Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Gatha: 34 : Kshayopashamanu Lakshan, 35 : Sanvarana Karanona Bhedanu Kathan, 35 : Vrat Ane Guptinu Swaroop, 35 : Uttam Kshamadi Das Dharmanu Swaroop, 35 : Bar Anuprekshanu Kathan, 35 : Adhroov Anupreksha, 35 : Asharan Anupreksha, 35 : Sansar Anupreksha, 35 : Ekatva Anupreksha, 35 : Anyatva Anupreksha, 35 : Ashuchi Anupreksha, 35 : Ashrav Anupreksha, 35 : Sanvar Anupreksha, 35 : Nirjara Anupreksha.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 15

 

Page 109 of 272
PDF/HTML Page 121 of 284
single page version

background image
kShINakaShAy sudhInA chha guNasthAnomAn jaghanya, madhyam ane utkRuShTa bhedathI vivakShit ekadesh
shuddhanayarUp shuddhopayog hoy chhe. tyAn mithyAdraShTi (pratham) guNasthAnomAn to samvar hoto
nathI, sAsAdan vagere guNasthAnomAn ‘mithyAdraShTi pratham guNasthAnamAn soL prakRiti, bIjAmAn
pachIs, trIjAmAn shUnya, chothAmAn das, pAnchamAmAn chAr, chhaThThAmAn chha, sAtamAmAn ek,
AThamAmAn be, trIs ane chAr, navamAmAn pAnch, dasamAmAn soL ane sayogakevaLI
(teramA)mAn ek prakRitinI bandh vyuchchhitti thAy chhe.1’ A rIte bandhavichchhed tribhangImAn kahyA
pramANe kramathI upar adhikatAthI samvar jANavo.
shankA — ashuddhanishchayamAn mithyAdraShTi Adi guNasthAnomAn (ashubh, shubh ane
shuddha) traN upayoganun vyAkhyAn karyun; tyAn ashuddhanishchayamAn shuddhopayog kevI rIte ghaTe chhe?
uttara — shuddhopayogamAn shuddha – buddha – ekasvabhAvI nijAtmA dhyey hoy chhe; te kAraNe shuddha
dhyeyavALo hovAthI, shuddha avalambanavALo hovAthI ane shuddhAtmasvarUpano sAdhak hovAthI
shuddhopayog siddha thAy chhe. ane te ‘samvar’ shabdathI vAchya shuddhopayog sansAranA kAraNabhUt
mithyAtva rAgAdi ashuddhaparyAyanI jem ashuddha nathI hoto tathA tenA phaLarUp kevaLagnAnarUp
shuddhaparyAyanI jem shuddha paN nathI hoto, parantu te ashuddha ane shuddha (banne) paryAyothI
vilakShaN, shuddhAtmAnA anubhavarUp nishchayaratnatrayAtmak, mokShanA kAraNabhUt, ekadesh pragaT,
ekadesh AvaraNarahit — evI trIjI avasthArUp kahevAy chhe.
क्षीणकषायपर्यन्तं जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदेन विवक्षितैकदेशशुद्धनयरूपशुद्धोपयोगो वर्तते । तत्रैवं,
मिथ्यादृष्टिगुणस्थाने तावत् संवरो नास्ति, सासादनादिगुणस्थानेषु ‘‘सोलसपणवीसणभं
दसचउछक्केक्कबन्धवोछिण्णा । दुगतीसचदुरपुव्वेपणसोलस जोगिणो एक्को ।१।’’ इति
बन्धविच्छेदत्रिभङ्गीकथितक्रमेणोपर्युपरि प्रकर्षेण संवरो ज्ञातव्य इति । अशुद्धनिश्चयमध्ये
मिथ्यादृष्टयादिगुणस्थानेषूपयोगत्रयं व्याख्यातं, तत्राशुद्धनिश्चये शुद्धोपयोगः कथं घटते ? इति
चेत्तत्रोत्तरं — शुद्धोपयोगे शुद्धबुद्धैकस्वभावो निजात्मा ध्येयस्तिष्ठति तेन कारणेन
शुद्धध्येयत्वाच्छुद्धावलम्बनत्वाच्छुद्धात्मस्वरूपसाधकत्वाच्च शुद्धोपयोगो घटते । स च
संवरशब्दवाच्यः शुद्धोपयोगः संसारकारणभूतमिथ्यात्वरागाद्यशुद्धपर्यायवदशुद्धो न भवति तथैव
फलभूतकेवलज्ञानलक्षण शुद्धपर्यायवत् शुद्धोऽपि न भवति किन्तु ताभ्यामशुद्धशुद्धपर्यायाभ्यां
विलक्षणं शुद्धात्मानुभूतिरूपनिश्चयरत्नत्रयात्मकं मोक्षकारणमेकदेशव्यक्तिरूपमेकदेशनिरावरणं च
तृतीयमवस्थान्तरंभण्यते ।
1. gommaTasAr karmakAnD gAthA 94.

Page 110 of 272
PDF/HTML Page 122 of 284
single page version

background image
koI shankA kare chhe — kevaLagnAn samasta AvaraNarahit shuddha chhe to tenun kAraN
paN samasta AvaraNarahit shuddha hovun joIe, kAraN ke ‘upAdAnakAraN jevun kArya hoy
chhe,’ evun shAstranun vachan chhe. teno uttar ApavAmAn Ave chhe — Ape je kahyun te
to yogya chhe, parantu upAdAnakAraN paN kAryathI ekadesh bhinna hoy chhe; jem soLavalA
suvarNarUp kAryanun nIchenI avasthAvALA (pandaravalAdirUp) suvarNarUp upAdAnakAraN ekadesh
bhinna hoy chhe ane jem mATInA kaLasharUp kAryanun mATInA pinD – sthAs – kosh – kushularUp
upAdAnakAraN ekadesh bhinna hoy chhe tem. jo ekAnte upAdAnakAraNano kAryanI sAthe
abhed ke bhed hoy to pUrvokta suvarNa ane mATInA be draShTAntanI jem kAryakAraNabhAv
siddha thAy nahi. AthI, shun siddha thayun? (em, siddha thayun ke) ekadesh – nirAvaraN
hovAthI, kShAyopashamik gnAnarUp lakShaNavALun, ekadesh - pragaTarUp, vivakShit - ekadesh - shuddhanaye
‘samvar’ shabdathI vAchya shuddhopayogasvarUp (shuddhopayoganun svarUp) muktinun kAraN thAy chhe.
ane je labdhi - aparyAptak sUkShmanigodiyA jIvamAn nitya ughADarUpe AvaraNarahit gnAn
sAmbhaLavAmAn Ave chhe, te paN sUkShmanigodanA sarvajaghanya kShayopashamanI apekShAthI
nirAvaraN chhe, sarvathA AvaraNarahit nathI. shankA — te AvaraNarahit kem rahe chhe?
uttara — jo te jaghanya gnAnanun paN AvaraN thAy, to jIvano abhAv prApta thAy.
vAstavik rIte to uparanA kShayopasham - gnAnanI apekShAe ane kevaLagnAnanI apekShAe te
gnAn paN AvaraNasahit chhe ane sansArI jIvone kShAyikagnAnano abhAv hovAthI (te
कश्चिदाह — केवलज्ञानं सकलनिरावरणं शुद्धं तस्य कारणेनापि सकलनिरावरणेन
शुद्धेन भाव्यम्, उपादानकारणसदृशं कार्यं भवतीति वचनात् । तत्रोत्तरं दीयते — युक्तमुक्तं
भवता परं किन्तूपादानकारणमपि षोडशवर्णिकासुवर्णकार्यस्याधस्तनवर्णिकोपादानकारणवत्,
मृन्मयकलशकार्यस्य मृत्पिण्डस्थासकोशकुशूलोपादानकारणवदिति च कार्यादेकदेशेन भिन्नं
भवति । यदि पुनरेकान्तेनोपादानकारणस्य कार्येण सहाभेदो भेदो वा भवति, तर्हि
पूर्वोक्तसुवर्णमृत्तिकादृष्टान्तद्वयवत्कार्यकारणभावो न घटते । ततः किं सिद्धं ? एकदेशेन
निरावरणत्वेन क्षायोपशमिकज्ञानलक्षणमेकदेशव्यक्तिरूपं विवक्षितैकदेशशुद्धनयेन संवरशब्दवाच्यं
शुद्धोपयोगस्वरूपं मुक्तिकारणं भवति । यच्च लब्ध्यपर्याप्तसूक्ष्मनिगोदजीवे नित्योद्घाटं निरावरणं
ज्ञानं श्रूयते तदपि सूक्ष्मनिगोदसर्वजघन्यक्षयोपशमापेक्षया निरावरणं, न च सर्वथा । कस्मादिति
चेत् ? तदावरणे जीवाभावः प्राप्नोति । वस्तुत उपरितनक्षायोपशमिकज्ञानापेक्षया
केवलज्ञानापेक्षया च तदपि सावरणं, संसारिणां क्षायिकज्ञानाभावाच्च क्षायोपशमिकमेव । यदि

