vaDe — ke je (param-
sAmAyik) navAn shubhAshubh karmono samvar karavAmAn ane jUnAn shubhAshubh karmonI nirjarA
karavAmAn samartha chhe tenA vaDe — nij paramAtmabhAvanAthI utpanna nirvikAr, nityAnandalakShaN
sukhAmRutanA anubhavamAnthI chalit na thavun te pariShahajay chhe.
have, chAritranun kathan kare chhe — shuddhopayogalakShaN nishchayaratnatrayamayI pariNatirUp
nijashuddhAtmasvarUpamAn je charavun – sthiti karavI te chAritra chhe. te tAratamyabhedathI pAnch prakAranun
संक्षेपेण धर्मानुप्रेक्षा समाप्ता ।।१२।।
इत्युक्तलक्षणा अनित्याशरणसंसारैकत्वान्यत्वाशुचित्वास्रवसंवरनिर्जरालोकबोधिदुर्लभ-
धर्मतत्त्वानुचिन्तनसंज्ञा निरास्रवशुद्धात्मतत्त्वपरिणतिरूपस्य संवरस्य कारणभूता द्वादशानुप्रेक्षाः
समाप्ताः ।
अथ परीषहजयः कथ्यते — क्षुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकनाग्न्यारतिस्त्रीचर्यानिषद्या-
शय्याऽऽक्रोशवधयाचनालाभरोगतृणस्पर्शमलसत्कारपुरस्कारप्रज्ञाऽज्ञानादर्शनानीति द्वाविंशति-
परीषहा विज्ञेयाः । तेषां क्षुधादिवेदनानां तीव्रोदयेऽपि सुखदुःखजीवितमरणलाभालाभनिंदा-
प्रशंसादिसमतारूपपरमसामायिकेन नवतरशुभाशुभकर्मसंवरणचिरंतनशुभाशुभकर्मनिर्जरण-
समर्थेनायं निजपरमात्मभावनासंजातनिर्विकारनित्यानंदलक्षणसुखामृतसंवित्तेरचलनं स परीषहजय
इति ।
अथ चारित्रं कथयति । शुद्धोपयोगलक्षणनिश्चयरत्नत्रयपरिणते स्वशुद्धात्मस्वरूपे
चरणमवस्थानं चारित्रम् । तच्च तारतम्यभेदेन पञ्चविधम् ।
तथाहि — सर्वे जीवाः केवलज्ञानमया

