Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Gatha: 35 : Lok Anupreksha, 35 : Lokanu Varnan, 35 : Adholokanu Varnan, 35 : Manushyalokanu Varnan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 15

 

Page 129 of 272
PDF/HTML Page 141 of 284
single page version

background image
vachan pramANe dukh utpanna thavAnA samaye je dharmanA pariNAm utpanna thAy chhe tene, dukh
chAlyun javA chhatAn paN, bhUlI jatA nathI, ane tethI nij paramAtmAnA anubhavanA baLathI
nirjarA mATe draShTa – shrut – anubhUt bhogAkAnkShAdirUp vibhAvapariNAmanA parityAgarUp samveg –
vairAgya pariNAmomAn varte chhe.
samveg ane vairAgyanun lakShaN kahe chhe. ‘धम्मे य धम्मफलह्नि दंसणे य हरिसो य हुंति
संवेगो । संसारदेहभोगेसु विरत्तभावो य वैरग्गं ।।’ (dharmamAn, dharmanA phaLamAn ane darshanamAn je harSha
thAy chhe te samveg chhe; sansAr, deh tathA bhogomAn je viraktabhAv chhe te vairAgya chhe.)’
— e pramANe nirjarA - anuprekShA pUrI thaI. 9.
have, lok - anuprekShAnun pratipAdan kare chhe. te A rIte — anantAnant AkAshanA
bilakul madhyapradeshamAn ghanodadhi, ghanavAt ane tanuvAt nAmanA traN vAyuothI vInTaLAyelo,
anAdinidhan, akRutrim, nishchaL, asankhyAtapradeshI lok chhe. teno AkAr kahe chhe nIchA
mukhe mUkelAn ardhA mRudang upar Akhun mRudang mUkavAmAn Ave chhe ane jevo AkAr thAy
tevo AkAr lokano chhe; parantu mRudang goLAkAr hoy chhe ane lok choras chhe, eTalo
taphAvat chhe. athavA pag pahoLA karIne, keD upar hAth mUkIne UbhelA puruShano jevo AkAr
hoy chhe tevo lokano AkAr chhe. have tenI ja UnchAI – lambAI – vistAranun kathan kare chhe.
chaud rAju Uncho, uttar – dakShiN badhe sAt rAju pahoLo chhe. pUrva – pashchimamAn nIchenA bhAgamAn
दुःखे गतेऽपि न विस्मरति । ततश्च निजपरमात्मानुभूतिबलेन निर्जरार्थं दृष्टश्रुतानुभूत-
भोगाकांक्षादिविभावपरिणामपरित्यागरूपैः संवेगवैराग्यपरिणामैर्वर्त्तत इति । संवेगवैराग्यलक्षणं
कथ्यते — ‘‘धम्मे य धम्मफलह्मि दंसणे य हरिसो य हुंति संवेगो । संसारदेहभोगेसु
विरत्तभावो य वैरग्गं ।१।’’ इति निर्जरानुप्रेक्षागता ।।९।।
अथ लोकानुप्रेक्षां प्रतिपादयति । तद्यथा — अनंतानंताकाशबहुमध्यप्रदेशे
घनोदधिघनवाततनुवाताभिधानवायुत्रयवेष्टितानादिनिधनाकृत्रिमनिश्चलासंख्यातप्रदेशो लोको-
ऽस्ति । तस्याकारः कथ्यते — अधोमुखार्द्धमुरजस्योपरि पूर्णे मुरजे स्थापिते यादृशाकारो भवति
तादृशाकारः, परं किन्तु मुरजो वृत्तो लोकस्तु चतुष्कोण इति विशेषः । अथवा प्रसारितपादस्य
कटितटन्यस्तहस्तस्य चोर्ध्वस्थितपुरुषस्य यादृशाकारो भवति तादृशः । इदानीं
तस्यैवोत्सेधायामविस्ताराः कथ्यन्ते — चतुर्दशरज्जुप्रमाणोत्सेधस्तथैव दक्षिणोत्तरेण सर्वत्र
सप्तरज्जुप्रमाणायामो भवति । पूर्वपश्चिमेन पुनरधोविभागे सप्तरज्जुविस्तारः । ततश्चाधोभागात्

Page 130 of 272
PDF/HTML Page 142 of 284
single page version

background image
sAt rAju pahoLo chhe, te adhobhAgathI pahoLAI krame krame ghaTatAn jyAn madhyalok chhe, tyAn
ek rAju pahoLAI rahe chhe. pachhI madhyalokathI Unche krame krame vadhe chhe ane brahmalokanA
ante pAnch rAjunI pahoLAI thAy chhe, pachhI tenAthI AgaL pharIthI ghaTe chhe ane lokanA
chheDe te ek rAjunI pahoLAIvALo rahe chhe. te ja lokanA madhyabhAgamAn, khAnDaNiyAmAn
vachchovach nIche chhidravALI ek vAnsanI naLI mUkI hoy tevI, ek choras tras nADI chhe.
te ek rAju lAmbI - pahoLI ane chaud rAju UnchI chhe. tenA nIchenA bhAgamAn je sAt rAju
chhe te adholok sambandhI chhe. UrdhvabhAgamAn madhyalokanI UnchAI sambandhI ek lAkh
yojanapramAN sumeru parvatanI UnchAI sahit sAt rAju Urdhvalok sambandhI chhe.
have pachhI, adholokanun kathan kare chhe — adhobhAgamAn sumeru parvatane AdhArabhUt
ratnaprabhA nAmanI pahelI pRithvI chhe. te ratnaprabhA pRithvInI nIche nIche ekek rAjupramAN
AkAshamAn kramapUrvak sharkarAprabhA, vAlukAprabhA, pankaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA ane
mahAtamaprabhA nAmanI chha bhUmi chhe. tenI nIche ek rAjupramAN bhUmirahit kShetramAn nigodAdi
pAnch sthAvaro bharyA chhe. ratnaprabhA Adi pratyek pRithvIne ghanodadhi, ghanavAt ane tanuvAt
e traN vAyu AdhArabhUt chhe em jANavun. kaI pRithvImAn keTalA narakanAn bil (utpanna
thavAnAn sthAn) chhe te kramapUrvak kahe chhe. pahelI bhUmimAn trIs lAkh, bIjImAn pachIs lAkh,
trIjImAn pandar lAkh, chothImAn das lAkh, pAnchamImAn traN lAkh, chhaThThImAn navANu hajAr
क्रमहानिरूपेण हीयते यावन्मध्यलोक एकरज्जुप्रमाणविस्तारो भवति । ततो मध्यलोकादूर्ध्वं
क्रमवृद्ध्या वर्द्धते यावद् ब्रह्मलोकान्ते रज्जुपञ्चकविस्तारो भवति । ततश्चोर्ध्वं पुनरपि हीयते
यावल्लोकांते रज्जुप्रमाणविस्तारो भवति । तस्यैव लोकस्य मध्ये पुनरुदूखलस्य मध्याधोभागे
छिद्रे कृते सति निक्षिप्तवंशनालिकेव चतुष्कोणा त्रसनाडी भवति । सा चैकरज्जुविष्कम्भा
चतुर्दशरज्जूत्सेधा विज्ञेया । तस्यास्त्वधोभागे सप्तरज्जवोऽधोलोकसंबन्धिन्यः । ऊर्ध्वभागे
मध्यलोकोत्सेधसंबन्धिलक्षयोजनप्रमाणमेरूत्सेधः सप्तरज्जव ऊर्ध्वलोकसम्बन्धिन्यः ।
अतः परमधोलोकः कथ्यते । अधोभागे मेरोराधारभूता रत्नप्रभाख्या प्रथम पृथिवी ।
तस्या अधोऽधः प्रत्येकमेकैकरज्जुप्रमाणामाकाशं गत्वा यथाक्रमेण शर्करावालुकापङ्क-
धूमतमोमहातमः संज्ञा षड् भूमयो भवन्ति । तस्मादधोभागे रज्जुप्रमाणं क्षेत्रं भूमिरहितं
निगोदादिपञ्चस्थावरभृतं च तिष्ठति । रत्नप्रभादिपृथिवीनां प्रत्येकं घनोदधिघनवात-
तनुवातत्रयमाधारभूतं भवतीति विज्ञेयम् । कस्यां पृथिव्यां कति नरकबिलानि सन्तीति प्रश्ने
यथाक्रमेण कथयति — तासु त्रिंशत्पञ्चविंशतिपञ्चदशदशत्रिपञ्चोनैकनरकशतसहस्राणि पञ्च