Page 111 of 272
PDF/HTML Page 123 of 284
single page version

background image
gnAn) kShAyopashamik ja chhe. jo netrapaTalanA ekadesh nirAvaraNanI jem (arthAt netrapaTal
thoDun khullun hoy tenI mAphak) kevaLagnAnanA ansharUp te gnAn hoy to te ekadeshathI
paN lokAlokanun pratyakShapaNun thAt; paN em to jovAmAn Avatun nathI. parantu khUb
vAdaLAnothI AchchhAdit sUryanA bimbanI jem athavA nibiD netrapaTalanI jem te
nigodiyAnun gnAn thoDun jANe chhe, em tAtparya chhe.
have, kShayopashamanun lakShaN kahe chhe — sarva prakAre AtmAnA guNonun AchchhAdan karanAr
karmanI shaktione ‘sarvaghAtI sparddhako’ kahe chhe ane vivakShit ekadeshathI AtmAnA guNonun
AchchhAdan karanAr karmanI shaktione ‘deshaghAtI sparddhako’ kahe chhe. sarvaghAtI sparddhakonA
udayanA abhAvane ja kShay ane temanI ja satrUp avasthAne upasham kahe chhe. sarvaghAtI
sparddhakono udayAbhAvI kShay sahit upasham ane temanA ekadeshaghAtI sparddhakono uday —
e rIte e traNenA samudAyathI kShayopasham kahevAmAn Ave chhe. kShayopashamamAn hoy tene
kShAyopashamikabhAv kahe chhe athavA deshaghAtI sparddhakono uday hotAn jIv ekadesh gnAnAdi
guN prApta kare chhe, te kShAyopashamik bhAv chhe. tenAthI shun siddha thayun? pUrvokta sUkShmanigodanA
jIvamAn gnAnAvaraNakarmanA deshaghAtI sparddhakono uday hotAn ekadeshe gnAnaguN prApta hoy chhe
te kAraNe te kShAyopashamikagnAn chhe, kShAyikagnAn nathI. shA mATe? kAraN ke, tyAn karmanA
ekadesh udayano sadbhAv chhe.
पुनर्लोचनपटलस्यैकदेशनिरावरणवत्केवलज्ञानांशरूपं भवति तर्हि तेनैकदेशेनापि
लोकालोकप्रत्यक्षतां प्राप्नोति, न च तथा दृश्यते । किन्तु प्रचुरमेघप्रच्छादितादित्यबिम्ब-
वन्निविडलोचनपटलवद्वा स्तोकं प्रकाशयतीत्यर्थः ।
अय क्षयोपशमलक्षणं कथ्यते — सर्वप्रकारेणात्मगुणप्रच्छादिकाः कर्मशक्तयः
सर्वघातिस्पर्द्धकानि भण्यन्ते, विवक्षितैकदेशेनात्मगुणप्रच्छादिकाः शक्तयो देशघातिस्पर्द्धकानि
भण्यन्ते, सर्वघातिस्पर्द्धकानामुदयाभाव एव क्षयस्तेषामेवास्तित्वमुपशम उच्यते
सर्वघात्युदयाभावलक्षणक्षयेण सहित उपशमः तेषामेकदेशघातिस्पर्द्धकानामुदयश्चेति समुदायेन
क्षयोपशमो भण्यते । क्षयोपशमे भवः क्षायोपशमिको भावः । अथवा देशघातिस्पर्द्धकोदये सति
जीव एकदेशेन ज्ञानादिगुणं लभते यत्र स क्षायोपशमिको भावः । तेन किं सिद्धं ?
पूर्वोक्तसूक्ष्मनिगोदजीवे ज्ञानावरणीयदेशघातिस्पर्द्धकोदये सत्येकदेशेन ज्ञानगुणं लभ्यते तेन
कारणेन तत् क्षायोपशमिकं ज्ञानं, न च क्षायिकं, कस्मादेकदेशोदयसद्भावादिति ।

Page 112 of 272
PDF/HTML Page 124 of 284
single page version

background image
ahIn, sArAnsh A chhe — joke pUrvokta shuddhopayogalakShaNavALun kShAyopashamikagnAn
muktinun kAraN thAy chhe, topaN dhyAn karanAr puruShe ‘nitya sakaL nirAvaraN, akhanD, ek,
sampUrNa nirmaL kevaLagnAn jenun lakShaN chhe; evun paramAtmasvarUp te ja hun chhun, khanDagnAnarUp
nahi’ — evI bhAvanA karavI.
e rIte, samvar padArthanA vyAkhyAnamAn nayavibhAg jANavo. 34.
have, samvaranAn kAraNonA bhed kahe chhe — em ek bhUmikA chhe, ‘shenAthI (konAthI)
samvar thAy chhe?’ evo prashna pUchhavAmAn AvatAn pratyuttar Ape chhe — em bIjI bhUmikA
chhe. e banne bhUmikAo manamAn dhAraN karIne bhagavAn shrI nemichandra AchArya A gAthA
kahe chhe —
gAthA 35
gAthArtha — vrat, samiti, gupti, dharma, anuprekShA, pariShahajay ane anek prakAranun
chAritra — e badhAne bhAvasamvaranA bhed jANavA.
अयमत्रार्थः — यद्यपि पूर्वोक्तं शुद्धोपयोगलक्षणं क्षायोपशमिकं ज्ञानं मुक्तिकारणं भवति
तथापि ध्यातृपुरुषेण यदेव नित्यसकलनिरावरणमखण्डैक सकलविमलकेवलज्ञानलक्षणं
परमात्मस्वरूपं तदेवाहं, न च खण्डज्ञानरूप, इति भावनीयम् । इति संवरतत्त्वव्याख्यानविषये
नयविभागो ज्ञातव्य इति ।।३४।।
अथ संवरकारणभेदान् कथयतीत्येका पातनिका, द्वितीया तु कैः कृत्वा संवरो
भवतीति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददातीति पातनिकाद्वयं मनसि धृत्वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति भगवान् —
वदसमिदीगुत्तीओ धम्माणुपेहा परीसहजओ य ।
चारित्तं बहुभेया णायव्वा भावसंवरविसेसा ।।३५।।
व्रतसमितिगुप्तयः धर्म्मानुप्रेक्षाः परीषहजयः च ।
चारित्रं बहुभेदं ज्ञातव्याः भावसंवरविशेषाः ।।३५।।
vrat aru samiti gupti dash dharma, anuprekShA chAritra ju parma;
sahan pariShah, e bahubhed, samvarabhAv bhanain jinadev. 35.

Page 113 of 272
PDF/HTML Page 125 of 284
single page version

background image
TIkA — ‘वदसमिदोगुत्तीओ’ vrat, samiti, gupti, ‘धम्माणुपेहा’ dharma, anuprekShA
‘परीषहजओ य’ pariShahonun jItavun ane ‘चारित्तं बहुभेया’ anek bhedavALun chAritra; ‘णायव्वा
भावसंवरविसेसा’ e badhA bhAvasamvaranA bhed jANavA. have, ene vistArathI kahe chhe —
nishchayathI vishuddhagnAnadarshanasvabhAvI nijAtmatattvanI bhAvanAthI utpanna sukharUpI sudhAnA
AsvAdanA baLathI samasta shubhAshubh rAgAdi vikalponI nivRutti te vrat chhe. vyavahArathI
te nishchayavratane sAdhanAr1, hinsA, asatya, chorI, abrahma ane parigrahanA jindagIbhar
tyAgalakShaNarUp pAnch prakAranAn vrat chhe. nishchayathI anant gnAnAdi svabhAvanA dhArak
nijAtmAmAn ‘sam’ eTale ke sArI rIte — samasta rAgAdi vibhAvonA parityAg vaDe,
nijAtmAmAn lInatA – chintan – tanmayatAthI ‘ayan’ – gaman – pariNaman karavun te ‘samiti’ chhe,
vyavahArathI tenA bahirang sahakArI2 kAraNabhUt, AchArAdi charaNAnuyoganA granthomAn kahelI
iryA, bhAShA, eShaNA, AdAnanikShepaN ane utsarga nAmanI pAnch samiti chhe. nishchayathI
sahaj shuddhAtmAnI bhAvanArUp lakShaNavALA guptasthAnamAn sansAranA kAraNarUp rAgAdi bhayothI
potAnA AtmAne gopavavo, DhAnkavo, jhampalAvavo, pravesh karAvavo ke rakShavo te gupti chhe,
vyavahArathI bahirang sAdhan mATe man, vachan ane kAyAnA vyApArane rokavo te gupti chhe.
व्याख्या — ‘‘वदसमिदीगुत्तीओ’’ व्रतसमितिगुप्तयः, ‘‘धम्माणुपेहा’’ धर्मस्तथै-
वानुप्रेक्षाः, ‘‘परीसहजओ य’’ परीषहजयश्च, ‘‘चारित्तं बहुभेया’’ चारित्रं बहुभेदयुक्तं,
‘‘णायव्वा भावसंवरविसेसा’’ एते सर्वे मिलिता भावसंवरविशेषा भेदा ज्ञातव्याः । अथ
विस्तरः — निश्चयेन विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजात्मतत्त्वभावनोत्पन्नसुखसुधास्वादबलेन
समस्तशुभाशुभरागादिविकल्पनिवृत्तिर्व्रतम्, व्यवहारेण तत्साधकं हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहाच्च
यावज्जीवनिवृत्तिलक्षणं पञ्चविधं व्रतम् । निश्चयेनानन्तज्ञानादिस्वभावे निजात्मनि सम् सम्यक्
समस्तरागादिविभावपरित्यागेन तल्लीनतच्चिन्तनतन्मयत्वेन अयनं गमनं परिणमनं समितिः,
व्यवहारेण तद्बहिरङ्गसहकारिकारणभूताचारादिचरणग्रन्थोक्ता ईर्याभाषैषणादाननिक्षेपोत्सर्गसंज्ञाः
पञ्च समितयः । निश्चयेन सहजशुद्धात्मभावनालक्षणे गूढस्थाने संसारकारणरागादि-
भयात्स्वस्यात्मनो गोपनं प्रच्छादनं झम्पनं प्रवेशनं रक्षणं गुप्तिः, व्यवहारेण बहिरङ्गसाधनार्थं
मनोवचनकायव्यापारनिरोधो गुप्तिः । निश्चयेन संसारे पतन्तमात्मानं धरतीति
1. sAdhanAr = nimitta
2. bahirang sahakArI kAraNabhUt = bahirang nimittabhUt. bahirang sAdhan te yathArtha sAdhan nathI, mAtra
upacharit sAdhan chhe.