Page 164 of 272
PDF/HTML Page 176 of 284
single page version

background image
chhe. te A pramANe — sarve jIvo kevaLagnAnamay chhe evI bhAvanAthI je samatArUp pariNAm
te sAmAyik chhe athavA param svAsthyanA baLathI yugapat samasta shubhAshubh sankalpa
– vikalponA tyAgarUp samAdhi jenun lakShaN chhe te sAmAyik chhe athavA nirvikAr svasamvedananA
baLathI rAg – dveShanA parihArarUp sAmAyik chhe athavA nij shuddhAtmAnA anubhavanA baLathI
Arta ane raudradhyAnanA parityAgarUp sAmAyik chhe athavA samasta sukh – dukhAdimAn
madhyasthabhAvarUp sAmAyik chhe.
have, chhedopasthApananun kathan kare chhe jyAre ek sAthe samasta vikalponA tyAgarUp
param sAmAyikamAn sthit thavAne A jIv ashakta hoy chhe, tyAre ‘samasta hinsA, asatya,
chorI, abrahma ane parigrahathI virati te vrat chhe’ — e pramANe A pAnch prakAranA vikalpa-
bhed vaDe – vratarUp chhed vaDe rAgAdi vikalparUp sAvadyothI potAne pAchho vALIne
nijashuddhAtmAmAn potAne sthApe chhe, te chhedopasthApan chhe athavA chhed arthAt vratano bhang
thatAn nirvikAr svasamvedanarUp nishchay – prAyashchittathI athavA tenA sAdhak bahirang
vyavahAraprAyashchittathI potAnA AtmAmAn sthit thavun, te chhedopasthApan chhe. have,
parihAravishuddhinun kathan kare chhe ‘‘तीसं वासो जम्मे वासपुहत्तं खु तित्थयरमूले । पच्चक्खाणं पढिदो
संज्झूण दुगाउ य विहारो ।।1 (artha — je janmathI trIs varSha sudhI sukhamAn vyatIt karIne,
varSha pRuthaktva (ATh varSha) sudhI tIrthankaranAn charaNomAn pratyAkhyAn nAmanun navamun pUrva bhaNIne,
traNe sandhyAkAL sivAyanA samaye dararoj be kosh gaman kare chhe)’’ — A gAthAmAn kahelA
इति भावनारूपेण समतालक्षणं सामायिकम्, अथवा परमस्वास्थ्यबलेन युगपत्समस्त-
शुभाशुभसंकल्पविकल्पत्यागरूपसमाधिलक्षणं वा, निर्विकारस्वसंवित्तिबलेन रागद्वेषपरिहाररूपं
वा, स्वशुद्धात्मानुभूतिबलेनार्त्तरौद्रपरित्यागरूपं वा, समस्तसुखदुःखादिमध्यस्थरूपं चेति । अथ
छेदोपस्थापनं कथयति — यदा युगपत्समस्तविकल्पत्यागरूपे परमसामायिके स्थातुमशक्तोऽयं
जीवस्तदा समस्तहिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिर्व्रतमित्यनेन पञ्चप्रकारविकल्पभेदेन
व्रतच्छेदेन रागादिविकल्परूपसावद्येभ्यो निवर्त्य निजशुद्धात्मन्यात्मानमुपस्थापयतीति
छेदोपस्थापनम् । अथवा छेदे व्रतखण्डे सति निर्विकारस्वसंवित्तिरूपनिश्चयप्रायश्चित्तेन
तत्साधकबहिरंगव्यवहारप्रायश्चित्तेन वा स्वात्मन्युपस्थापनं छेदोपस्थापनमिति । अथ
परिहारविशुद्धिं कथयति — ‘‘तीसं वासो जम्मे वासपुहत्तं खु तित्थयरमूले । पच्चक्खाणं पढिदो
संज्झूण दुगाउ य विहारो ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेण मिथ्यात्वरागादिविकल्पमलानां
1. shrI gommaTasAr jIvakAnD gAthA 473.

Page 165 of 272
PDF/HTML Page 177 of 284
single page version

background image
kram pramANe mithyAtva, rAg Adi vikalpamaLonA pratyAkhyAnathI – ‘parihArathI’ visheShapaNe
potAnA AtmAnI je ‘shuddhi’ arthAt nirmaLatA chhe, te parihAravishuddhi chAritra chhe.
have, sUkShmasAmparAy chAritranun kathan kare chhe — sUkShma atIndriy
nijashuddhAtmasamvedananA baLathI sUkShmalobh nAmanA sAmparAyano – kaShAyano jyAn pUrNapaNe
upasham ke kShay thAy chhe, te sUkShmasAmparAy chAritra chhe.
have, yathAkhyAt chAritranun kathan kare chhe — ‘yathA’ arthAt jevun sahaj
shuddhasvabhAvapaNAne lIdhe, niShkampapaNAne lIdhe, niShkaShAy (kaShAy vinAnun) AtmAnun svarUp
chhe tevun ja je ‘AkhyAt’ arthAt kahevAmAn Avyun chhe, te yathAkhyAt chAritra chhe.
have, sAmAyikAdi pAnch prakAranAn chAritranun guNasthAnasvAmitva kahe chhe — pramatta,
apramatta, apUrvakaraN ane anivRuttikaraN nAmanAn chAr guNasthAnomAn sAmAyikachAritra ane
chhedopasthApan chAritra hoy chhe. parihAravishuddhi chAritra pramatta ane apramatta — e be
guNasthAnomAn hoy chhe. sUkShmasAmparAy chAritra ek sUkShmasAmparAy (dashamA) guNasthAnamAn ja
hoy chhe. yathAkhyAt chAritra upashAntakaShAy, kShINakaShAy, sayogIjin ane ayogIjin
nAmanAn chAr guNasthAnomAn hoy chhe.
have, sanyamanA pratipakShanun kathan kare chhe. dArshanik Adi agiyAr pratimAnA
bhedavALun, sanyamAsanyam nAmanun deshachAritra ek pAnchamA guNasthAnamAn ja jANavun. asanyam
प्रत्याख्यानेन परिहारेण विशेषेण स्वात्मनः शुद्धिर्नैर्मल्यं परिहारविशुद्धिश्चारित्रमिति । अथ
सूक्ष्मसाम्परायचारित्रं कथयति । सूक्ष्मातीन्द्रियनिजशुद्धात्मसंवित्तिबलेन सूक्ष्मलोभाभिधान-
साम्परायस्य कषायस्य यत्र निरवशेषोपशमनं क्षपणं वा तत्सूक्ष्मसाम्परायचारित्रमिति । अथ
यथाख्यातचारित्रं कथयति — यथा सहजशुद्धस्वभावत्वेन निष्कम्पत्वेन निष्कषायमात्मस्वरूपं
तथैवाख्यातं कथितं यथाख्यातचारित्रमिति ।
इदानीं सामायिकादिचारित्रपञ्चकस्य गुणस्थानस्वामित्वं कथयति । प्रमत्ता-
प्रमत्तापूर्वानिवृत्तिसंज्ञगुणस्थानचतुष्टये सामायिकचारित्रं भवति छेदोपस्थापनं च, परिहार-
विशुद्धिस्तुप्रमत्ताप्रमत्तगुणस्थानद्वये, सूक्ष्मसांपरायचारित्रं पुनरेकस्मिन्नेव सूक्ष्मसाम्परायगुणस्थाने,
यथाख्यातचारित्रमुपशान्तकषायक्षीणकषायसयोगिजिनायोगिजिनाभिधानगुणस्थानचतुष्टये
भवतीति । अथ संयमप्रतिपक्षं कथयति — संयमासंयमसंज्ञं दार्शनिकाद्यैकादशभेदभिन्नं
देशचारित्रमेकस्मिन्नेव पञ्चमगुणस्थाने ज्ञातव्यम् । असंयमस्तु मिथ्यादृष्टिसासादन-