Page 131 of 272
PDF/HTML Page 143 of 284
single page version

background image
navaso panchANu ane sAtamImAn pAnch; — e rIte badhA maLIne choryAsI lAkh bil
chhe.
have, ratnaprabhA Adi pRithvInun kramapUrvak pinDapramAN keTalun chhe te kahe chhe. pinD
eTale shun? UnDAI athavA jADAI. pratham pRithvInA ek lAkh ensI hajAr, bIjInA
batrIs hajAr, trIjInA aThAvIs hajAr, chothInA chovIs hajAr, pAnchamInA vIs
hajAr, chhaThThInA soL hajAr ane sAtamInA ATh hajAr yojan pinD jANavA. te
pRithvIono tiryak vistAr chAre dishAomAn joke tras nADInI apekShAe ek rAju
pramAN chhe, topaN trasarahit trasanADInA bahAranA bhAgamAn lokanA ant sudhI chhe.
te ja kahyun chhe — ‘‘antane sparshatI pRithvIonun pramAN badhI dishAomAn lokanA ant
sudhInun chhe.’’ ahIn vistAramAn tiryak lok sudhInI, UnDAImAn meruparvatanI avagAhanA
jevaDI ek hajAr yojan pahoLI chitrA nAmanI pRithvI madhyalokamAn chhe, te pRithvInI
nIche soLahajAr yojan pahoLo kharabhAg chhe. te kharabhAganI nIche choryAsI hajAr
yojan pahoLo pankabhAg chhe, tenAthI paN nIche ensI hajAr yojan pahoLo abbahul
bhAg chhe. A rIte ratnaprabhA pRithvI traN bhedavALI jANavI. te kharabhAgamAn asurakuL
sivAy nav prakAranA bhavanavAsI devonA ane rAkShasakuL sivAyanA sAt prakAranA
vyantar devonA AvAs jANavA. pankabhAgamAn asurakumAronA ane rAkShasonA nivAs chhe.
abbahul bhAgamAn nArakIo chhe.
चैव यथाक्रमम् ८४००००० । अथ रत्नप्रभादिपृथिवीनां क्रमेण पिण्डस्य प्रमाणं कथयति ।
पिण्डस्य कोऽर्थः ? मन्द्रत्वस्य बाहुल्यस्येति । अशीतिसहस्राधिकैकलक्षं तथैव
द्वात्रिंशदष्टाविंशतिचतुर्विंशतिविंशतिषोडशाष्टसहस्रप्रमितानि योजनानि ज्ञातव्यानि ।
तिर्यग्विस्तारस्तु चतुर्दिग्विभागे यद्यपि त्रसनाडयपेक्षयैकरज्जुप्रमाणस्तथापि त्रसरहितबहिर्भागे
लोकान्तप्रमाणमिति । तथाचोक्तं ‘‘भुवामन्ते स्पृशन्तीनां लोकान्तं सर्वदिक्षु च’’ । अत्र
विस्तारेण तिर्यग्विस्तारपर्यन्तमन्द्रत्वेन मंदरावगाहयोजनसहस्रबाहुल्या मध्यलोके या चित्रा
पृथिवी तिष्ठति तस्या अधोभागे षोडशसहस्रबाहुल्यः खरभागस्तिष्ठति । तस्मा-
दप्यधश्चतुरशीतियोजनसहस्रबाहुल्यः पङ्कभागः तिष्ठति । ततोऽप्यधोभागे अशीतिसहस्रबाहुल्यो
अब्बहुलभागस्तिष्ठतीत्येवं रत्नप्रभा पृथिवी त्रिभेदा ज्ञातव्या । तत्र खरभागेऽसुरकुलं विहाय
नवप्रकारभवनवासिदेवानां तथैव राक्षसकुलं विहाय सप्तप्रकारव्यन्तरदेवानां आवासा ज्ञातव्या
इति । पङ्कभागे पुनरसुराणां राक्षसानां चेति । अब्बहुलभागे नारकास्तिष्ठन्ति ।

Page 132 of 272
PDF/HTML Page 144 of 284
single page version

background image
tyAn anek bhUmikAvALA mahel jevA nIche nIche sarva pRithvIomAn potapotAnI
pahoLAI pramANe nIche ane upar ek ek hajAr yojan chhoDIne madhyabhAgamAn bhUminA
kram pramANe paTal hoy chhe. bhUminA kram pramANe te paTal pahelI narak pRithvImAn ter,
bIjImAn agiyAr, trIjImAn nav, chothImAn sAt, pAnchamImAn pAnch, chhaThThImAn traN ane
sAtamImAn ek; evI rIte kul ogaNapachAs paTal chhe. ‘paTal’ eTale shun? ‘paTal’ no
artha prastAr, indrak athavA antarbhUmi chhe. tyAn ratnaprabhA nAmanI pratham pRithvInA sImanta
nAmanA pratham paTalamAn manuShya lok jevun sankhyAt bhojan (pIstALIs lAkh yojan)
vistAravALun madhya bil chhe, tenun nAm indrak chhe. tenI (indrakanI) chAre dishAomAn pratyek
dishAmAn asankhyAt yojan vistAravALAn hArabandh ogaNapachAs bil chhe; tevI ja rIte chAre
vidishAomAnnI pratyek dishAmAn hArabandh je aDatALIs aDatALIs bil chhe te paN
asankhyAt yojan vistAravALAn chhe. temanI ‘shreNIbaddha’ sangnA chhe. chAr dishA ane chAr
vidishAonI vachche panktirahit vikharAyel phUlonI peThe keTalAnk sankhyAt yojan ane
keTalAnk asankhyAt yojan vistAravALAn je bil chhe temanI ‘prakIrNak’ sangnA chhe. e pramANe
indrak, shreNIbaddha ane prakIrNakarUp traN prakAranA narak chhe. A rIte pratham paTalanun vyAkhyAn
jANavun. tevI ja rIte pUrvokta ogaNapachAs paTalomAn bilonA vyAkhyAnano evo ja kram
chhe, paN pratyek paTalamAn AThe dishAonAn shreNIbaddha bilomAn ekek bil ghaTatun jAy chhe.
तत्र बहुभूमिकाप्रासादवदधोऽधः सर्वपृथिवीषु स्वकीयस्वकीयबाहुल्यात् सकाशादध
उपरि चैकैकयोजनसहस्रं विहाय मध्यभागे भूमिक्रमेण पटलानि भवन्ति
त्रयोदशैकादशनवसप्तपञ्चत्र्येकसंख्यानि, तान्येव सर्वसमुदायेन पुनरेकोनपञ्चाशत्प्रमितानि
पटलानि । पटलानि कोऽर्थः ? प्रस्तारा इन्द्रका अंतर्भूमयः इति । तत्र रत्नप्रभायां सीमंतसंज्ञे
प्रथमपटलविस्तारे नृलोकवत् यत्संख्येययोजनविस्तारवत् मध्यबिलं तस्येन्द्रकसंज्ञा । तस्यैव
चतुर्दिग्विभागे प्रतिदिशं पंक्तिरूपेणासंख्येययोजनविस्ताराण्येकोनपञ्चाशद्बिलानि । तथैव
विदिक्चतुष्टये प्रतिदिशं पंक्तिरूपेण यान्यष्टचत्वारिंशद्बिलानि तान्यप्यसंख्यात-
योजनविस्ताराणि । तेषामपि श्रेणीबद्धसंज्ञा । दिग्विदिगष्टकान्तरेषु पंक्तिरहितत्वेन
पुष्पप्रकरवत्कानिचित्संख्येययोजनविस्ताराणि कानिचिदसंख्येययोजनविस्ताराणि यानि तिष्ठन्ति
तेषां प्रकीर्णक संज्ञा । इतीन्द्रकश्रेणीबद्धप्रकीर्णकरूपेण त्रिधा नरका भवन्ति । इत्यनेन
क्रमेण प्रथमपटलव्याख्यानं विज्ञेयम् । तथैव पूर्वोक्तैकोनपञ्चाशत्पटलेष्वयमेव
व्याख्यानक्रमः किन्त्वष्टकश्रेणिष्वेकैकपटलं प्रत्येकैकं हीयते यावत् सप्तमपृथिव्यां

Page 133 of 272
PDF/HTML Page 145 of 284
single page version

background image
tethI, sAtamI pRithvImAn chAre dishAomAn ek ek bil rahe chhe.
ratnaprabhA Adi pRithvIonA nArakInA sharIranI UnchAInun kathan karavAmAn Ave chhe.
pratham paTalamAn traN hAthanI UnchAI chhe, pachhI krame krame vadhatA vadhatA teramA paTalamAn sAt
dhanuShya, traN hAth ane chha AngaLanI UnchAI chhe. pachhI bIjI pRithvI AdinA antim indrak
bilomAn bamaNI bamaNI karavAthI sAtamI pRithvImAn pAnchaso dhanuShyanI UnchAI thAy chhe.
uparanA narakomAn je utkRuShTa UnchAI chhe tenAthI k kadhik nIchenA narakomAn jaghanya
UnchAI chhe, tevI ja rIte paTalomAn paN jANavun. nArakI jIvonA AyuShyanun pramAN kahe
chhe. pratham pRithvInA pratham paTalamAn jaghanya das hajAr varShanun AyuShya chhe, tyArapachhI
AgamamAn kahelI kramik vRuddhi pramANe chhellA paTalamAn ek sAgarapramAN utkRuShTa AyuShya
chhe. tyArapachhI bIjI vagere pRithvIomAn kramapUrvak traN sAgar, sAt sAgar, das sAgar,
sattar sAgar, bAvIs sAgar ane tetrIs sAgarapramAN utkRuShTa AyuShyapramAN chhe. pahelI
pRithvImAn je utkRuShTa AyuShya chhe tenAthI ek samay adhik bIjImAn jaghanya AyuShya chhe.
tevI ja rIte pahelA paTalamAn je utkRuShTa AyuShya chhe tenAthI ek samay adhik bIjA
paTalamAn jaghanya AyuShya chhe. A pramANe sAtamI pRithvI sudhI jANavun. svashuddhAtmanA
samvedanarUp nishchayaratnatrayathI vilakShaN tIvra mithyAdarshan – gnAn
– chAritrarUpe pariNamel asangnI
panchendriy, gho vagere, pakShI, sarpa, sinh ane strIone kramapUrvak ratnaprabhA Adi chha pRithvIo
sudhI javAnI shakti chhe. sAtamI pRithvImAn karmabhUmimAn utpanna thayel manuShya ane matsyone
चतुर्दिग्भागेष्वेकं बिलं तिष्ठति ।
रत्नप्रभादिनारकदेहोत्सेधः कथ्यते । प्रथमपटले हस्तत्रयं ततः क्रमवृद्धि-
वशात्त्रयोदशपटले सप्तचापानि हस्तत्रयमङ्गुलषट्कं । ततो द्वितीयपृथिव्यादिषु चरमेन्द्रकेषु
द्विगुणद्विगुणे क्रियमाणे सप्तमपृथिव्यां चापशतपञ्चकं भवति । उपरितने नरके य उत्कृष्टोत्सेधः
सोऽधस्तने नरके विशेषाधिको जघन्यो भवति, तथैव पटलेषु च ज्ञातव्यः । आयुः प्रमाणं
कथ्यते । प्रथमपृथिव्यां प्रथमे पटले जघन्येन दशवर्षसहस्राणि तत आगमोक्त-
क्रमवृद्धिवशादन्तपटले सर्वोत्कर्षेणैकसागरोपमम् । ततः परं द्वितीयपृथिव्यादिपु क्रमेण
त्रिसप्तदशसप्तदशद्वाविंशतित्रयस्त्रिंशत्सागरोपममुत्कृष्टजीवितम् । यच्च प्रथमपृथिव्यामुत्कृष्टं
तद्द्वितीयायां समयाधिकं जघन्यं, तथैव पटलेषु च । एवं सप्तमपृथिवीपर्यन्तं ज्ञातव्यम् ।
स्वशुद्धात्मसंवित्तिलक्षणनिश्चयरत्नत्रयविलक्षणैस्तीव्रमिथ्यात्वदर्शनज्ञानचारित्रैः परिणतानाम-
संज्ञिपञ्चेन्द्रियसरटपक्षिसर्पसिंहस्त्रीणां क्रमेण रत्नप्रभादिषु षट्पृथिवीषु गमनशक्तिरस्ति