Page 114 of 272
PDF/HTML Page 126 of 284
single page version

background image
nishchayathI sansAramAn paDatA AtmAne dhAraN karI rAkhe, te vishuddha – gnAn – darshanalakShaNamay nij
shuddhAtmAnI bhAvanArUp dharma chhe. vyavahArathI tenA sAdhan mATe devendra, narendra vagerethI vandya
padamAn je dhAre chhe — pahonchADe chhe; te uttam kShamA, mArdav, Arjav, satya, shauch, sanyam,
tap, tyAg, Akinchanya ane brahmacharyarUp dash prakArano dharma chhe.
te A rIte chhe. dharmamAn pravartanAranA pramAdane dUr karavA mATe dharmanun kathan chhe. krodh
utpanna thavAmAn nimitta evAn asahya durvachan vagere hovA chhatAn paN kaluShatA (mananI
malinatA) na thavI te param kShamA chhe. sharIranI sthitinA hetu (AhAr)nI shodh mATe
bIjAne gher jatAn munine duShTajano dvArA gAL, mashkarI, tiraskAranAn vachano, mAr, sharIrano
ghAt ityAdi krodh utpanna thavAnAn nimitto maLavA chhatAn paN pariNAmomAn malinatAno
abhAv hovo, tene kShamA kahe chhe. 1. jAti AdinA madanA AveshathI thatA abhimAnanA
abhAvane mArdav kahe chhe. 2. yogonI avakratAne Arjav kahe chhe arthAt man - vachan - kAyarUp
yogonI saraLatAne Arjav kahe chhe. 3. sajjano pratye sArAn vachano bolavAn, tene satya
kahe chhe arthAt prashasta jano pratye samIchIn vachan bolavAn, te satya kahevAy chhe. 4. lobhanI
prakarShapaNe (atyant) nivRuttine shauch kahe chhe. lobhanI nivRutti prakarShapaNAne pAme te shauch;
shuchi (pavitra) bhAv athavA shuchikarma te shauch – em nishchit karavAmAn Ave chhe. 5.
samitimAn pravartamAn munine prANaghAt ane indriyaviShayono tyAg te sanyam chhe. iryAsamiti
विशुद्धज्ञानदर्शनलक्षणनिजशुद्धात्मभावनात्मको धर्मः, व्यवहारेण तत्साधनार्थं देवेन्द्रनरेन्द्रादि-
वन्द्यपदे धरतीत्युत्तमक्षमामार्दवार्जवसत्यशौचसंयमतपस्त्यागाकिञ्चन्यब्रह्मचर्यलक्षणो दशप्रकारो
धर्मः ।
तद्यथा — प्रवर्तमानस्य प्रमादपरिहार्थं धर्मवचनं । क्रोधोत्पत्तिनिमित्ताविषह्याक्रोशादि-
संभवेऽकालुष्योपरमः क्षमा । शरीरस्थितिहेतुमार्गणार्थं परकुलान्युपगच्छतो भिक्षोर्दुष्ट-
जनाक्रोशोत्प्रहसनावज्ञानताडनशरीरव्यापादनादीनां क्रोधोत्पत्तिनिमित्तानां सन्निधाने
कालुष्याभावः क्षमा इति उच्यते ।।१।। जात्यादिमदावेशादभिमानाभावो मार्दवं ।।२।।
योगस्यावक्रता आर्जवं । योगस्यकायवाङ्मनोलक्षणस्यावक्रता आर्जवं इति उच्यते ।।३।। सत्सु
साधुवचनं सत्यं । सत्सु प्रशस्तेषु जनेषु साधुवचनं सत्यमिति उच्यते ।।४।। प्रकर्षप्राप्ता
लोभनिवृत्तिः शौचं । लोभस्य निवृत्तिः प्रकर्षप्राप्ता, शुचेर्भावः कर्म वा शौचं इति
निश्चीयते ।।५।। समितिषु प्रवर्तमानस्य प्राणीन्द्रियपरिहारः संयमः । ईर्यासमित्यादिषु वर्तमानस्य

Page 115 of 272
PDF/HTML Page 127 of 284
single page version

background image
AdimAn vartatA munine tenun paripAlan karavA mATe prANIonA ghAtano tyAg ane indriy
- viShayono tyAg — tene sanyam kahevAmAn Ave chhe. ekendriyAdi prANIone pIDA ApavAno
tyAg, te prANIsanyam chhe ane shabdAdi indriyaviShayomAn rAgano AsaktabhAv na hovo,
te indriyasanyam chhe.
tenun pratipAdan karavA mATe aShTa shuddhiono upadesh chhe. te A prakAre chhe —
ATh shuddhi — bhAvashuddhi, kAyashuddhi, vinayashuddhi, iryApathashuddhi, bhikShAshuddhi,
pratiShThApanashuddhi, shayanAsanashuddhi ane vAkyashuddhi, temAn bhAvashuddhi — karmanA kShayopashamathI
utpanna thAy chhe, mokShamArgamAn ruchi thavAthI pariNAmone nirmaL karanArI chhe, rAgAdi
vikArathI rahit chhe. 1. kAyashuddhi — AvaraN ane AbhUShaNothI rahit, sharIranA sanskAr
vinAnI, janmasamayasamAn melayukta, sharIranA vikArothI rahit hoy chhe. 2. vinayashuddhi —
paramaguru arhant Adi pratye yathAyogya pUjA pratye tatparatAvALI, gnAnAdimAn vidhipUrvakanI
bhaktiyukta ane guru pratye sarvatra anukUL vRuttivALI hoy chhe. 3. iryApathashuddhi — judAjudA
prakAranA jIvonAn utpattisthAn tathA yonirUp Ashrayano bodh hovAthI jantuone pIDA na
thAy tevA prayatnavALI, gnAnarUpI sUryathI ane indriy, prakAsh vagerethI nirIkShaN karelA
pradeshamAn gaman karanArI, jaladI chAlavun, vilambathI chAlavun, chanchaL upayog sahit,
vismayapUrvak, ramatapUrvak, vikAr sahit, Amatem dishAomAn joIne chAlavun vagere prakAranA
doSharahitanA gamanarUp hoy chhe. 4. bhikShAshuddhi — AchArasUtromAn kahyA pramANe kAL, desh
मुनेस्तत्प्रतिपालनार्थः प्राणीन्द्रियपरिहारः संयम इत्युच्यते । एकेन्द्रियादि प्राणिपीडापरिहारः
प्राणिसंयमः । शब्दादिष्विन्द्रियार्थेषु रागानभिष्वङ्ग इन्द्रियसंयमः ।
तत्प्रतिपादनार्थः शुद्ध्यष्टकोपदेशः, तद्यथा — अष्टौ शुद्धय : — भावशुद्धिः,
कायशुद्धिः, विनयशुद्धिः ईर्यापथशुद्धिः, भिक्षाशुद्धिः, प्रतिष्ठापनशुद्धिः, शयनासनशुद्धिः,
वाक्यशुद्धिश्चेति । तत्र भावशुद्धिः, कर्मक्षयोपशमजनिता, मोक्षमार्गरुच्याहितप्रसादा,
रागाद्युपप्लवरहिता । कायशुद्धिः, निरावरणाभरणा, निरस्तसंस्कारा, यथाजातमलधारिणी,
निराकृताङ्गविकारा । विनयशुद्धिः, अर्हदादिषु परमगुरुषु यथार्हं पूजाप्रवणा, ज्ञानादिषु च
यथाविधिभक्तियुक्ता, गुरोः सर्वत्रानुकूलवृत्तिः । ईर्यापथशुद्धिः, नानाविधजीव-
स्थानयोन्याश्रयावबोधजनितप्रयत्नपरिहृतजन्तुपीडा, ज्ञानादित्यस्वेन्द्रियप्रकाशनिरीक्षितदेश-
गामिनी, द्रुतविलम्बितसम्भ्रांतविस्मितलीलाविकारदिगान्तरावलोकनादिदोषविरहितगमना ।
भिक्षाशुद्धिः, आचारसूत्रोक्तकालदेशप्रकृतिप्रतिपत्तिकुशला, लाभालाभमानापमानसमान-