Page 166 of 272
PDF/HTML Page 178 of 284
single page version

background image
mithyAdraShTi, sAsAdan, mishra ane avirat samyagdraShTi nAmanAn chAr guNasthAnomAn hoy chhe.
A rIte chAritranun vyAkhyAn samApta thayun.
A rIte vrat, samiti, gupti, dharma, bAr anuprekShA, pariShahajay ane chAritrarUp
bhAvasamvaranAn kAraNonun je vyAkhyAn karyun; temAn nishchayaratnatrayanA sAdhak vyavahAr - ratnatrayarUp
shubhopayoganun pratipAdan karanArAn je vAkyo chhe tene pApAsravanA samvaranAn kAraN1 jANavAn.
ane je vyavahAraratnatrayathI sAdhya shuddhopayogalakShaNavALA nishchayaratnatrayanun pratipAdan
karanArAn vAkyo chhe, tene puNya – pAp e bannenA samvaranAn kAraN jANavAn.2.
ahIn, som nAmanA rAjashreShThI kahe chhe ke he bhagavAn! A vratAdi samvaranAn
kAraNomAn samvar – anuprekShA ja sArabhUt chhe, te ja samvar karashe, to pachhI visheSh vistArathI
sho lAbh? bhagavAn nemichandra AchArya kahe chhe — triguptilakShaNavALI nirvikalpasamAdhimAn
sthit munione tenAthI ja (samvar - anuprekShAthI ja) samvar thaI jAy chhe paN temAn asamartha
jIvone anek prakAre samvarano pratipakShI evo moh utpanna thAy chhe, te kAraNe AchAryo
vratAdinun vistAr – kathan kare chhe. ‘‘असिदिसदं किरियाणं अक्किरियाणं तु होइ चुलसीदी । सत्तट्ठी
अण्णाणीयं वेणइयाणं हुंति बत्तीसं ।।३ [artha — kriyAvAdIonA ekaso ensI,
मिश्राविरतसम्यग्दृष्टिसंज्ञगुणस्थानचतुष्टये भवति । इति चारित्रव्याख्यानं समाप्तम् ।
एवं व्रतसमितिगुप्तिधर्मद्वादशानुप्रेक्षापरीषहजयचारित्राणां भावसंवरकारणभूतानां
यद्व्याख्यानं कृतं, तत्र निश्चयरत्नत्रयसाधकव्यवहाररत्नत्रयरूपस्य शुभोपयोगस्य प्रतिपादकानि
यानि वाक्यानि तानि पापास्रवसंवरणानि ज्ञातव्यानि । यानि तु व्यवहाररत्नत्रयसाध्यस्य
शुद्धोपयोगलक्षणनिश्चयरत्नत्रयस्य प्रतिपादकानि तानि पुण्यपापद्वयसंवरकारणानि भवन्तीति
ज्ञातव्यम् । अत्राह सोमनामराजश्रेष्ठी — भगवन्नेतेषु व्रतादिसंवरकारणेषु मध्ये संवरानुप्रेक्षैव
सारभूता, सा चैव संवरं करिष्यति किं विशेषप्रपञ्चेनेति । भगवानाह —
त्रिगुप्तिलक्षणनिर्विकल्पसमाधिस्थानां यतीनां तयैव पूर्यते तत्रासमर्थानां पुनर्बहुप्रकारेण
संवरप्रतिपक्षभूतो मोहो विजृम्भते, तेन कारणेन व्रतादिविस्तरं कथयन्त्याचार्याः ‘‘असिदिसदं
किरियाणं अक्किरियाणं तु होइ चुलसीदी । सत्तट्ठी अण्णाणीणं वेणइयाणं हुंति बत्तीसं ।१।
1. vyavahArakAraN chhe. nishchayanaye trikAL shuddhaAtmAne Ashraye thatI shuddhatA te pApanA samvararUp chhe. (juo,
shrI panchAstikAy gAthA. 141 TIkA.)
2. juo, shrI panchAstikAy gAthA 142 TIkA.3.shrI gommaTasAr karmakAnD gAthA 876