Page 134 of 272
PDF/HTML Page 146 of 284
single page version

background image
ja javAnI shakti chhe. visheSh — jo koI jIv satat narakamAn jAy to pratham pRithvImAn ATh
vAr, bIjImAn sAt vAr, trIjImAn chha vAr, chothImAn pAnch vAr, pAnchamImAn chAr vAr,
chhaThThImAn traN vAr ane sAtamImAn be vAr ja jaI shake chhe. parantu sAtamI narakamAnthI
nIkaLelo jIv pharI ekavAr te ja athavA bIjI koI narakamAn jAy chhe evo niyam chhe.
narakamAnthI nIkaLelA jIvo baLadev, vAsudev, prativAsudev ane chakravartI nAmanA shalAkA
puruSho thatA nathI. chothI narakamAnthI nIkaLel jIv tIrthankar, pAnchamImAnthI nIkaLel jIv
charamasharIrI, chhaThThImAnthI nIkaLel jIv bhAvalingI muni ane sAtamImAnthI nIkaLel jIv
shrAvak thato nathI. to shun thAy chhe? ‘‘
1narakamAnthI AvelA jIvo karmabhUmimAn sangnI, paryApta
tathA garbhaj manuShya ke tiryanch thAy chhe. sAtamI narakamAnthI Avelo jIv tiryanch ja thAy
chhe.’’2
have, nArakIonAn dukhanun kathan kare chhe — te A pramANe — vishuddha gnAn – darshan
jeno svabhAv chhe, evA nij paramAtmatattvanAn samyakshraddhAn – gnAn – anuShThAnanI bhAvanAthI
utpanna nirvikAr paramAnand jenun ek lakShaN chhe, evA sukhAmRutanA rasAsvAdarahit ane
pAnch indriyanA viShayasukhanA AsvAdamAn lampaT evA mithyAdraShTi jIvoe je narak - Ayu
ane narak - gati Adi pApakarma upArjit karyun hoy chhe, tenA udayathI te narakamAn utpanna
thaIne chAr pRithvIomAn tIvra uShNatAnun dukh, pAnchamI narakanA uparanA traN chaturthAnsh
सप्तम्यां तु कर्मभूमिजमनुष्याणां मत्स्यानामेव । किञ्च — यदि कोऽपि निरन्तरं नरके गच्छति
तदा पृथिवीक्रमेणाष्टसप्तषट्पञ्चचतुस्त्रिद्विसंख्यवारानेव । किन्तु सप्तमनरकादागताः पुनरप्येक-
वारं तत्रान्यत्र वा नरके गच्छन्तीति नियमः । नरकादागता जीवा बलदेववासुदेवप्रतिवासुदेव-
चक्रवर्तिसंज्ञाः शलाकापुरुषाः न भवन्ति । चतुर्थपञ्चमषष्ठसप्तमनरकेभ्यः समागताः क्रमेण
तीर्थंकरचरमदेहभावसंयतश्रावका न भवन्ति । तर्हि किं भवन्ति ? ‘‘णिरयादो णिस्सरिदो
णरतिरिए कम्मसण्णिपज्जत्ते । गब्भभवे उप्पज्जदि सत्तमणिरयादु तिरिएव ।।१।।’’
इदानीं नारकदुःखानि कथ्यन्ते । तद्यथा — विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजपरमात्मतत्त्व-
सम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानभावनोत्पन्ननिर्विकारपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादरहितैः
पञ्चेन्द्रियविषयसुखास्वादलम्पटैर्मिथ्यादृष्टिजीवैर्यदुपार्जितं नरकायुर्नरकगत्यादिपापकर्म तदुदयेन
नरके समुत्पद्य पृथिवीचतुष्टये तीव्रोष्णदुःखं, पञ्चम्यां पुनरुपरितनत्रिभागे तीव्रोष्ण-
1. trilokasAr gAthA. 203.2.trilokasAr gAthA. 207.

Page 135 of 272
PDF/HTML Page 147 of 284
single page version

background image
bhAgamAn tIvra uShNatAnun dukh ane nIchenA ek chaturthAnsh bhAgamAn tIvra ThanDInun dukh, tathA
chhaThThI ane sAtamI narakamAn atyant shItathI utpanna thatun dukh anubhave chhe. temaj chhedan,
bhedan, karavatathI vidAraN, ghANImAn pIlAvAnun, shULI par chaDhAvavA vagerenun tIvra dukh sahan
kare chhe. kahyun chhe ke — ‘‘narakamAn1 nArakIone rAt ane divas dukharUpI agnimAn shekAtA
AnkhanA palakArA jeTalun paN sukh nathI, parantu sadA dukh ja lAgyun rahe chhe. 1.’’ pahelI
traN pRithvIo sudhI asurakumAr devonI udIraNA vaDe thatun dukh paN bhogave chhe — em
jANIne narakanAn dukhano vinAsh karavA mATe bhedAbhed ratnatrayanI bhAvanA karavI. A rIte
sankShepamAn adholokanun vyAkhyAn jANavun.
tyArapachhI madhyalokanun varNan kare chhe — goLAkAravALA jambUdvIpAdi shubh nAmavALA
dvIpo ane lavaNAdi shubh nAmavALA samudro bamaNA bamaNA vistArathI pahelA pahelAnA
dvIpane samudra ane samudrane dvIp — e kramathI vInTaLAIne svayambhUramaN samudra sudhI trAnsA
( tiryak ) vistAramAn phelAyelA chhe, te kAraNe tene tiryak lok kahe chhe ane madhyalok paN
kahe chhe. te A pramANe — te sADA traN uddhAr sAgaropam lom (vAL)nA TukaDA jeTalA
asankhyAt dvIp ane samudronI madhyamAn jambUdvIp chhe. te jAmbUnA vRukShathI oLakhAtA ane
madhyabhAgamAn AvelA meru parvatasahit goLAkAr ek lAkh yojananA vistAravALo chhe
ane te bamaNA vistAravALA be lAkh yojanapramAN goLAkAr lavaN samudravaDe bahAranA
दुःखमधोभागे तीव्रशीतदुःखं, षष्ठीसप्तम्योरतिशीतोत्पन्नदुःखमनुभवन्ति । तथैव छेदनभेदन-
क्रकचविदारणयंत्रपीडनशूलारोहणादितीव्रदुःखं सहंते तथा चोक्तं — ‘‘अच्छिणिमीलणमेत्तं
णत्थि सुहं दुःखमेव अणुबद्धं । णिरये णेरयियाणं अहोणिसं पञ्चमाणाणं ।।१।।’’ प्रथमपृथिवी-
त्रयपर्यंतमसुरोदीरितं चेति । एवं ज्ञात्वा, नारकदुःखविनाशार्थं भेदाभेदरत्नत्रयभावना कर्तव्या ।
संक्षेपेणाधोलोक-व्याख्यानं ज्ञातव्यम् ।
अतः परं तिर्यक्लोकः कथ्यते — जम्बूद्वीपादिशुभनामानो द्वीपः लवणो
दादिशुभनामानः समुद्राश्च द्विगुणद्विगुणविस्तारेण पूर्वं पूर्वं परिवेष्टय वृत्ताकाराः
स्वयम्भूरमणपर्यन्तास्तिर्यग्विस्तारेण विस्तीर्णास्तिष्ठन्ति यतस्तेन कारणेन तिर्यग् लोको भण्यते,
मध्यलोकाश्च । तद्यथा — तेषु सार्द्धतृतीयोद्धारसागरोपमलोमच्छेदप्रमितेष्वसंख्यातद्वीपसमुद्रेषु
मध्ये जम्बूद्वीपस्तिष्ठति । स च जम्बूवृक्षोपलक्षितो मध्यभागस्थितमेरुपर्वतसहितो वृत्ताकारलक्ष-
योजनप्रमाणस्तद्द्विगुणविष्कम्भेण योजनलक्षद्वयप्रमाणेन वृत्ताकारेण बहिर्भागे लवणसमुद्रेण
1. trilokasAr gAthA. 207.