Page 116 of 272
PDF/HTML Page 128 of 284
single page version

background image
ane prakRitinA gnAnamAn kushaL, lAbh – alAbh, mAn – apamAnamAn samAn manovRuttivALI,
lokanindya kuLamAn (gharamAn) na janArI, chandramAnI gatinI peThe ochhAn ke adhik gharomAn
javAnI maryAdAvALI, vishiShTa prakAranAn sthAno – jevAn ke garIb ane anAth mATenI
dAnashALA, vivAhanA ke yagnanA prasangavALAn ghar vagere sthAnonA tyAgarUp lakShaNavALI,
dInavRutti vinAnI, prAsuk (nirdoSh) AhAr shodhavAnI ichchhAvALI, AgamamAn kahelA
nirdoSh bhojanathI prANayAtrA TakAvanArI hoy chhe. 5. pratiShThApanashuddhi — nakh, rom,
nAsikA – maL, kaph, vIrya, maL ane mUtranA tyAgamAn tathA sharIranI UThavA – besavAnI kriyA
karavAmAn jantuone pIDA na thAy, tem karavAne kahe chhe. 6. shayanAsanashuddhi — strI, kShudra puruSh,
chor, dArUDiyA, jugArI, kalAl, pAradhi vagere pApI janone rahevA yogya sthAno chhoDavAn
ane akRutrim parvatanI guphA, vRukShanI bakhol vagere tathA kRutrim sUnA AvAso vagere chhoDI
dIdhelAn ke chhUTI gayelAn raheThANo, je potAnA mATe banAvyAn na hoy tevA sthAnone sevavAn
te. 7. vAkyashuddhi — pRithvIkAyAdinA Arambh AdinI preraNArahit, kaThor, nirday vagere
bIjAne pIDA devAvALA prayogo vinAnI, vrat – shIl vagereno pradhAnapaNe upadesh ApanArI,
hitakArI, maryAdit, madhur, manohar ane sanyamIne yogya evI hoy chhe. 8. e rIte
sanyamamAn samAyelI ATh shuddhio chhe. 6.
karmano kShay karavA mATe je tapavAmAn Ave chhe te tap chhe. te tap be prakAranA chhe,
bAhyatap ane abhyantar tap. temAnthI darek chha prakAranun chhe. 7. parigrahanI nivRutti te tyAg
chhe. chetan ane achetanasvarUp parigrahanI nivRutti te tyAg athavA sanyamIne yogya
मनोवृत्तिः, लोकगर्हितकुलपरिवर्जनपरा, चन्द्रगतिरिवहीनाधिकगृहा, विशिष्टोपस्थानादीनानाथ-
दानशालाविवाहयजनगेहादि परिवर्जनोपलक्षिता, दीनवृत्तिविगमा, प्रासुकाहारगवेषणप्रणिधाना,
आगमविहित निरवद्याशनपरिप्राप्तप्राणयात्राकला । प्रतिष्ठापनशुद्धिः, नखरोमसिङ्घाणकनिष्ठी-
वनशुक्रोच्चारप्रस्रवणशोधने देहपरित्यागे च जंतूपरोधविरहिता । शयनासनशुद्धिः,
स्त्रीक्षुद्रचौरपानाक्षशौण्डशाकुनिकादिपापजनवासा वर्ज्याः, अकृत्रिमगिरिगुहातरुकोटरादयः
कृत्रिमाश्च शून्यागारादयो मुक्तमोचितावासा अनात्मोद्देशनिर्वर्तिताः सेव्याः । वाक्यशुद्धिः,
पृथ्वीकायिकारम्भादिप्रेरणरहिता, परुषनिष्ठुरादिपरपीडाकरप्रयोगनिरुत्सुका, व्रतशीलदेशनादि-
प्रधानफला, हितमितमधुरमनोहरा, संयतस्ययोग्या, इति संयमान्तर्गताष्टशुद्धयः ।।६।।
कर्मक्षयार्थं तप्यत इति तपः । तद्द्विविधं, बाह्यमभ्यन्तरं च, तत्प्रत्येकं षड्विधम् ।।७।।
परिग्रहनिवृत्तिस्त्यागः । परिग्रहस्य चेतनाचेतनलक्षणस्य निवृत्तिस्त्याग इति निश्चीयते अथवा

Page 117 of 272
PDF/HTML Page 129 of 284
single page version

background image
gnAnAdinA dAnane paN tyAg kahevAmAn Ave chhe. 8. ‘A mArun chhe’ evA abhiprAyanI
nivRutti te Akinchanya chhe. sharIrAdi prApta parigrahomAn paN sanskAr chhoDIne ‘A mArun chhe’
evA abhiprAyanI nivRuttine Akinchanya kahevAmAn Ave chhe. ‘jenun kAI paN nathI’ e
akinchan chhe, teno bhAv athavA karma te Akinchanya chhe. 9. jeno anubhav karyo hoy te
strInun smaraN, tenI vAto sAmbhaLavI, strI beThI hoy tevI shayyA, Asan vagerenA tyAgathI
brahmacharya hoy chhe. men bhogavelI strI kaLA ane guNomAn vishArad hatI; em smaraN karavun,
tenI vAtonun shravaN karavun, rati samayanAn sugandhI dravyonI suvAs, strInA sambandhavALI shayyA
- Asan AdinA tyAgathI paripUrNa brahmacharya hoy chhe. athavA svatantratAnI prApti mATe
gurusvarUp brahmamAn charchA karavI, te brahmacharya chhe. 10. A rIte das prakAranA dharma chhe.
bAr anuprekShAonun kathan karavAmAn Ave chhe — adhruv, asharaN, sansAr, ekatva,
anyatva, ashuchitva, Asrav, samvar, nirjarA, lok, bodhidurlabh ane dharmanun chintan karavun —
te anuprekShA chhe.
have, adhruv anuprekShA kahevAmAn Ave chhe. te A rIte — dravyArthikanayathI TankotkIrNa
gnAyak – ek svabhAvapaNAthI, avinAshI svabhAvavALA nij paramAtmadravyathI bhinna, jIvanA
sambandhI je ashuddha nishchayanayathI rAgAdi vibhAvarUp bhAvakarma, anupacharitaasadbhUt-
vyavahArathI dravyakarma ane nokarma, tathA (upacharit asadbhUt vyavahArathI) tenA sva – svAmI
संयतस्य योग्यं ज्ञानादिदानं त्याग इत्युच्यते ।।८।। ममेदमित्यभिसंधिनिवृत्तिराकिंचन्यं ।
उपात्तेष्वपि शरीरादिषु संस्कारापोहाय ममेदमित्यभिसंधिनिवृत्तिराकिंचन्यमित्याख्यायते । नास्य
किंचनास्ति इत्यकिंचनः, तस्य भावः कर्म वा आकिंचन्यम् ।।९।। अनुभूतांगनास्मरण-
तत्कथाश्रवण स्त्रीसंसक्तशयनासनादिवर्जनाद्ब्रह्मचर्यं । भया अनुभूतांगना कलागुणविशारदा
इति स्मरणं तत्कथाश्रवणं रतिपरिमलादिवासितं स्त्रीसंसक्तशयनासनमित्येवमादिवर्जनात्
परिपूर्णं ब्रह्मचर्यमवतिष्ठते । स्वातंत्र्यार्थं गुरौ ब्रह्मणि चर्यमिति वा ।।१०।। एवं दशधा धर्मः ।
द्वादशानुप्रेक्षाः कथ्यन्ते — अध्रुवाशरणसंसारैकत्वान्यत्वाशुचित्वास्रवसंवरनिर्जरालोक-
बोधिदुर्लभधर्मानुचिन्तनमनुप्रेक्षाः । अथाध्रुवानुप्रेक्षा कथ्यते । तद्यथा — द्रव्यार्थिकनयेन
टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावत्वेनाविनश्वरस्वभावनिजपरमात्मद्रव्यादन्यद् भिन्नं यज्जीवसंबन्धे
अशुद्धनिश्चयनयेन रागादिविभावरूपं भावकर्म, अनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण द्रव्यकर्मनोकर्मरूपं
च तथैव (उपचरितासद्भूतव्यवहारेण) तत्स्वस्वामिभावसम्बन्धेन गृहीतं यच्चेतनं वनितादिकम्,