Page 167 of 272
PDF/HTML Page 179 of 284
single page version

background image
akriyAvAdIonA choryAsI, agnAnIonA saDasaTh ane vainayikonA batrIs; evI rIte kul
pAkhanDIonA traNaso tresaTh bhed chhe.]’’ ‘‘जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो हुंति ।
अपरिणदुच्छिण्णेसु य बंधो ठिदिकारणं णत्थि ।।१ [artha — yogathI prakRiti ane pradesh tathA
kaShAyathI sthiti ane anubhAgabandh thAy chhe, jemane kaShAyano uday nathI tathA kaShAyono
kShay thAy chhe temane (upashAnta kaShAy, kShINakaShAy ane sayogI kevaLIne) tatkAlabandh (ek
samayano bandh) sthitinun kAraN nathI.]’’ 35.
A rIte, samvaratattvanA vyAkhyAnamAn be sUtro vaDe trIjun sthaL pUrun thayun.
have, samyagdraShTi jIvane samvar pUrvak nirjarAtattva kahe chhe —
gAthA 36
gAthArtha — (AtmAnA) je bhAvathI yathAsamay athavA tap vaDe phaL daIne
karmapudgalo naShTa thAy chhe te nirjarA (bhAvanirjarA) jANavI tathA karmapudgalonun naShTa thavun
te nirjarA (dravyanirjarA) jANavI. e pramANe nirjarA be prakAranI chhe.
TIkA — ‘णेया’ vagere sUtranun vyAkhyAn kare chhe ‘णेया’ – jANavI. shun?
जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो हुंति । अपरिणदुच्छिण्णेसु य बंधो ठिदिकारणं
णत्थि ।२।’’ ।।३५।। एवं संवरतत्त्वव्याख्याने सूत्रद्वयेन तृतीयं स्थलं गतम् ।
अथ सम्यग्दृष्टिजीवस्य संवरपूर्वकं निर्जरातत्त्वं कथयति : —
जह कालेण तवेण य भुत्तरसं कम्मपुग्गलं जेण ।
भावेण सडदि णेया तस्सडणं चेदि णिज्जरा दुविहा ।।३६।।
यथाकालेन तपसा च भुक्तरसं कर्म्मपुद्गलं येन ।
भावेन सडति ज्ञेया तत्सडनं चेति निर्जरा द्विविधा ।।३६।।
व्याख्या : — ‘‘णेया’’ इत्यादिव्याख्यानं क्रियते — ‘‘णेया’’ ज्ञातव्या । का ?
3. shrI gommaTasAr karmakAnD gAthA 257.
jathA kAl ar tap – parabhAv, karma nirjarai ras de jAy;
jini bhAvanitain hoy subhAv, karma jhaDai, im doy ginAv. 36.