Page 136 of 272
PDF/HTML Page 148 of 284
single page version

background image
bhAgamAn vInTaLAyelo chhe. te lavaN samudra paN tenAthI bamaNA vistAravALA chAr lAkh
yojanapramAN goLAkAre bahAranA bhAgamAn dhAtakIkhanD nAmanA dvIpathI vInTaLAyelo chhe. te
dhAtakIkhanD dvIp paN bAhyabhAgamAn potAnAthI bamaNA vistAravALA ATh lAkh
yojanapramAN goLAkAr kAlodak samudrathI vInTaLAyelo chhe. te kAlodak samudra paN
bAhyabhAgamAn potAnAthI bamaNA vistAravALA soLalAkh yojanapramAN goLAkAr
puShkaradvIpathI vInTaLAyelo chhe. e pramANe bamaNo bamaNo vistAr svayambhUramaNadvIp ane
svayambhUramaN samudra sudhI jANavo. jevI rIte jambUdvIp ek lAkh yojan ane lavaN samudra
be lAkh yojan pahoLo chhe. e banneno saravALo traN lAkh yojan chhe. tenAthI ek lAkh
yojan adhik arthAt chAr lAkh yojan dhAtakIkhanD chhe. tevI ja rIte asankhya dvIp –
samudronA vistArathI ek lAkh yojan adhik vistAr svayambhUramaN samudrano jANavo.
AvA pUrvokta lakShaNovALA asankhya dvIp – samudromAn parvat Adi upar vyantaradevonA
AvAs, nIchenI pRithvInA bhAgamAn bhavan temaj dvIp ane samudra AdimAn pur chhe.
paramAgamamAn kahyA pramANe temanAn bhinna – bhinna lakShaNo chhe. tevI ja rIte kharabhAg ane
pankabhAgamAn rahelA prataranA asankhyAtamA bhAgapramAN asankhya vyantaradevonA AvAs chhe
ane sAt karoD bonter lAkh bhavanavAsI devonAn bhavan akRutrim jin chaityAlayasahit
chhe. A rIte atyant sankShepamAn madhyalokanun vyAkhyAn karyun.
वेष्टितः । सोऽपि लवणसमुद्रस्तद्द्विगुणविस्तारेण योजनलक्षचतुष्टयप्रमाणेन वृत्ताकारेण
बहिर्भागे धातकीखण्डद्वीपेन वेष्टितः । सोऽपि धातकीखण्डद्वीपस्तद्द्विगुणविस्तारेण
योजनाष्टलक्षप्रमाणेन वृत्ताकारेण बहिर्भागे कालोदकसमुद्रेण वेष्टितः । सोऽपि कालोदक-
समुद्रस्तद्द्विगुणविस्तारेण षोडशयोजनलक्षप्रमाणेन वृत्ताकारेण बहिर्भागे पुष्करद्वीपेन वेष्टितः ।
इत्यादिद्विगुणद्विगुणविष्कम्भः स्वयम्भूरमणद्वीपस्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्तो ज्ञातव्यः । यथा
जम्बूद्वीपलवणसमुद्रविष्कम्भद्वयसमुदयाद्योजनलक्षत्रयप्रमितात्सकाशाद्धातकीखण्ड एकलक्षेणा-
धिकस्तथैवासंख्येयद्वीपसमुद्रविष्कम्भेभ्यः स्वयम्भूरमणसमुद्रविष्कम्भ एकलक्षेणाधिको ज्ञातव्यः ।
एवमुक्तलक्षणेष्वसंख्येयद्वीपसमुद्रेषु व्यन्तरदेवानां पर्वताद्युपरिगता आवासाः, अधोभूभागगतानि
भवनानि तथैव द्वीपसमुद्रादिगतानि पुराणि च, परमागमोक्तभिन्नलक्षणानि । तथैव
खरभागपङ्कभागस्थितप्रतरासंख्येयभागप्रमाणासंख्येयव्यन्तरदेवावासाः, तथैव द्वासप्ततिलक्षाधिक-
कोटिसप्तप्रमितभवनवासिदेवसंबन्धिभवनानि अकृत्रिमजिनचैत्यालयसहितानि भवन्ति ।
एवमतिसंक्षेपेण तिर्यग्लोको व्याख्यातः ।

Page 137 of 272
PDF/HTML Page 149 of 284
single page version

background image
have, tiryaklokanI vachche rahelA manuShyalokanun vyAkhyAn kare chhe. te manuShyalokanI
vachche rahel jambUdvIpamAn sAt kShetro kahevAmAn Ave chhe. dakShiN dishAthI sharU karIne bharat,
haimavat, hari, videh, ramyak, hairaNyavat ane airAvat nAmanAn sAt kShetro chhe. kShetrano shun
artha chhe? kShetra shabdano artha varSha, vansh, desh athavA janapad chhe. te kShetronA vibhAg karanAr
chha kulAchal chhe. dakShiN dishA taraphathI sharU karIne temanAn nAm himavat, mahA himavat,
niShadh, nIl, rukim ane shikhari chhe. pUrva – pashchim phelAyelA A chha parvato bharatAdi sAt
kShetronI vachamAn chhe. parvatano shun artha chhe? parvatano artha varShadhar parvat athavA sImA parvat
chhe. te parvatonI upar hdonun kramathI kathan kare chhe. padma, mahApadma, tiginchh, kesari,
mahApunDarIk ane punDarIk nAmanAn akRutrim chha hda chhe. hda eTale shun? hdano artha sarovar
chhe. te padmAdi chha sarovaromAnthI Agamakathit kram pramANe je chaud mahA nadIo nIkaLI
chhe, temanun kathan kare chhe. te A pramANe — himavat parvat par sthit padma nAmanA mahAhdanA
pUrva toraN dvArathI ardho kosh UnDI, ane chha yojan ek kosh pahoLI gangA nadI nIkaLIne
te ja parvatanI upar pUrva dishAmAn pAnchaso yojan sudhI jAy chhe, pachhI tyAnthI gangAkUTanI
pAse dakShiN taraph vaLIne bhUmimAn sthit kunDamAn paDe chhe. tyAnthI dakShiN dvAramAnthI nIkaLIne
bharatakShetranA madhyabhAgamAn sthit lambAImAn pUrva – pashchim samudrane sparshanAr vijayArdha parvatanI
अथ तिर्यग्लोकमध्यस्थितो मनुष्यलोको व्याख्यायते — तन्मध्यस्थितजम्बूद्वीपे
सप्तक्षेत्राणि भण्यन्ते । दक्षिणदिग्विभागादारभ्य भरतहैमवतहरिविदेहरम्यकहैरण्यवतैरावतसंज्ञानि
सप्तक्षेत्राणि भवन्ति । क्षेत्राणि कोऽर्थः ? वर्षा वंशा देशा जनपदा इत्यर्थः । तेषां क्षेत्राणां
विभागकारकाः षट् कुलपर्वताः कथ्यन्ते — दक्षिणदिग्भागमादीकृत्य हिमवन्महाहिमवन्निषध-
नीलरुक्मिशिखरिसंज्ञा भरतादिसप्तक्षेत्राणामन्तरेषु पूर्वापरायताः षट् कुलपर्वताः भवन्ति ।
पर्वता इति कोऽर्थः ? वर्षधरपर्वताः सीमापर्वता इत्यर्थः । तेषां पर्वतानामुपरि क्रमेण ह्दा
कथ्यन्ते । पद्ममहापद्मतिगिञ्छकेसरिमहापुण्डरीकपुण्डरीकसंज्ञा अकृत्रिमा षट् ह्दा भवन्ति ।
ह्दा इति कोऽर्थः ? सरोवराणीत्यर्थः । तेभ्यः पद्मादिषड्ह्देभ्यः सकाशादागमकथितक्रमेण
निर्गता याश्चतुर्दशमहानद्यस्ताः कथ्यन्ते । तथाहि — हिमवत्पर्वतस्थपद्मनाम-
महाह्दादर्धक्रोशावगाहक्रोशाधिकषट्योजन१ प्रमाणविस्तारपूर्वतोरणद्वारेण निर्गत्य तत्पर्वत-
स्यैवोपारि पूर्वदिग्विभागेन योजनशतपञ्चकम् गच्छति ततो गङ्काकूटसमीपे दक्षिणेन व्यावृत्य
भूमिस्थकुण्डे पतति तस्माद् दक्षिणद्वारेण निर्गत्य भरतक्षेत्रमध्यभागस्थितस्य दीर्घत्वेन
१ ‘क्रोशार्धाधिक षट् योजन’ इति पाठान्तरं

Page 138 of 272
PDF/HTML Page 150 of 284
single page version

background image
guphAmAn dvAramAnthI nIkaLIne AryakhanDanA ardhabhAgamAn pUrva taraph vaLIne pratham UnDAI karatAn
dashagaNI arthAt pAnch kosh UnDI temaj prathamanI pahoLAI karatAn dashagaNI arthAt sADI
bAsaTh yojan pahoLI gangA nadI pUrva samudramAn pravesh kare chhe. A gangAnI jem sindhu nadI
paN te ja himavat par sthit padmahdamAnthI parvatanI upar ja pashchim dvAramAnthI nIkaLIne
pachhI dakShiN dishA taraph AvIne vijayArdha parvatanI guphAnA dvAramAnthI nIkaLIne AryakhanDanA
ardhabhAgamAn pashchim taraph vaLIne pashchim samudramAn pravesh kare chhe. A rIte dakShiN dishA
taraph AvelI gangA ane sindhu – be nadIothI ane pUrva
– pashchim vistarelA vijayArdha parvatathI
bharatakShetranA chha khanD thayA.
have, mahA himavAn parvat par sthit mahApadma hdanI dakShiN dishAmAnthI haimavat
kShetranI madhyamAnthI AvIne tyAn rahel nAbhigiri parvatathI ardho yojan dUr rahetI, te ja
parvatanI ardhI pradakShiNA karIne rohit nAmanI nadI pUrva samudramAn gaI chhe. evI ja rIte
himavat parvat upar rahelA padma hdamAnthI uttar taraph AvIne, te ja nAbhigirithI ardho
yojan dUr rahIne, tenI ja ardhI pradakShiNA karIne rohitAsyA nAmanI nadI pashchim samudramAn
gaI chhe. AvI rIte rohit ane rohitAsyA nAmanI be nadIo haimavat nAmanA jaghanya
पूर्वापरसमुद्रस्पर्शिनो विजयार्द्धस्य गुहाद्वारेण निर्गत्य, तत आर्यखण्डार्द्धभागे पूर्वेण व्यावृत्य
प्रथमावगाहापेक्षया दशगुणेन गव्यूतिपञ्चकावगाहेन तथैव प्रथमविष्कम्भापेक्षया दशगुणेन
योजनार्द्धसहितद्विषष्टियोजनप्रमाणविस्तारेण च पूर्वसमुद्रे प्रविष्टा गङ्गा । तथा गङ्गावत्सिन्धुरपि
तस्मादेव हिमवत्पर्वतस्थपद्मह्दात्पर्वतस्यैवोपरि पश्चिमद्वारेण निर्गत्य पश्चाद्दक्षिणदिग्विभागेनागत्य
विजयार्द्धगुहाद्वारेण निर्गत्यार्यखण्डार्द्धभागे पश्चिमेन व्यावृत्य पश्चिमसमुद्रे प्रविष्टेति । एवं
दक्षिणदिग्विभागसमागतगङ्गासिन्धुभ्यां पूर्वापरायतेन विजयार्द्धपर्वतेन च षट्खण्डीकृतं
भरतक्षेत्रम् ।
अथ महाहिमवत्पर्वतस्थमहापद्मह्दाद्दक्षिणदिग्विभागेन हैमवतक्षेत्रमध्ये समागत्य
तत्रस्थनाभिगिरिपर्वतं योजनार्द्धेनास्पृशन्ती तस्यैवार्धे प्रदक्षिणं कृत्वा रोहित्पूर्वसमुद्रम् गता ।
तथैव हिमवत्पर्वतस्थितपद्मह्दादुत्तरेणागत्य तमेव नाभिगिरिं योजनार्धेनास्पृशन्ती
तस्यैवार्द्धप्रदक्षिणं कृत्वा रोहितास्या पश्चिमसमुद्रं गता । इति रोहिद्रोहितास्यासंज्ञं नदीद्वन्द्वं
हैमवतसंज्ञजघन्यभोगभूमिक्षेत्रे ज्ञातव्यम् । अथ निषधपर्वतस्थिततिगिञ्छनामह्दाद्दक्षिणेनागत्य
नाभिगिरिपर्वतं योजनार्धेनास्पृशन्ती तस्यैवार्धप्रदक्षिणं कृत्वा हरित्पूर्वसमुद्रम् गता । तथैव