Page 118 of 272
PDF/HTML Page 130 of 284
single page version

background image
sambandhabhAvathI grahelA je strI Adi chetan padArtha, suvarNAdi achetan padArtha tathA chetan
- achetan mishra padArtha vagere lakShaNavALA A badhA padArtho adhruv chhe, em bhAvanA karavI.
tevI bhAvanAvALA puruShane temano viyog thavA chhatAn paN enThA bhojananI jem mamatva thatun
nathI. temAn mamatvano abhAv hovAthI avinAshI evA nij paramAtmAne ja bhedAbhed
ratnatrayanI bhAvanA vaDe bhAve chhe ane jevA avinAshI AtmAnI bhAvanA kare chhe; tevA
ja akShay, anant sukhasvabhAvI muktAtmAne prApta kare chhe. e pramANe adhruv anuprekShA pUrI
thaI. 1.
have, asharaN anuprekShA kahevAmAn Ave chhe — nishchayaratnatrayapariNat je
svashuddhAtmadravya te ane tenA bahirang sahakArI kAraNabhUt panch parameShThInI ArAdhanA sharaN
chhe, temanAthI bhinna je dev, indra, chakravartI, subhaT, koTibhaT, putra Adi chetan padArtho
tathA parvat, killo, bhonyarun, maNi, mantra, tantra, AgnA, mahel, auShadh Adi achetan padArtho
tathA chetan – achetan mishra padArtho paN maraN AdinA samayamAn, mahAn vanamAn vAghe pakaDel
haraNanA bachchAnI jem athavA mahAsamudramAn vahANamAnthI paDI gayel pakShInI jem, sharaNarUp
thatA nathI, em jANavun. te jANIne bhogonI vAnchhArUpe nidAn bandhAdinun avalamban na letAn,
svasamvedanathI utpanna sukhAmRutanA dhArak sva - shuddhAtmAnun ja avalamban laIne (te shuddhAtmAnI)
bhAvanA kare chhe. jevA sharaNabhUt AtmAne te chintave chhe tevo ja sarvakALe sharaNabhUt, sharaNe
अचेतनं सुवर्णादिकं, तदुभयमिश्रं चेत्युक्तलक्षणं तत्सर्वमध्रुवमिति भावयितव्यम् ।
तद्भावनासहितपुरुषस्य तेषां वियोगेऽपि सत्युच्छिष्टेष्विव ममत्वं न भवति तत्र
ममत्वाभावादविनश्वरनिजपरमात्मानमेव भेदाभेदरत्नत्रयभावनया भावयति, यादृश-
मविनश्वरमात्मानं भावयति तादृशमेवाक्षयानन्तसुखस्वभावं मुक्तात्मानं प्राप्नोति । इत्यध्रुवानुप्रेक्षा
गता ।।१।।
अथाशरणानुप्रेक्षा कथ्यते — निश्चयरत्नत्रयपरिणतं स्वशुद्धात्मद्रव्यं तद् बहिरङ्ग-
सहकारिकारणभूतं पञ्चपरमेष्ठयाराधनञ्च शरणम्, तस्माद्बहिर्भूता ये देवेन्द्रचक्रवर्त्ति-
सुभटकोटिभटपुत्रादिचेतना गिरिदुर्गभूविवरमणिमन्त्राज्ञाप्रासादौषधादयः पुनरचेतनास्त-
दुभयात्मका मिश्राश्च मरणकालादौमहाटव्यां, व्याघ्रगृहीतमृगबालस्येव, महासमुद्रे
पोतच्युतपक्षिण इव शरणं न भवन्तीति विज्ञेयम् । तद्विज्ञाय भोगकांक्षारूप-
निदानबन्धादिनिरालम्बने स्वसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतसालम्बने स्वशुद्धात्मन्येवावलम्बनं कृत्वा
भावनां करोति । यादृशं शरणभूतमात्मानं भावयति तादृशमेव सर्वकालशरणभूतं

Page 119 of 272
PDF/HTML Page 131 of 284
single page version

background image
AvelAne vajranA pAnjarA jevo nij shuddhAtmA te prApta kare chhe. e pramANe asharaN
anuprekShAnun vyAkhyAn karyun. 2.
have, sansAr anuprekShA kahevAmAn Ave chhe — shuddhAtmadravyathI bhinna pUrve meLavelAn, pUrve
nahi meLavelAn ane mishra evAn pudgal dravyo, gnAnAvaraNAdi dravyakarmarUpe tathA sharIranA
poShaNane mATe bhojan, pAn vagere pAnche indriyanA viShayarUpe A jIve anantavAr grahaN
karIne chhoDyAn chhe — e ‘dravyasansAr’ chhe. sva - shuddhAtmadravya sambandhI sahaj shuddha
lokAkAshapramAN asankhya pradeshothI bhinna je lokAkAshanA pradesho chhe, temAn ekek pradeshane
viShe vyApIne jyAn anantavAr A jIv janmyo ke maryo na hoy, evo koI paN pradesh
nathI — te ‘kShetrasansAr’ chhe. svashuddhAtmAnA anubhavarUp nirvikalpa samAdhino kAL chhoDIne
das kroDAkroDI sAgarapramAN utsarpiNI kAL ane das kroDAkroDI sAgarapramAN avasarpiNI
kALanA ek ek samayamAn anek parAvartan karIne, jemAn anantavAr A jIv janmyo ke
maryo na hoy, evo koI paN samay nathI — e ‘kALasansAr’ chhe. abhed ratnatrayAtmak
samAdhinA baLathI siddhagatimAn nijAtmAnI upalabdhi jenun lakShaN chhe, evA siddha paryAyarUp
je utpAd — tene chhoDIne narak, tiryanch ane manuShyabhavamAn tathA devanA bhavomAn
nishchayaratnatrayanI bhAvanArahit, bhogAkAnkShAnidAnapUrvak dravya - tapashcharaNarUp jinadIkShAnA
baLathI nav graiveyak sudhI, ‘सक्को सहग्गमहिस्सी दक्खिणइंदा य लोयवाला य । लोयंतिया य देवा
शरणागतवज्रपञ्जरसदृशं निजशुद्धात्मानं प्राप्नोति । इत्यशरणानुप्रेक्षा व्याख्याता ।।२।।
अथ संसारानुप्रेक्षा कथ्यते — शुद्धात्मद्रव्यादितराणि सपूर्वापूर्वमिश्रपुद्गलद्रव्याणि
ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मरूपेण, शरीरपोषणार्थाशनपानादिपञ्चेन्द्रियविषयरूपेण चानन्तवारान्
गृहीत्वा विमुक्तानीति द्रव्यसंसारः । स्वशुद्धात्मद्रव्यसंबन्धिसहजशुद्धलोकाकाशप्रमिता-
संख्येयप्रदेशेभ्यो भिन्ना ये लोकक्षेत्रप्रदेशास्तत्रैकैकं प्रदेशं व्याप्यानन्तवारान् यत्र न जातो न
मृतोऽयं जीवः स कोऽपि प्रदेशो नास्तीति क्षेत्रसंसारः । स्वशुद्धात्मानुभूति-
रूपनिर्विकल्पसमाधिकालं विहाय प्रत्येकंदशकोटाकोटिसागरोपमप्रमितोत्सर्पिण्यव-
सर्पिण्येकैकसमये नानापरावर्त्तनकालेनानन्तवारानयं जीवो यत्र न जातो न मृतः स समयो
नास्तीति कालसंसारः । अभेदरत्नत्रयात्मकसमाधिकालेन सिद्धगतौ स्वात्मोपलब्धिलक्षण-
सिद्धपर्यायरूपेण योऽसावुत्पादो भवस्तं विहाय नारकतिर्यग्गमनुष्यभवेषु तथैव देव-
भवेषु च निश्चयरत्नत्रयभावनारहितभोगाकांक्षानिदानपूर्वकद्रव्यतपश्चरणरूपजिनदीक्षाबलेन
नवग्रैवेयकपर्यन्तं, ‘‘सबको सहग्गमहिस्सी दक्खिणइंदा य लोयवाला य । लोयंतिया य देवा

Page 120 of 272
PDF/HTML Page 132 of 284
single page version

background image
तुच्छ चुदा णिव्वुदिं जंति ।।’ [shakra (pratham svarganA indra), pratham svarganI indrANI (shachI),
dakShiN dishAnA indra, lokapAl ane laukAntik devo e badhA svargathI chyut thaIne mokSha
pAme chhe.] e gAthAmAn1 kahelAn pado tathA AgamaniShiddha anya pado chhoDIne, bhavanAshak
nijashuddhAtmabhAvanAthI rahit vartato thako ane bhav – utpAdak mithyAtva – rAgAdibhAvanA
sahit vartato thako A jIv anantavAr janmyo ane maryo chhe. — e rIte ‘bhavasansAr’
jANavo.
have, bhAvasansAranun kathan karavAmAn Ave chhe. te A pramANe — sarvajaghanya
prakRitibandh ane pradeshabandhanAn nimittabhUt, sarvajaghanya man - vachan - kAyAnA parispandarUp,
shreNInA asankhyAtamA bhAgapramAN, chAr sthAnamAn patit evAn sarvajaghanya yogasthAno hoy
chhe. tevI ja rIte sarvotkRuShTa prakRitibandh ane pradeshabandhanAn nimittabhUt, sarvotkRuShTa man - vachan
- kAyAnA vyApArarUp, tene yogya shreNInA asankhyAtamA bhAgapramAN, chAr sthAnomAn patit
evAn sarvotkRuShTa yogasthAno hoy chhe. tevI ja rIte sarvajaghanya sthitibandhanAn nimittabhUt,
sarvajaghanya kaShAy – adhyavasAyanAn sthAn tene yogya asankhyAt lokapramAN ane
ShaTsthAnapatit hoy chhe. temaj sarvotkRuShTa sthitibandhanAn nimittabhUt, sarvotkRuShTa kaShAy –
adhyavasAyanAn sthAno paN asankhyAt lokapramAN ane ShaTsthAnapatit hoy chhe. te ja pramANe
sarvajaghanya anubhAgabandhanAn nimittabhUt, sarvajaghanya anubhAg – adhyavasAyanAn sthAno
तच्छ चुदा णिव्वुदिं जंति ।१।’’ इति गाथाकथितपदानि तथागमनिषिद्धान्यन्यपदानि च त्यक्त्वा
भवविध्वंसकनिजशुद्धात्मभावनारहितो भवोत्पादकमिथ्यात्वरागादिभावनासहितश्च सन्नयं
जीवोऽनन्तवारान् जीवितो मृतश्चेति भवसंसारो ज्ञातव्यः ।
अथ भावसंसारः कथ्यते । तद्यथा — सर्वजघन्यप्रकृतिबन्धप्रदेशबन्धनिमित्तानि
सर्वजघन्यमनोवचनकायपरिस्पन्दरूपाणि श्रेण्यसंख्येयभागप्रमितानि चतुःस्थानपतितानि
सर्वजघन्ययोगस्थानानि भवन्ति तथैव सर्वोत्कृष्टप्रकृतिबन्धप्रदेशबन्धनिमित्तानि सर्वोत्कृष्ट-
मनोवचनकायव्यापाररूपाणि तद्योग्यश्रेण्यसंख्येयभागप्रमितानि चतुःस्थानपतितानि सर्वोत्कृष्ट-
योगस्थानानि च भवन्ति । तथैव सर्वजघन्यस्थितिबन्धनिमित्तानि सर्वजघन्यकषायाध्यवसाय-
स्थानानि तद्योग्यासंख्येयलोकप्रमितानि षट्स्थानपतितानि च भवन्ति । तथैव च
सर्वोत्कृष्टस्थितिबंधनिमित्तानि सर्वोत्कृष्टकषायाध्यवसायस्थानानि तान्यप्यसंख्येयलोकप्रमितानि
1. mULAchAr a. – 12 gAthA 142.