Page 168 of 272
PDF/HTML Page 180 of 284
single page version

background image
‘णिज्जरा’ — bhAvanirjarA. te koN? nirvikAr paramachaitanyarUp chitchamatkAranA anubhavathI
utpanna sahajAnand jeno svabhAv chhe evo sukhAmRutarasanA AsvAdarUp bhAv — te
bhAvanirjarA1 chhe. ‘जेण भावेण’ — je bhAvathI – jIvanA pariNAmathI. shun thAy chhe? ‘सडदि’
jIrNa thAy chhe – paDI jAy chhe – gaLI jAy chhe – nAsh pAme chhe. koN (nAsh pAme chhe)?
‘कम्मपुग्गलं’ karmarUpI shatruono nAsh karanAr potAnA shuddhAtmAthI viparIt karmarUpI
pudgaladravya. kevun thaIne? ‘भुत्तरसं’ potAnA udayano kAL prApta thatAn jIvane sAnsArik sukh
ke dukharUpe phaL ApIne. kyA kAraNe gaLe chhe? ‘जहकालेण’ potAnA samaye pAkatI kerInI
jem savipAk nirjarAnI apekShAe antarangamAn nij shuddhAtmAnA anubhavarUp pariNAmanA
bahirang sahakArI kAraNabhUt kALalabdhirUp yathAkALe (nirjare chhe). mAtra yathAkALe ja nathI
nirjaratA, parantu ‘तवेण य’ akALe pakavelI kerIonI jem avipAk nirjarAnI apekShAe
tapathI paN nirjare chhe – ke je tap samasta paradravyonI ichchhAnA nirodharUp abhyantar hoy
chhe ane antatattvanA, samvedananA sAdhanabhUt anashan vagere bAr prakAranun bahirang hoy
chhe. ‘तस्सडणं’ karmanun je gaLavun, te dravya - nirjarA chhe.
shankA — pahelAn je ‘सडदि’ kahyun hatun tenAthI ja dravya - nirjarA AvI gaI, to pachhI
‘‘णिज्जरा’’ भाव निर्जरा । सा का ? निर्विकारपरमचैतन्यचिच्चमत्कारानुभूतिसञ्जातसहजानन्द-
स्वभावसुखामृतरसास्वादरूपो भाव इत्यध्याहारः । ‘‘जेण भावेण’’ येन भावेन जीवपरिणामेन ।
किं भवति ‘‘सडदि’’ विशीर्यते पतति गलति विनश्यति । किं कर्तृ ? ‘‘कम्मपुग्गलं’’
कर्मारिविध्वंसकस्वकीयशुद्धात्मनो विलक्षणं कर्मपुद्गलद्रव्यं । कथंभूतं ? ‘‘भुत्तरसं’’
स्वोदयकालं प्राप्य सांसारिकसुखदुःखरूपेण भुक्तरसं दत्तफलं । केन कारणभूतेन गलति ?
‘‘जहकालेण’’ स्वकालपच्यमानाम्रफलवत्सविपाकनिर्जरापेक्षया, अभ्यन्तरे निजशुद्धात्म-
संवित्तिपरिणामस्य बहिरंगसहकारिकारणभूतेन काललब्धिसंज्ञेन यथाकालेन, न केवलं
यथाकालेन ‘‘तवेण य’’ अकालपच्यमानानामाम्रादिफलवदविपाकनिर्जरापेक्षया, अभ्यन्तरेण
समस्तपरद्रव्येच्छानिरोधलक्षणेन बहिरंगेणान्तस्तत्त्वसंवित्तिसाधकसंभूतेनानशनादिद्वादशविधेन
तपसा चेति । ‘‘तस्सडणं’’ कर्म्मणो गलनं यच्च सा द्रव्यनिर्जरा । ननु पूर्वं यदुक्तं ‘‘सडदि’’
1. chothA guNasthAnathI bhAvanirjarA sharU thAy chhe, tethI te guNasthAnathI nirvikAr chaitanyarUp chitchamatkAranA
anubhavathI utpanna sahajAnandamay sukhAmRut hoy chhe, em samajavun. shrI jayasenAchArya shrI panchAstikAy
gAthA 163 nI TIkAmAn kahe chhe ke ‘te anant sukhane bhavya jIv jANe chhe, upAdeyapaNe shraddhe chhe ane
potapotAnA guNasthAn anusAr anubhave chhe.’ (juo, gujarAtI panchAstikAy pA. – 241.)