Page 139 of 272
PDF/HTML Page 151 of 284
single page version

background image
bhogabhUminA kShetramAn jANavI. niShadh parvat uparanA tiginchh nAmanA hdamAnthI dakShiN taraph
AvIne nAbhigiri parvatathI ardho yojan dUr rahIne, tenI ja ardhI pradakShiNA karIne harit
nAmanI nadI pUrva samudramAn gaI chhe. tevI ja rIte mahA himavAn parvat upar rahelA mahApadma
nAmanA hdamAnthI uttar dishA taraph AvIne, te ja nAbhigirithI ardho yojan dUr rahIne,
tenI ja ardhI pradakShiNA karIne harikAntA nAmanI nadI pashchim samudramAn gaI chhe. AvI
rIte harit ane harikAntA nAmanI be nadIo hari nAmanA madhyam bhogabhUmi kShetramAn
jANavI. nIl parvatasthit kesari nAmanA hdamAnthI dakShiN taraph AvIne uttarakuru nAmanA
utkRuShTa bhogabhUminA kShetranI vachche thaIne merunI pAse gajadant parvatane bhedIne, merunI
pradakShiNAthI ardho yojan dUr rahIne pUrva bhadrashAl van ane pUrva videhanI madhyamAn thaIne
shItA nAmanI nadI pUrva samudramAn gaI chhe. tevI ja rIte niShadh parvat uparanA tiginchh nAmanA
hdamAnthI uttar taraph AvIne, devakuru nAmanA uttam bhogabhUmi kShetranI vachche thaIne merunI
pAse gajadant parvatane bhedIne ane merunI pradakShiNAthI ardho yojan dUr rahIne, pashchim
bhadrashAl van ane pashchim videhanI madhyamAn thaIne shItodA nAmanI nadI pashchim samudramAn
gaI chhe. A rIte shItA ane shItodA nAmanI be nadIo videh nAmanA karmabhUminA kShetramAn
jANavI. pahelAn je gangA ane sindhu
– e be nadIonA vistAr ane avagAhanun pramAN
kahyun chhe; tenAthI bamaNA bamaNA vistAr vagere, pratyek kShetramAn, babbe nadIonA, videh
kShetra sudhI jANavA. gangA nadI chaud hajAr parivAr nadIo sahit chhe, sindhu paN evaDI
महाहिमवत्पर्वतस्थमहापद्मनामह्दादुत्तरदिग्विभागेनागत्य तमेव नाभिगिरिं योजनार्धेनास्पृशन्ती
तस्यैवार्धेप्रदक्षिणं कृत्वा हरिकान्तानामनदी पश्चिमसमुद्रम् गता । इति हरिद्धरिकांतासंज्ञं
नदीद्वयं हरिसंज्ञमध्यमभोगभूमिक्षेत्रे विज्ञेयम् । अथ नीलपर्वतस्थितकेसरिनाम-
ह्दाद्दक्षिणेनागत्योत्तरकुरुसंज्ञोत्कृष्टभोगभूमिक्षेत्रे मध्येन गत्वा मेरुसमीपे गजदन्तपर्वतं भित्वा
च प्रदक्षिणेन योजनार्धेन मेरुं विहाय पूर्वभद्रशालवनस्य मध्येन पूर्वविदेहस्य च मध्येन
शीतानामनदी पूर्वसमुद्रं गता । तथैव निषधपर्वतस्थिततिगिञ्छह्दादुत्तरदिग्विभागेनागत्य
देवकुरुसंज्ञोत्तमभोगभूमिक्षेत्रमध्येन गत्वा मेरुसमीपे गजदन्तपर्वतं भित्वा च प्रदक्षिणेन
योजनार्धेन मेरुं विहाय पश्चिमभद्रशालवनस्य मध्येन पश्चिमविदेहस्य च मध्येन शीतोदा
पश्चिमसमुद्रं गता । एवं शीताशीतोदासंज्ञं नदीद्वयं विदेहाभिधाने कर्मभूमिक्षेत्रे ज्ञातव्यम् ।
यत्पूर्वं गङ्गासिन्धुनदीद्वयस्य विस्तारावगाहप्रमाणं भणितं तदेव क्षेत्रे क्षेत्रे नदीयुगलं प्रति
विदेहपर्यन्तं द्विगुणं द्विगुणं ज्ञातव्यम् । अथ गङ्गा चतुर्दशसहस्रपरिवारनदीसहिता, सिन्धुरपि

Page 140 of 272
PDF/HTML Page 152 of 284
single page version

background image
ja chhe, tenAthI bamaNI sankhyAnA parivAravALI rohit ane rohitAsyA e be nadIo chhe,
harit ane harikAntAno enAthI paN bamaNo vistAr chhe, tenAthI bamaNo vistAr shItA
ane shItodAno chhe. dakShiNathI uttar pAnchaso chhavIs pUrNAnk chha ogaNIsAnsh yojanapramAN
karmabhUmi bharatakShetrano vistAr chhe, tenAthI bamaNo himavat parvatano, himavat parvatathI bamaNo
haimavat kShetrano, evI rIte bamaNo bamaNo vistAr videh kShetra sudhI jANavo. padma hda
ek hajAr yojan lAmbun, tenAthI ardhun pahoLun ane dash yojan UnDun chhe, temAn ek yojananun
kamaL chhe, tenAthI bamaNun mahApadmamAn ane tenAthI bamaNun tiginchh hdamAn chhe.
jevI rIte bharat kShetramAn himavAn parvatamAnthI gangA ane sindhu — e be nadIo
nIkaLe chhe. tevI ja rIte uttar dishAmAn airAvat kShetra nAmanI karmabhUminA shikhari parvatamAnthI
nIkaLatI raktA ane raktodA nAmanI be nadIo chhe. jevI rIte haimavat nAmanI jaghanya
bhogabhUminA kShetramAn mahA himavat ane himavat nAmanA be parvatomAnthI kramasha nIkaLatI
rohit ane rohitAsyA — e be nadIo chhe. tevI ja rIte uttaramAn hairaNyavat nAmanA jaghanya
bhogabhUmi kShetramAn shikhari ane rukmi nAmanA parvatomAnthI kramapUrvak nIkaLatI suvarNakUlA ane
rUpyakUlA — e be nadIo chhe. tevI ja rIte jem hari nAmak madhyam bhogabhUmi kShetramAn
niShadh ane mahAhimavAn nAmanA be parvatomAnthI kramasha nIkaLatI harit ane harikAntA
nAmanI be nadIo chhe, tem uttaramAn ramyak nAmanA madhyam bhogabhUminA kShetramAn rukmi ane
तथा, तद्द्विगुणसंख्यानं रोहिद्रोहितास्याद्वयम्, ततोऽपि द्विगुणसंख्यानं हरिद्धरिकान्ताद्वयम्,
तद्द्विगुणं शीताशीतोदाद्वयमिति । तथा षड्विंशत्यधिकयोजनशतपञ्चकमेकोनविंशति-
भागीकृतैकयोजनस्य भागषट्कं च यद्दक्षिणोत्तरेण कर्मभूमिसंज्ञभरतक्षेत्रस्य विष्कम्भप्रमाणं,
तद्द्विगुणं हिमवत्पर्वते, तस्माद्द्विगुणं हैमवतक्षेत्रे, इत्यादि द्विगुणं द्विगुणं विदेहपर्यन्तं
ज्ञातव्यम् । तथा पद्मह्दो योजनसहस्रायामस्तदर्द्धविष्कम्भो दशयोजनावगाहो योजनैक-
प्रमाणपद्मविष्कम्भस्तस्मान्महापद्मे द्विगुणस्तस्मादपि तिगिंछे द्विगुण इति ।
अथ यथा भरते हिमवत्पर्वतान्निर्गतं गङ्गासिन्धुद्वयं, तथोत्तरे कर्मभूमिसंज्ञैरावतक्षेत्रे
शिखरिपर्वतान्निर्गतं रक्तारक्तोदानदीद्वयम् । यथा च हैमवतसंज्ञे जघन्यभोगभूमिक्षेत्रे
महाहिमवद्धिमवन्नामपर्वतद्वयात्क्रमेण निर्गतं रोहितरोहितास्यानदीद्वयं, तथोत्तरे हैरण्यवत-
संज्ञजघन्यभोगभूमिक्षेत्रे शिखरिरुक्मिसंज्ञपर्वतद्वयात्क्रमेण निर्गतं सुवर्णकूलारूप्यकूलानदीद्वयम् ।
तथैव यथा हरिसंज्ञमध्यमभोगभूमिक्षेत्रे निषधमहाहिमवन्नामपर्वतद्वयात्क्रमेण निर्गतं
हरिद्धरिकान्तानदीद्वयं, तथोत्तरे रम्यकसंज्ञमध्यमभोगभूमिक्षेत्रे रुक्मिनीलनामपर्वतद्वयात्क्रमेण