Page 121 of 272
PDF/HTML Page 133 of 284
single page version

background image
asankhyAt lokapramAN ane ShaTsthAnapatit hoy chhe. tevI ja rIte sarvotkRuShTa anubhAgabandhanAn
nimittabhUt, sarvotkRuShTa anubhAg – adhyavasAyanAn sthAno paN asankhyAt lokapramAN ane
ShaTsthAnapatit jANavAn. te ja prakAre potapotAnA jaghanya ane utkRuShTa bhedonI vachche
tAratamyatApUrvak madhyam bhedo paN chhe. tevI ja rIte jaghanyathI mAnDIne utkRuShTa sudhInAn
gnAnAvaraNAdi mUL tathA uttar prakRitionAn sthitibandhasthAn chhe. te badhAmAn paramAgamamAn
kahyA pramANe A jIve anantavAr bhramaN karyun chhe, parantu pUrvokta samasta prakRitibandh AdinI
sattAnA nAshanA kAraNarUp evAn je vishuddhagnAnadarshanasvabhAv nijaparamAtmatattvanAn samyak
shraddhAn – gnAn – anucharaNarUp samyagdarshan – gnAn – chAritra te ja A jIve prApta karyAn nathI. —
e rIte ‘bhAvasansAr’ chhe.
Am, pUrvokta prakAre dravya, kShetra, kAL, bhav ane bhAvarUp pAnch prakAranAn sansAranun
chintavan karatAn A jIvane sansArarahit svashuddhAtmasamvedananA vinAshak ane sansAranI vRuddhimAn
kAraNabhUt mithyAtva, avirati, pramAd, kaShAy ane yoganA pariNAm thatA nathI, paN
sansArAtIt sukhanA AsvAdamAn rat thaIne svashuddhAtmasamvedananA baLathI sansAravinAshak nij
niranjan paramAtmAmAn ja bhAvanA kare chhe, ane pachhI jevA paramAtmAnI bhAvanA kare chhe,
षट्स्थानपतितानि च भवन्ति । तथैव सर्वजघन्यानुभागबन्धनिमित्तानि सर्वजघन्यानु-
भागाध्यवसायस्थानानि तान्यप्यसंख्येयलोकप्रमितानि षट्स्थानपतितानि भवन्ति । तथैव च
सर्वोत्कृष्टानुभागबंधनिमित्तानि सर्वोत्कृष्टानुभागाध्यवसायस्थानानि तान्यप्यसंख्येयलोकप्रमितानि
षट्स्थानपतितानि च विज्ञेयानि । तेनैव प्रकारेण स्वकीयस्वकीयजघन्योत्कृष्टचोर्मध्ये तारतम्येन
मध्यमानि च भवन्ति । तथैव जघन्यादुत्कृष्टपर्यन्तानि ज्ञानावरणादिमूलोत्तरप्रकृतीनां
स्थितिबंधस्थानानि च । तानि सर्वाणि परमागमकथितानुसारेणानन्तवारान् भ्रमितान्यनेन जीवेन,
परं किन्तु पूर्वोक्तसमस्तप्रकृतिबन्धादीनां सद्भावविनाशकारणानि विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभाव-
निजपरमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपाणि यानि सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि तान्येव न
लब्धानि इति भावसंसारः ।
एवं पूर्वोक्तप्रकारेण द्रव्यक्षेत्रकालभवभावरूपं पञ्चप्रकारं संसारं भावयतोऽस्य जीवस्य
संसारातीतस्वशुद्धात्मसंवित्तिविनाशकेषु संसारवृद्धिकारणेषु मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषाययोगेषु
परिणामो न जायते, किन्तु संसारातीतसुखास्वादे रतो भूत्वा स्वशुद्धात्मसंवित्तिबलेन
संसारविनाशकनिजनिरञ्जनपरमात्मन्येव भावनां करोति ततश्च यादृशमेव परमात्मानं भावयति

Page 122 of 272
PDF/HTML Page 134 of 284
single page version

background image
tevA ja paramAtmAne pAmIne sansArathI vilakShaN evA mokShamAn anantakAL sthit rahe chhe.
ahIn visheSh e chhe ke, nitya nigodanA jIvone chhoDIne pAnch prakAranA sansAranun vyAkhyAn
jANavun. prashna — em shA mATe? uttara — kAraN ke nitya nigodanA jIvone traNe kALe
trasapaNun nathI. kahyun paN chhe — ‘evA1 anant jIvo chhe ke jeoe hajI sudhI tray – paryAy
prApta karI nathI, teo bhAvakalank prachur hovAthI nigodavAs chhoDatA nathI.’
anupam ane advitIy evI vAt chhe ke nitya - nigodavAsI, anAdi mithyAdraShTi
jIvo paN bharat chakravartInA navaso trevIs putro karmonI nirjarA2 karavAthI indragop thayA
ane temanA samUh upar bharatanA hAthIe pag mUkyo nathI, tethI, te marIne vardhanakumAr
vagere bharatanA putro thayA; teo koInI sAthe bolatA nahotA, tethI te bharate samavasaraNamAn
bhagavAnane pUchhayun, tyAre bhagavAne temanun pUrvavRuttAnt kahyun; te sAmbhaLIne temaNe tapanun grahaN
karyun ane bahu thoDA samayamAn mokSha pAmyA. A kathA AchAr – ArAdhanAnA TippaNamAn
chhe. — e rIte ‘sansAr – anuprekShA’ pUrNa thaI. 3.
have, ekatva – anuprekShA kahe chhe. te A pramANe — nishchayaratnatray ja jenun ek
तादृशमेव लब्ध्वा संसारविलक्षणे मोक्षेऽनन्तकालं तिष्ठतीति । अयं तु विशेषः —
नित्यनिगोदजीवान् विहाय, पञ्चप्रकारसंसारव्याख्यानं ज्ञातव्यम् । कस्मादिति चेत् —
नित्यनिगोदजीवानां कालत्रयेऽपि त्रसत्वं नास्तीति । तथा चोक्तं — ‘‘अत्थि अणंता जीवा
जेहि ण पत्तो तसाण परिणामो । भावकलंक सुपउरा णिगोदवासं ण मुंचंति ।१।’’
अनुपममद्वितीयमनादिमिथ्यादृशोऽपि भरतपुत्रास्त्रयोविंशत्यधिकनवशतपरिणामाणास्ते च
नित्यनिगोदवासिनः क्षपितकर्माण इन्द्रगोपाः संजातास्तेषां च पुञ्जीभूतानामुपरि भरतहस्तिना
पादो दत्तस्ततस्ते मृत्वापि वर्द्धनकुमारादयो भरतपुत्रा जातास्ते च केनचिदपि सह न वदन्ति ।
ततो भरतेन समवसरणे भगवान् पृष्टो, भगवता च प्राक्तनं वृत्तान्तं कथितम् । तच्छ्रुत्वा ते
तपो गृहीत्वा क्षणस्तोककालेन मोक्षं गताः । आचाराराधनाटिप्पणे कथितमास्ते । इति
संसारानुप्रेक्षा गता ।३।
अथैकत्वानुप्रेक्षा कथ्यते । तद्यथा — निश्चयरत्नत्रयैकलक्षणैकत्वभावनापरिणतस्यास्य
1. gommaTasAr jIvakAnD gAthA. 196.
2. akAm nirjarA