Page 141 of 272
PDF/HTML Page 153 of 284
single page version

background image
nIl nAmanA be parvatomAnthI kramapUrvak nIkaLatI nArI ane narakAntA — be nadIo jANavI.
suSham suShamAdi chha kAL sambandhI paramAgamamAn kahyA pramANe AyuShya, sharIranI UnchAI Adi
sahit das kroDAkroD sAgarapramAN avasarpiNI-utsarpiNI kAL jevo bharatamAn varte chhe, tevo
ja airAvat kShetramAn varte chhe. ATalun visheSh chhe ke bharat ane airAvatanA malechchha khanDomAn
ane vijayArdha parvatamAn chothA kALanA Adi ane ant jevo kAL varte chhe, bIjo kAL hoto
nathI. visheSh shun kahevun? jem khATano ek bhAg jANI levAthI teno bIjo bhAg tevo ja
hoy, em jANI levAy chhe temaj jambUdvIpanAn kShetra, parvat, nadI, hda Adinun je dakShiN
dishA sambandhI vyAkhyAn chhe, te ja uttar dishA sambandhI paN jANavun.
have, sharIranA mamatvanA kAraNarUp mithyAtva ane rAgAdi vibhAvothI rahit ane
kevaLagnAn, kevaLadarshan, sukhAdi anantaguN sahit nij paramAtmadravyamAn samyagdarshan –
gnAn – chAritrarUp bhAvanA karIne munio jyAnthI vigatadeh arthAt deharahit thaIne
prachurapaNe (adhikapaNe) mokSha prApta kare chhe, tene videhakShetra kahe chhe. te jambUdvIpanI madhyamAn
AvelA videhakShetranun k kvarNan kare chhe. te A pramANe — navANun hajAr yojan Uncho,
ek hajAr yojan UnDo ane sharUAtamAn bhUmitaL upar das hajAr yojan goL
vistAravALo tathA upar upar agiyAramAn bhAganI hAnikrame ghaTatAn ghaTatAn shikhar upar
ek hajAr yojananA vistAravALo Agamakathit akRutrim chaityAlay, devavan tathA devonA
निर्गतं नारीनरकान्तानदीद्वयमिति विज्ञेयम् । सुषमसुषमादिषट्कालसंबंधिपरमागमोक्ता-
युरुत्सेधादिसहिता दशसागरोपमकोटिप्रमितावसर्पिणी तथोत्सर्पिणी च यथा भरते वर्त्तते
तथैवैरावते च । अयन्तु विशेषः, भरतैरावतम्लेच्छखण्डेषु विजयार्धनगेषु च चतुर्थ-
कालसमयाद्यन्ततुल्यकालोऽस्ति नापरः । किं बहुना, यथा खट्वाया एकभागे ज्ञाते
द्वितीयभागस्तथैव ज्ञायते तथैव जम्बूद्वीपस्य क्षेत्रपर्वतनदीह्दादीनां यदेव दक्षिणविभागे
व्याख्यानं तदुत्तरेऽपि विज्ञेयम् ।
अथ देहममत्वमूलभूतमिथ्यात्वरागादिविभावरहिते केवलज्ञानदर्शनसुखाद्यनन्तगुणसहिते
च निजपरमात्मद्रव्ये यया सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रभावनया कृत्वा विगतदेहा देहरहिताः सन्तो
मुनयः प्राचुर्येण यत्र मोक्षं गच्छन्ति स विदेहो भण्यते । तस्य जम्बूद्वीपस्य मध्यवर्त्तिनः किमपि
विवरणं क्रियते । तद्यथा — नवनवतिसहस्रयोजनोत्सेध एकसहस्रावगाह आदौ भूमितले
दशयोजनसहस्रवृत्तविस्तार उपर्युपरि पुनरेकादशांशहानिक्रमेण हीयमानत्वे सति मस्तके
योजनसहस्रविस्तार आगमोक्ताकृत्रिमचैत्यालयदेववनदेवावासाद्यागमकथितानेकाश्चर्यसहितो

Page 142 of 272
PDF/HTML Page 154 of 284
single page version

background image
AvAs Adi shAstramAn kahyA pramANenAn anek AshcharyovALo mahAmeru nAmano parvat
videhakShetranI madhyamAn chhe. te ja jANe hAthI hoy tem te meruparvatarUpI hAthImAnthI uttar
dishAmAn be dAntanA AkAravALA be parvato nIkaLyA chhe, temanun nAm ‘be – gajadant’ chhe,
teo uttar bhAgamAn je nIlaparvat chhe temAn joDAyelA chhe. te be – gajadant parvatanI vachche
je trikoNAkAr uttam bhogabhUmirUp kShetra chhe, tenun nAm ‘uttarakuru’ chhe. tenI vachamAn
meruparvatanI ishAn dishAmAn shItA nadI ane nIl parvatanI vachche paramAgamamAn varNavel
anAdi – akRutrim, pRithvIkAyik jambUvRukSha chhe. te ja shItA nadInA banne kinArA upar
yamakagiri nAmanA be parvat jANavA. te be parvatathI dakShiN dishAmAn thoDe dUr jatAn shItA
nadInI vachche thoDe thoDe antare padma Adi pAnch hda chhe. te hdonAn banne paDakhe
lokAnuyoganA vyAkhyAn anusAr, suvarNa ane ratnamay jin chaityAlayothI shobhatA das
das suvarNaparvato chhe. evI ja rIte nishchay - vyavahAr ratnatrayanA ArAdhak uttam pAtrone
param bhaktithI ApelA AhAradAnanA phaLathI utpanna tiryanch ane manuShyone chakravartInA
bhogasukhathI paN adhik evun, vividh prakAranun panchendriyasambandhI bhogonun sukh — ke je
(bhogasukh) svashuddhAtmAnI bhAvanAthI utpanna thatA, nirvikAr, sadA Anand jenun ek
lakShaN chhe; evA sukhAmRutanA rasAsvAdathI vilakShaN chhe evun bhogasukh — ApanArAn
jyotirang, gRuhAng, dIpAng, tUryAng, bhojanAng, vastrAng, mAlyAng, bhAjanAng, bhUShaNAng
ane rAg tathA mad utpanna karanAr rasAng nAmanAn das prakAranAn kalpavRukSha bhogabhUminA
विदेहक्षेत्रमध्ये महामेरुर्नाम पर्वतोस्ति । स च गजो जातस्तस्मान्मेरुगजात्सकाशादुत्तरमुखे
दन्तद्वयाकारेण यन्निर्गतं पर्वतद्वयं तस्य गजदन्तद्वयसंज्ञेति, तथोत्तरे भागे नीलपर्वते लग्नं
तिष्ठति । तयोर्मध्ये यत्त्रिकोणाकारक्षेत्रमुत्तमभोगभूमिरूपं तस्योत्तरकुरुसंज्ञा । तस्य च मध्ये
मेरोरीशानदिग्विभागे शीतानीलपर्वतयोर्मध्ये परमागमवर्णितानाद्यकृत्रिमपार्थिवो जम्बू-
वृक्षस्तिष्ठति । तस्या एव शीताया उभयतटे यमकगिरिसंज्ञं पर्वतद्वयं विज्ञेयम् ।
तस्मात्पर्वतद्वयादक्षिणभागे कियन्तमध्वानं गत्वा शीतानदीमध्ये अन्तरान्तरेण पद्मादिह्द-
पञ्चकमस्ति । तेषां ह्दानामुभयपार्श्वयोः प्रत्येकं सुवर्णरत्नमयजिनगृहमण्डिता लोकानुयोग-
व्याख्यानेन दश दश सुवर्णपर्वता भवन्ति । तथैव निश्चयव्यवहाररत्नत्रयाराधकोत्तम-
पात्रपरमभक्तिदत्ताहारदानफलेनोत्पन्ननां तिर्यग्मनुष्याणां स्वशुद्धात्मभावनोत्पन्ननिर्विकारस-
दानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादविलक्षणस्य चक्रवर्त्तिभोगसुखादप्यधिकस्य विविधपञ्चेन्द्रिय-
भोगसुखस्य प्रदायका ज्योतिर्गृहप्रदीपतूर्यभोजनवस्त्रमाल्यभाजनभूषणरागमदोत्पादकरसांगसंज्ञा

Page 143 of 272
PDF/HTML Page 155 of 284
single page version

background image
kShetramAn sthit chhe. ityAdi paramAgam kathit prakAre anek Ashcharyo samajavAn. te ja
merugajamAnthI dakShiN dishAmAn je ‘be – gajadant’ chhe, tenI vachamAn devakuru nAmanI uttam
bhogabhUminun kShetra uttarakurunI jem jANavun.
te ja meruparvatanI pUrva dishAmAn pUrva – pashchim bAvIs hajAr yojananA
vistAravALun vedIsahit bhadrashAl van chhe. tenAthI pUrva dishAmAn karma – bhUmi nAmanun pUrva
videh chhe. tyAn nIl nAmanA kulAchalanI dakShiN dishAmAn ane shItA nadInI uttare
meru pharatAn je kShetro chhe, temanA vibhAgonun kathan karavAmAn Ave chhe. te A rIte
chhe — merunI pUrva dishAmAn je pUrva bhadrashAl vananI vedikA chhe, tenI pUrva dishAmAn pratham
kShetra chhe, tyAr pachhI dakShiN – uttar lambAyelo vakShAr nAmano parvat chhe, tyAr pachhI
kShetra chhe, tyAr pachhI vibhangA nadI chhe, tenI AgaL kShetra chhe, tenI AgaL vakShAr
parvat chhe, tyAr pachhI kShetra chhe, tyAr pachhI paN vibhangA nadI chhe, tyAr pachhI kShetra
chhe, tyAr pachhI vakShAr parvat chhe, tyAr pachhI kShetra chhe, pachhI vibhangA nadI chhe, pachhI
kShetra chhe, pachhI vakShAr parvat chhe, pachhI kShetra chhe, tyAr pachhI pUrva samudranI pAse je
devAraNya nAmanun van chhe, tenI vedikA chhe. evI rIte nav bhInto vaDe ATh kShetro
jANavAn. temanAn kramapUrvak nAm kahevAmAn Ave chhe — kachchhA, sukachchhA, mahAkachchhA,
दशप्रकारकल्पवृक्षाः भोगभूमिक्षेत्रं व्याप्य तिष्ठन्तीत्यादिपरमागमोक्तप्रकारेणानेकाश्चर्याणि
ज्ञातव्यानि । तस्मादेव मेरुगजाद्दक्षिणदिग्विभागेन गजदन्तद्वयमध्ये देवकुरुसंज्ञमुत्तमभोग-
भूमिक्षेत्रमुत्तरकुरुवद्विज्ञेयम् ।
तस्मादेव मेरुपर्वतात्पूर्वस्यां दिशि पूर्वापरेण द्वाविंशतिसहस्रयोजनविष्कम्भं सवेदिकं
भद्रशालवनमस्ति । तस्मात्पूर्वदिग्भागे कर्मभूमिसंज्ञः पूर्वविदेहोऽस्ति । तत्र
नीलकुलपर्वताद्दक्षिणभागे शीतानद्या उत्तरभागे मेरोः प्रदक्षिणेन यानि क्षेत्राणि तिष्ठन्ति तेषां
विभागः कथ्यते । तथाहि — मेरोः पूर्वदिशाभागे या पूर्वभद्रशालवनवेदिका तिष्ठति तस्याः
पूर्वदिग्भागे प्रथमं क्षेत्रं भवति, तदनन्तरं दक्षिणोत्तरायतो वक्षारनामा पर्वतो भवति, तदनन्तरं
क्षेत्रं तिष्ठति, ततोऽप्यनन्तरं विभङ्गा नदी भवति, ततोऽपि क्षेत्रं, तस्मादपि
वक्षारपर्वतस्तिष्ठति, ततश्च क्षेत्रं, ततोऽपि विभङ्गा नदी, तदनन्तरं क्षेत्रं, ततः परं
वक्षारपर्वतोऽस्ति, तदनन्तरं क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, ततश्च क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं,
तदनन्तं पूर्वसमुद्रसमीपे यद्देवारण्यं तस्य वेदिका चेति नवभित्तिभिरष्टक्षेत्राणि ज्ञातव्यानि
।
तेषां क्रमेण नामानि कथ्यन्ते — कच्छा १, सुकच्छा २, महाकच्छा ३, कच्छावती ४,

Page 144 of 272
PDF/HTML Page 156 of 284
single page version

background image
kachchhAvatI, AvarttA, lAngalAvarttA, puShkalA, puShkalAvatI.
have, kShetronI madhyamAn je nagarIo chhe temanAn nAm kahe chhe kShemA, kShemapurI, riShTA,
riShTapurI, khaDgA, manjUShA, auShadhi ane punDarIkiNI.
have pachhI, shItA nadInI dakShiN dishAmAn niShadh parvatanI uttare je ATh kShetro chhe,
tenun kathan kare chhe. te A pramANe — pUrvokta je devAraNyanI vedikA chhe tenI pashchime kShetra
chhe, tyAr pachhI vakShAr parvat chhe, tyAr pachhI kShetra chhe, tyAr pachhI vibhangA nadI chhe, pachhI
kShetra chhe, tyAr pachhI vakShAr parvat chhe, tyAr pachhI kShetra chhe, tyAr pachhI vibhangA nadI chhe,
tyAr pachhI kShetra chhe, tyAr pachhI vakShAr parvat chhe, tyAr pachhI kShetra chhe, pachhI vibhangA nadI
chhe, tyAr pachhI kShetra chhe, pachhI vakShAr parvat chhe, pachhI kShetra chhe, pachhI merunI pUrva dishAnA
pUrvabhadrashAl vananI vedI chhe. evI rIte nav bhInt vachche ATh kShetro jANavAn.
have, temanAn nAm kramapUrvak kahe chhe — vachchhA, suvachchhA, mahAvachchhA, vachchhAvatI,
ramyA, ramyakA, ramaNIyA ane mangalAvatI.
have, temanI madhyamAn AvelI nagarIonAn nAm kahe chhe susImA, kunDalA,
aparAjitA, prabhAkarI, ankA, padmA, shubhA ane ratnasanchayA. — e pramANe pUrvavidehakShetranA
आवर्त्ता ५, लाङ्गलावर्त्ता ६, पुष्कला ७, पुष्कलावती ८ चेति । इदानीं क्षेत्रमध्य-
स्थितनगरीणां नामानि कथ्यन्ते — क्षेमा १, क्षेमपुरी २, रिष्टा ३, रिष्टपुरी ४, खङ्गा ५,
मञ्जूषा ६, औषधी ७, पुण्डरीकिणी ८ चेति ।
अत ऊर्ध्वं शीताया दक्षिणविभागे निषधपर्वतादुत्तरविभागे यान्यष्टक्षेत्राणि तानि
कथ्यन्ते । तद्यथा — पूर्वोक्ता या देवारण्यवेदिका तस्याः पश्चिमभागे क्षेत्रमस्ति, तदनन्तरं
वक्षारपर्वतस्ततः परं क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, ततश्च क्षेत्रं, तस्माद्वक्षारपर्वतस्ततश्च क्षेत्रं, ततो
विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतः, ततः क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, तदनन्तरं क्षेत्रं,
ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततो मेरुदिग्भागे पूर्वभद्रशालवनवेदिका भवतीति नवभित्ति-
मध्येऽष्टौ क्षेत्राणि ज्ञातव्यानि । इदानीं तेषां क्रमेण नामानि कथ्यन्ते — वच्छा १, सुवच्छा
२, महावच्छा ३, वच्छावती ४, रम्या ५, रम्यका ६, रमणीया ७, मङ्गलावती ८ चेति ।
इदानीं तन्मध्यस्थितनगरीणां नामानि कथ्यन्ते — सुसीमा १, कुण्डला २, अपराजिता ३,
प्रभाकरी ४, अङ्का ५, पद्मा ६, शुभा ७, रत्नसंचया ८ चेति, इति पूर्वविदेहक्षेत्रविभाग-

Page 145 of 272
PDF/HTML Page 157 of 284
single page version

background image
vibhAgonun vyAkhyAn samApta thayun.
have, meru parvatanI pashchim dishAmAn pUrva – pashchim bAvIs hajAr yojan lAmbA
pashchim bhadrashAl van pachhI pashchim videhakShetra chhe, tyAn niShadh parvatanI uttare ane shItodA
nadInI dakShiNe je kShetro chhe, tenA vibhAg kahe chhe — meruparvatanI pashchim dishAmAn je pashchim
bhadrashAl vananI vedikA chhe tenI pashchime kShetra chhe, tyAr pachhI dakShiNathI uttare lambAyelo
vakShAr parvat chhe, tyAr pachhI kShetra chhe, pachhI vibhangA nadI chhe, tyAr pachhI kShetra chhe, pachhI
vakShAr parvat chhe, pachhI kShetra chhe, pachhI vibhangA nadI chhe, pachhI kShetra chhe, pachhI vakShAr parvat
chhe, pachhI kShetra chhe, pachhI vibhangA nadI chhe, pachhI kShetra chhe, pachhI vakShAr parvat chhe, pachhI
kShetra chhe, tyAr pachhI pashchim samudranI pAse je bhUtAraNya nAmanun van chhe tenI vedikA chhe.
AvI rIte nav bhIntonI vachche ATh kShetra chhe. temanAn nAm kahe chhe — padmA, supadmA,
mahApadmA, padmakAvatI, shankhA, nalinA, kumudA, salilA. tenI vachche AvelI nagarIonAn
nAm kahe chhe — ashvapurI, sinhapurI, mahApurI, vijayApurI, arajApurI, virajApurI,
ashokApurI ane vishokApurI.
have shItodAnI uttare ane nIlakulAchalanI dakShiNe je kShetro chhe, temanA vibhAgabhedanun
व्याख्यानं समाप्तम् ।
अथ मेरोः पश्चिमदिग्भागे पूर्वापरद्वाविंशतिसहस्रयोजनविष्कम्भो पश्चिमभद्रशाल-
वनानन्तरं पश्चिमविदेहस्तिष्ठति । तत्र निषधपर्वतादुत्तरविभागे शीतोदानद्यादक्षिणभागे यानि
क्षेत्राणि तेषां विभाग उच्यते । तथाहि — मेरुदिग्भागे या पश्चिमभद्रशालवनवेदिका तिष्ठति
तस्याः पश्चिमभागे क्षेत्रं भवति, ततो दक्षिणोत्तरायतो वक्षारपर्वतस्तिष्ठति, तदनन्तरं क्षेत्रं,
ततो विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततः विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं,
ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततः विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं, ततः वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं,
तदनन्तरं पश्चिमसमुद्रे समीपे यद्भूतारण्यवनं तिष्ठति तस्य वेदिका चेति नवभित्तिषु मध्येऽष्टौ
क्षेत्राणि भवन्ति । तेषां नामानि कथ्यन्ते — पद्मा १, सुपद्मा २, महापद्मा ३, पद्मकावती
४, शंखा ५, नलिना ६, कुमुदा ७, सलिला ८ चेति । तन्मध्यस्थितनगरीणां नामानि
कथयन्ति — अश्वपुरी १, सिंहपुरी २, महापुरी ३, विजयापुरी ४, अरजापुरी ५, विरजापुरी
६, अशोकापुरी ७, विशोकापुरी ८ चेति ।
अत ऊर्ध्वं शीतोदाया उत्तरभागे नीलकुलपर्वताद्दक्षिणे भागे यानि क्षेत्राणि तिष्ठन्ति