Page 123 of 272
PDF/HTML Page 135 of 284
single page version

background image
lakShaN chhe; evI ekatvabhAvanArUpe pariNamelA A jIvane nishchayanayathI — (1)
sahajAnandasukhAdi anantaguNanA AdhArabhUt kevaLagnAn ja ek sahaj sharIr chhe; sharIr
eTale shun? svarUp; sAt dhAtumay audArik sharIr nahi; (2) tevI ja rIte Arta ane
raudrarUp durdhyAnathI vilakShaN paramasAmAyik jenun lakShaN (svarUp) chhe; evI ekatvabhAvanArUpe
pariNamel nijAtmatattva ja ek sadA shAshvat, param hitakArI, paramabandhu chhe, vinashvar ane
ahitakArI putra, strI Adi nahi; (3) te ja rIte param – upekShAsanyam jenun lakShaN chhe;
evI ekatvabhAvanA sahit svashuddhAtmapadArtha ek ja avinAshI ane hitakArI param artha
chhe, suvarNa Adi artha nahi. (4) tevI ja rIte nirvikalpa samAdhithI utpanna thato nirvikAr
paramAnand jenun lakShaN chhe, evA anAkuLapaNArUp svabhAvavALun Atmasukh ja ek sukh chhe,
AkuLatAnun utpAdak indriyasukh nahi.
shankA — A (1) sharIr, (2) sagAno, (3) suvarNAdi artha ane (4) indriy-
sukh vagere jIvanAn nishchayathI nathI, em kem kahyun? samAdhAna — kAraN ke maraN vakhate
jIv ekalo ja bIjI gatimAn jAy chhe, sharIr vagere jIvanI sAthe jatAn nathI. tathA jyAre
jIv rogathI gherAI jAy chhe, tyAre viShay – kaShAyAdi durdhyAnathI rahit nij shuddhAtmA ja
sahAyak thAy chhe. shankA — te kevI rIte sahAyak thAy chhe? uttara — jo jIvanun A
chhellun sharIr hoy, to kevaLagnAnAdinI pragaTatArUp mokShamAn laI jAy chhe ane jo chhellun
sharIr na hoy, to te sansAranI sthiti ghaTADIne devendrAdi sambandhI puNyanun sukh ApIne
जीवस्य निश्चयनयेन सहजानन्दसुखाद्यनन्तगुणाधारभूतं केवलज्ञानमेवैकं सहजं शरीरम् । शरीरं
कोऽर्थः ? स्वरूपं, न च सप्तधातुमयौदारिकशरीरम् । तथैवार्त्तरौद्रदुर्ध्यानविलक्षणपरमसामायिक-
लक्षणैकत्वभावनापरिणतं निजात्मतत्त्वमेवैकं सदा शाश्वतं परमहितकारी परमोबन्धु, न च
विनश्वराहितकारी पुत्रकलत्रादि । तेनैव प्रकारेण परमोपेक्षासंयमलक्षणैकत्वभावनासहितः
स्वशुद्धात्मपदार्थ एक एवाविनश्वरहितकारी परमोऽर्थः, न च सुवर्णाद्यर्थः । तथैव
निर्विकल्पसमाधिसमुत्पन्ननिर्विकारपरमानन्दैकलक्षणानाकुलत्वस्वभावात्मसुखमेवैकं सुख न
चाकुलत्वोत्पादकेन्द्रियसुखमिति । कस्मादिदं देहबन्धुजनसुवर्णाद्यर्थेन्द्रियसुखादिकं जीवस्य
निश्चयेन निराकृतमिति चेत् ? यतो मरणकाले जीव एक एव गत्यन्तरं गच्छति, न च
देहादीनि । तथैव रोगव्याप्तिकाले विषयकषायादिदुर्ध्यानरहितः स्वशुद्धात्मैकसहायो भवति ।
तदपि कथमिति चेत् ? यदि चरमदेहो भवति तर्हि केवलज्ञानादिव्यक्तिरूपं मोक्षं नयति,
अचरमदेहस्य तु संसारस्थितिं स्तोकां कृत्वा देवेन्द्राद्यभ्युदयसुखं दत्वा च पश्चात् पारम्पर्येण

Page 124 of 272
PDF/HTML Page 136 of 284
single page version

background image
pachhI paramparAe mokShanI prApti karAve chhe. kahyun chhe ke — ‘tap karavAthI svarga sau koI
meLave chhe, parantu dhyAnanA yogathI je svarga pAme chhe te AgAmI bhavamAn akShay sukh pAme1
chhe.’ A rIte ekatvabhAvanAnun phaL jANIne nirantar nij shuddhAtmAnA ekatvanI bhAvanA
karavI. — Am, ‘ekatva – anuprekShA’ pUrNa thaI. 4.
have, anyatva – anuprekShA kahe chhe. te A pramANe — pUrvokta deh, sagAno,
suvarNAdi artha ane indriyasukhAdi karmone AdhIn hovAthI, vinashvar tem ja hey2 paN
chhe. te badhAn, je TankotkIrNa gnAyak ek svabhAvapaNAne lIdhe nitya ane sarva prakAre
upAdeyabhUt chhe evA, nirvikAr paramachaitanyarUp chitchamatkArasvabhAvavALA nij
paramAtmapadArthathI nishchayanaye anya2 – bhinna chhe, AtmA paN temanAthI anya – bhinna chhe.
ahIn, bhAv (Ashay) em chhe ke — ekatva – anuprekShAmAn ‘‘hun ek chhun’’ ityAdi prakAre
vidhirUp vyAkhyAn chhe ane anyatva – anuprekShAmAn ‘dehAdi padArtho mArAthI bhinna chhe,
mArA nathI’ — em niShedharUpe vyAkhyAn chhe. e rIte ekatva ane anyatva e banne
anuprekShAomAn vidhi ane niShedharUp ja antar chhe; bannenun tAtparya ek ja chhe. — e
मोक्षं प्रापयतीत्यर्थः । तथा चोक्तम् — ‘‘सग्गं तवेण सव्वो, वि पावए तहि वि झाणजोयेण ।
जो पावइ सो पावइ, परलोए सासयं सोक्खं ।१।’’ एवमेकत्वभावनाफलं ज्ञात्वा निरन्तरं
निजशुद्धात्मैकत्वभावना कर्तव्या । इत्येकत्वानुप्रेक्षा गता ।।४।।
अथान्यत्वानुप्रेक्षां कथयति । तथा हि — पूर्वोक्तानि यानि देहबन्धुजन-
सुवर्णाद्यर्थेन्द्रियसुखादीनि कर्माधीनत्वे विनश्वराणि तथैव हेयभूतानि च, तानि सर्वाणि
टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावत्वेन नित्यात्सर्वप्रकारोपादेयभूतान्निर्विकारपरमचैतन्यचिच्चमत्कार-
स्वभावान्निजपरमात्मपदार्थान्निश्चयनयेनान्यानि भिन्नानि । तेभ्यः पुनरात्माप्यन्यो भिन्न इति ।
अयमत्र भावः — एकत्वानुप्रेक्षायामेकोऽहमित्यादिविधिरूपेण व्याख्यानं, अन्यत्वानुप्रेक्षायां तु
देहादयो मत्सकाशादन्ये, मदीया न भवन्तीति निषेधरूपेण । इत्येकत्वान्यत्वानुप्रेक्षायां
विधिनिषेधरूप एव विशेषस्तात्पर्यं तदेव । इत्यन्यत्वानुप्रेक्षा समाप्ता ।।५।।
1. mokShapAhuD gAthA. 23.
2. parapadArtho AtmAthI anya chhe – bhinna chhe ane Ashray karavA yogya nathI. parapadArthomAn nimitta paN
AvI jAy chhe, temanI sanmukhatAthI rAg – dveSh utpanna thAy chhe, mATe te hey chhe arthAt AtmasanmukhatA
vaDe temanI sanmukhatA (temano Ashray) chhoDavA yogya chhe. sarva prakAre upAdeyabhUt evA nij paramAtma-
padArthano Ashray thatAn par padArthano Ashray chhUTI jAy chhe eTale ke, teo heyarUp thaI jAy chhe.

Page 125 of 272
PDF/HTML Page 137 of 284
single page version

background image
rIte ‘anyatva – anuprekShA’1 samApta thaI. 5.
have pachhI, ashuchi – anuprekShA kahevAmAn Ave chhe. te A rIte — sarva prakAre
ashuchi (apavitra) vIrya ane rajathI utpanna thavAne kAraNe, temaj ‘‘वसासृग्मांसमेदोऽस्थि-
मज्जाशुक्राणि धातवः (vasA, rudhir, mAns, med, hADakAn, majjA ane shukra — e dhAtuo
chhe)’’ emAn kahelI ashuchi sAt dhAtumay hovAthI tathA nAk Adi nav chhidradvAr
hovAthI svarUpathI paN ashuchi hovAne kAraNe, tathA mUtra, viShTA Adi ashuchi maLonI
utpattinun sthAn hovAne kAraNe A deh ashuchi chhe. mAtra te ashuchinun kAraN hovAthI
ja ashuchi nathI, paN svarUpathI ashuchine utpanna karanAr hovAthI te ashuchi chhe; shuchi
(pavitra) evAn sugandhI mALA, vastra vageremAn ashuchipaNun utpanna karato hovAthI paN deh
ashuchi chhe.
have, shuchitvanun (pavitratAnun) kathan karavAmAn Ave chhe — sahaj shuddha kevaLagnAnAdi
guNono AdhArabhUt hovAthI ane pote ja nishchayathI shuchirUp hovAthI paramAtmA ja shuchi
chhe. ‘जीवो ब्रह्मा जीवह्नि चेव चरिया हविज्ज जो जदिणो । तं जाण बह्मचेरं विमुक्कपरदेह भत्तीए ।।’
(jIv brahma chhe, jIvamAn ja muninI je charyA hoy chhe tene par evA dehanI sevA rahit
brahmacharya jANo.)’ — e gAthAmAn kahel nirmaL brahmacharya, te nij paramAtmAmAn sthit
अतः परं अशुचित्वानुप्रेक्षा कथ्यते । तद्यथा — सर्वाशुचिशुक्रशोणितकारणोत्पन्नत्वात्तथैव
‘‘वसासृग्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणि धातवः’’ इत्युक्ताशुचिसप्तधातुमयत्वेन तथा
नासिकादिनवरन्ध्रद्वारैरपि स्वरूपेणाशुचित्वात्तथैव मूत्रपुरीषाद्यशुचिमलानामुत्पत्तिस्थानत्वाच्चा-
शुचिरयं देहः । न केवलमशुचिकारणत्वेनाशुचिः स्वरूपेणाशुच्युत्पादकत्वेन चाशुचिः, शुचि
सुगन्धमाल्यवस्त्रादीनामशुचित्वोत्पादकत्वाच्चाशुचिः । इदानीं शुचित्वं कथ्यते —
सहजशुद्धकेवलज्ञानादिगुणानामाधारभूतत्वात्स्वयं निश्चयेन शुचिरूपत्वाच्च परमात्मैव शुचिः ।
‘‘जीवो बह्मा जीवह्नि चेव चरिया हविज्ज जो जदिणो । तं जाण बह्मचेरं
विमुक्कपरदेहभत्तीए ।१।’’ इति गाथाकथितनिर्मलब्रह्मचर्यं तत्रैव निजपरमात्मनि स्थितानामेव
1. AtmA ane parapadArtho paraspar bhinna ane anya hovAthI darekanA chhae kArako paraspar sarvathA bhinna
chhe, teno artha e thayo ke — koI paranun kAI karI shakatun nathI. juo, gAthA 8 nI TIkA pA. 27
mATe sarva prakAre upAdeyabhUt nij trikAL paramAtmapadArtha sanmukh thaI AtmAmAn ekatvarUpe pariNamavun
te ekatvabhAvanA chhe. te shuddha pariNamanamAn anya – bhinna padArtho (jemAn nimitta paN samAviShTa chhe)no
niShedh – heyapaNun AvI jAy chhe, te heyapaNAne anyatva bhAvanA kahe chhe.