Page 146 of 272
PDF/HTML Page 158 of 284
single page version

background image
kathan kare chhe. pUrve kahelI je bhUtAraNyavan – vedikA chhe tenI pUrve kShetra chhe, tyAr pachhI vakShAr
parvat chhe, tyAr pachhI kShetra chhe, pachhI vibhangA nadI chhe, pachhI kShetra chhe, pachhI vakShAr parvat
chhe, pachhI kShetra chhe, pachhI vibhangA nadI chhe, pachhI kShetra chhe, pachhI vakShAr parvat chhe, pachhI kShetra
chhe, pachhI vibhangA nadI chhe, pachhI kShetra chhe, pachhI vakShAr parvat chhe, pachhI kShetra chhe, tyAr pachhI
meruparvatanI pashchim dishAmAn pashchim bhadrashAl vananI vedikA chhe. AvI rIte nav bhIntonI
vachche ATh kShetro chhe. temanAn kramathI nAm kahe chhe — vaprA, suvaprA, mahAvaprA, vaprakAvatI, gandhA,
sugandhA, gandhilA, gandhamAlinI. tenI madhyamAn sthit nagarIonAn nAm kahevAy chhe — vijayA,
vaijayantI, jayantI, aparAjitA, chakrapurI, khaDgapurI, ayodhyA ane avadhyA.
have, jem bharatakShetramAn gangA ane sindhu e be nadIothI tathA vijayArdha parvatathI
pAnch mlechchha khanD ane ek AryakhanD em chha khanD thayA, tem pUrvokta batrIs videhakShetromAn
gangA ane sindhu jevI be nadIo ane vijayArdha parvatathI pratyek kShetranA chha khanD jANavA.
visheSh e chhe ke; A badhAn kShetromAn sadAy chothA kALanI Adi jevo kAL rahe chhe. tyAn
utkRuShTa AyuShya karoD pUrvanun chhe ane sharIranI UnchAI pAnchaso dhanuShyanI chhe. pUrvanun mAp
kahe chhe. ‘‘pUrvanun pramAN sitter lAkh, chhappan hajAr karoD varSha jANavun.’’
तेषां विभागभेदं कथयति । पूर्वभणिता या भूतारण्यवनवेदिका तस्याः पूर्वभागे क्षेत्रं भवति ।
तदनंतरं वक्षारपर्वतस्तदनंतरं क्षेत्रं, ततो विभंगा नदी, ततः क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतः, ततश्च
क्षेत्रं, ततश्च विभंगा नदी, ततोऽपि क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततो विभंगा नदी,
ततः क्षेत्रं, ततश्च वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततो मेरुदिशाभागे पश्चिमभद्रशालवनवेदिका चेति
नवभित्तिषुं मध्येऽष्टौ क्षेत्राणि भवन्ति । तेषां क्रमेण नामानि कथ्यन्ते — वप्रा १, सुवप्रा २,
महावप्रा ३, वप्रकावती ४, गन्धा ५, सुगन्धा ६, गन्धिला ७, गन्धमालिनी ८ चेति ।
तन्मध्यस्थितनगरीणां नामानि कथ्यन्ते — विजया १, वैजयंती २, जयंती ३, अपराजिता
४, चक्रपुरी ५, खड्गपुरी ६, अयोध्या ७, अवध्या ८ चेति ।
अथ यथा — भरतक्षेत्रेगङ्गासिंधुनदीद्वयेन विजयार्धपर्वतेन च म्लेच्छखण्डपञ्चकमार्यखण्डं
चेति षट् खण्डानि जातानि । तथैव तेषु द्वात्रिंशत्क्षेत्रेषु गङ्गासिंधुसमाननदीद्वयेन विजयार्धपर्वतेन
च प्रत्येकं षट् खण्डानि ज्ञातव्यानि । अयं तु विशेषः । एतेषु क्षेत्रेषु सर्वदैव
चतुर्थकालादिसमानकालः । उत्कर्षेणं पूर्वकोटिजीवितं, पञ्चशतचापोत्सेधश्चेति विज्ञेयम् ।
पूर्वप्रमाणं कथ्यते । ‘‘पुव्वस्स हु परिमाणं सदरिं खलु सदसहस्सकोडीओ । छष्पण्णं च सहस्सा

Page 147 of 272
PDF/HTML Page 159 of 284
single page version

background image
A rIte sankShepathI jambUdvIpanun vyAkhyAn samApta thayun.
jevI rIte badhA dvIp ane samudromAn, dvIp ane samudranI had AnkanArI ATh yojan
UnchI vajranI divAl hoy chhe, tevI rIte jambUdvIpamAn paN chhe; em jANavun. te vedikAnI
bahAr be lAkh yojan pahoLo, goLAkAr, AgamamAn kahyA pramANe soL hajAr yojan
jaLanI UnDAI Adi anek Ashcharyo sahit lavaN samudra chhe, tenI bahAr chAr lAkh yojan
goL vistAravALo dhAtakIkhanD dvIp chhe, tyAn dakShiN bhAgamAn lavaNodadhi ane kAlodadhi e
be samudronI vedikAne sparshanAr dakShiN – uttar patharAyelo, ek hajAr yojananA
vistAravALo, chAraso yojan Uncho ikShvAkAr nAmano parvat chhe. tevI ja rIte uttar bhAgamAn
paN ek ikShvAkAr parvat chhe. te be parvatothI vibhAjit, pUrva dhAtakIkhanD ane pashchim
dhAtakIkhanD evA be bhAg jANavA. pUrva dhAtakIkhanD dvIpanI vachamAn chorAsI hajAr yojan
Uncho ane ek hajAr yojan UnDo nAno meru chhe. tathA pashchim dhAtakIkhanDamAn paN ek
nAno meru chhe. jevI rIte jambUdvIpanA mahAmerunA bharatAdikShetra, himavat Adi parvat, gangA
Adi nadI ane padma Adi hdonun dakShiN ane uttar dishA sambandhI varNan karyun chhe, tem
A pUrva dhAtakIkhanDanA ane pashchim dhAtakIkhanDanA meru sambandhI paN jANavun. tethI dhAtakIkhanDamAn
jambUdvIpanI apekShAe sankhyAmAn bharatakShetrAdi bamaNA thAy chhe, parantu lambAI – pahoLAInI
बोधव्या वासगणनाओ ।।१।।’’ इति संक्षेपेण जम्बूद्वीपव्याख्यानं समाप्तम् ।
तदनन्तरं यथा सर्वद्वीपेषु सर्वसमुद्रेषु च द्वीपसमुद्रमर्यादाकारिका योजनाष्टकोत्सेधा
वज्रवेदिकास्ति तथा जम्बूद्वीपेप्यस्तीति विज्ञेयम् । यद्बहिर्भागे योजनलक्षद्वयवलयविष्कम्भ
आगमकथितषोडशसहस्रयोजनजलोत्सेधाद्यनेकाश्चर्य सहितो लवणसमुद्रोऽस्ति । तस्मादपि
बहिर्भागे योजनलक्षचतुष्टयवलयविष्कम्भो धातकीखण्डद्वीपोऽस्ति । तत्र च दक्षिणभागे
लवणोदधिकालोदधिसमुद्रद्वयवेदिकास्पर्शी दक्षिणोत्तरायामः सहस्रयोजनविष्कम्भः
शतचतुष्टयोत्सेध इक्ष्वाकारनामपर्वतः अस्ति । तथोत्तरविभागेऽपि । तेन पर्वतद्वयेन खण्डीकृतं
पूर्वापरधातकीखण्डद्वयं ज्ञातव्यम् । तत्र पूर्वधातकीखण्डद्वीपमध्ये चतुरशीतिसहस्रयोजनोत्सेधः
सहस्रयोजनावगाहः क्षुल्लकमेरुरस्ति । तथा पश्चिमधातकीखण्डेऽपि । यथा जम्बूद्वीपमहामेरोः
भरतादिक्षेत्रहिमवदादिपर्वतगङ्गादिनदीपद्मादिह्दानां दक्षिणोत्तरेण व्याख्यानं कृतं तथात्र
पूर्वधातकीखण्डमेरौ पश्चिमधातकीखण्डमेरौ च ज्ञातव्यम् । अत एव जम्बूद्वीपापेक्षया संख्यां प्रति
द्विगुणानि भवन्ति भरतक्षेत्राणि, न च विस्तारायामापेक्षया । कुलपर्वताः पुनर्विस्तारापेक्षयैव

Page 148 of 272
PDF/HTML Page 160 of 284
single page version

background image
apekShAe bamaNA nathI. kulaparvato vistAranI apekShAe bamaNA chhe, paN lambAInI apekShAe
bamaNA nathI. te dhAtakIkhanD dvIpamAn jevA chakranA ArA hoy chhe, tevA AkAranA kulAchal
chhe. jem chakranA ArAmAn chhidro andaranI taraph sAnkaDA hoy chhe ane bahAranI taraph pahoLA
hoy chhe, tem kShetrono AkAr jANavo.
A prakAranA dhAtakIkhanD dvIpane ATh lAkh yojanano goL vistAravALo kAlodak
samudra vInTaLAyelo chhe. te kAlodak samudranI bahAr ATh lAkh yojan chAlatAn
puShkaravaradvIpanA ardhA bhAgamAn, goLAkAre, chAre dishAomAn mAnuShottar nAmano parvat chhe.
te puShkarArdhadvIpamAn paN dhAtakIkhanD dvIpanI peThe dakShiN ane uttar dishAmAn ikShvAkAr nAmanA
be parvat chhe ane pUrva tathA pashchim dishAmAn be nAnA meru chhe. evI ja rIte bharatAdi
kShetronA vibhAg jANavA. parantu jambUdvIpanA bharatAdinI sankhyAnI apekShAe ahIn bharatAdi
kShetra bamaNAn chhe, dhAtakIkhanD dvIpanA bharatAdinI sankhyAnI apekShAe nahi. kulAchalonI
UnchAI tathA pahoLAI dhAtakIkhanDanA kulAchalonI apekShAe bamaNI chhe. dakShiNamAn vijayArdha
parvatanI UnchAInun pramAN pachIs yojan, himavat parvatanI UnchAI so yojan, mahA himavat
parvatanI UnchAI baso yojan ane niShadh parvatanI UnchAI chAraso yojan chhe. uttar
bhAgamAn paN parvatonI UnchAInun pramAN tevI ja rIte chhe. merunI samIpamAn gajadantonI
UnchAI pAnchaso yojan chhe ane nIl tathA niShadh parvatonI pAse gajadantonI UnchAI chAraso
द्विगुणा, नत्वायामं प्रति । तत्र धातकीखण्डद्वीपे यथा चक्रस्यारास्तथाकाराः कुलपर्वता
भवन्ति । यथा चाराणां विवराणि छिद्राणि मध्यान्यभ्यन्तरे सङ्कीर्णानि बहिर्भागे विस्तीर्णानि
तथा क्षेत्राणि ज्ञातव्यानि ।
इत्थंभूतं धातकीखण्डद्वीपमष्टलक्षयोजनवलयविष्कम्भः कालोदकसमुद्रः परिवेष्ट्य
तिष्ठति । तस्माद्बहिर्भागे योजनलक्षाष्टकं गत्वा पुष्करवरद्वीपस्य अर्द्धे वलयाकारेण
चतुर्दिशाभागे मानुषोत्तरनामा पर्वतस्तिष्ठति । तत्र पुष्करार्धेऽपि धातकीखण्डद्वीप-
वद्दक्षिणोत्तरेणेक्ष्वाकारनामपर्वतद्वयं पूर्वापरेण क्षुल्लकमेरुद्वयं च । तथैव भरतादिक्षेत्रविभागश्च
बोधव्यः । परं किन्तु जम्बूद्वीपभरतादिसंख्यापेक्षया भरतक्षेत्रादिद्विगुणत्वं, न च
धातकीखण्डापेक्षया । कुलपर्वतानां तु धातकीखण्डकुलपर्वतापेक्षया द्विगुणो विष्कम्भ
आयामश्च । उत्सेधप्रमाणं पुनः दक्षिणभागे विजयार्धपर्वते योजनानि पञ्चविंशतिः हिमवति
पर्वते शतं, महाहिमवति द्विशतं, निषधे चतुःशतं, तथोत्तरभागे च । मेरुसमीपगजदन्तेषु