Page 126 of 272
PDF/HTML Page 138 of 284
single page version

background image
jIvone ja hoy chhe. tem ja ‘ब्रह्मचारी सदा शुचिः (brahmachArI sadA shuchi chhe)’ e vachanathI
te prakAranA brahmachArIone ja shuchipaNun chhe, kAm – krodhAdimAn rat rahenArAone jaLasnAn
AdithI shuddhi karavA chhatAn paN shuchipaNun nathI. e ja rIte kahyun chhe ke — ‘‘janmathI shUdra
hoy chhe, kriyAthI dvij kahevAy chhe, shrutavaDe shrotriy ane brahmacharya vaDe brAhmaN
jANavo.’’1. e vachan pramANe teo ja nishchayashuddha (vAstavik shuddha) brAhmaN chhe. evI
rIte nArAyaNe yudhiShThirane kahyun chhe ke, vishuddha AtmArUpI nadImAn snAn karavun te ja param
shuchitAnun kAraN chhe, laukik gangA vagere tIrthomAn snAnAdi te shuchinun kAraN nathI ‘आत्मा
नदी संयमतोयपूर्णा सत्यावहा शीलतटा दयोर्मिः । तत्राभिषेकं कुरु पाण्डुपुत्र न वारिणा
शुद्ध्यति चान्तरात्मा ।। (sanyamarUpI jaLathI bharelI, satyarUpI pravAhavALI, shIlarUpI
kinArAvALI ane dayArUpI tarangothI bharelI je AtmanadI chhe, temAn he pAnDuputra!
snAn karo; antarAtmA jaLathI shuddha thato nathI.)’ — e pramANe ‘ashuchitva – anuprekShA’ pUrI
thaI. 6.
have, AgaL Asrav-1anuprekShA kahevAmAn Ave chhe — ‘samudramAn chhidravALI nAvanI
jem A jIv indriyAdi AsravothI sansArarUpI sAgaramAn paDe chhe’ e vArtik chhe. atIndriy
svashuddhAtmasamvedanathI vilakShaN sparshan, rasanA, ghrAN, chakShu ane karNa — e pAnch indriyo chhe.
लभ्यते । तथैव ‘‘ब्रह्मचारी सदा शुचिः’’ इतिवचनात्तथाविधब्रह्मचारिणामेव शुचित्वं न च
कामक्रोधादिरतानां जलस्नानादिशौचेऽपि । तथैव च — ‘‘जन्मना जायते शूद्रः क्रियया द्विज
उच्यते । श्रुतेन श्रोत्रियो ज्ञेयो ब्रह्मचर्येण ब्राह्मणः ।१।’’ इतिवचनात्त एव निश्चयशुद्धाः
ब्राह्मणाः । तथा चोक्तं नारायणेन युधिष्ठिरं प्रति विशुद्धात्मनदीस्नानमेव परमशुचित्वकारणं,
न च लौकिकगङ्गादितीर्थेस्नानादिकम् । ‘‘आत्मा नदी संयमतोयपूर्णा सत्यावहा शीलतटा
दयोर्मिः । तत्राभिषेकं कुरु पाण्डुपुत्र न वारिणा शुद्ध्यति चान्तरात्मा ।१।’’ इत्यशुचित्वानुप्रेक्षा
गता ।।६।।
अत ऊर्ध्वमास्रवानुप्रेक्षा कथ्यते । समुद्रे सच्छिद्रपोतवदयं जीव इन्द्रियाद्यास्रवैः
संसारसागरे पततीति वार्त्तिकम् । अतीन्द्रियस्वशुद्धात्मसंवित्तिविलक्षणानि स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुः
1. shrI kundakundAchAryadev rachit dvAdashaanuprekShA gAthA 60 mAn kahyun chhe ke — AsravanA je bhedo kahevAmAn
AvyA chhe, te nishchayanayathI jIvanA nathI, mATe AtmAne banne prakAranA AsravothI rahit ja nirantar
chintavavo joIe.

Page 127 of 272
PDF/HTML Page 139 of 284
single page version

background image
श्रोत्राणीन्द्रियाणि भण्यन्ते । परमोपशममूर्तिपरमात्मस्वभावस्य क्षोभोत्पादकाः क्रोधमान-
मायालोभकषाया अभिधीयन्ते । रागादिविकल्पनिवृत्तिरूपायाः शुद्धात्मानुभूतेः प्रतिकूलानि
हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहप्रवृत्तिरूपाणि पञ्चाव्रतानि । निष्क्रियनिर्विकारात्मतत्त्वाद्विपरीता
मनोवचनकायव्यापाररूपाः परमागमोक्ताः सम्यक्त्वक्रिया मिथ्यात्वक्रियेत्यादिपञ्चविंशतिक्रियाः
उच्यन्ते । इन्द्रियकषायाव्रतक्रियारूपास्रवाणां स्वरूपमेतद्विज्ञेयम् । यथा समुद्रेऽनेक-
रत्नभाण्डपूर्णस्य सच्छिद्रपोतस्य जलप्रवेशे पातो भवति, न च वेलापत्तनं प्राप्नोति । तथा
सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणामूल्यरत्नभाण्डपूर्णजीवपोतस्य पूर्वोक्तास्रवद्वारैः कर्मजलप्रवेशे सति
संसारसमुद्रे पातो भवति, न च केवलज्ञानाव्याबाधसुखाद्यनन्तगुणरत्नपूर्णमुक्तिवेलापत्तनं
प्राप्नोतीति । एवमास्रवगतदोषानुचिन्तनमास्रवानुप्रेक्षा ज्ञातव्येति ।।७।।
अथ संवरानुप्रेक्षा कथ्यते — यथा तदेव जलपात्रं छिद्रस्य झम्पने सति जलप्रवेशाभावे
निर्विघ्नेन वेलापत्तनं प्राप्नोति; तथा जीवजलपात्रं निजशुद्धात्मसंवित्तिबलेन
इन्द्रियाद्यास्रवच्छिद्राणां झम्पने सति कर्मजलप्रवेशाभावे निर्विघ्नेन केवलज्ञानाद्यनन्त-
param – upashamamUrti paramAtmasvabhAvane kShobh utpanna karanAr krodh, mAn, mAyA ane
lobh — e chAr kaShAy kahevAy chhe. rAgAdi vikalponI nivRuttirUp shuddhAtmAnubhUtithI
pratikUL hinsA, asatya, chorI, abrahmacharya ane parigrahamAn pravRuttirUp pAnch avrat chhe.
niShkriy nirvikAr AtmatattvathI viparIt evI, man – vachan – kAyAnA vyApArarUp,
paramAgamamAn kahelI samyaktvakriyA, mithyAtvakriyA vagere pachIs kriyA chhe. A rIte indriy,
kaShAy, avrat ane kriyArUp Asravonun svarUp jANavun. jem samudramAn anek ratnorUpI
mAlathI bharelun, chhidravALun vahAN temAn jaL praveshatAn DUbI jAy chhe, samudrane kinAre nagaramAn
pahonchI shakatun nathI; tem samyagdarshan – gnAn – chAritrasvarUp amUlya ratnorUpI mAlathI bharelun
jIvarUpI vahAN, pUrvokta AsravarUpI dvAromAn karmarUpI jaL praveshatAn sansArarUpI samudramAn
DUbI jAy chhe, kevaLagnAn, avyAbAdh sukh Adi anantaguNarUp ratnothI pUrNa evA,
muktirUpI samudrakinArAnA nagaramAn pahonchI shakatun nathI. em, AsravamAn rahelA doShonun
chintan karavun tene Asrav - anuprekShA jANavI. 7.
have, samvar – anuprekShA kahevAmAn Ave chhe — jevI rIte te ja vahAN chhidra bandh
thaI javAthI, temAn pANIno pravesh na thavAne lIdhe nirvighnapaNe samudrakinArAnA nagaramAn
pahonchI jAy chhe, tevI rIte jIvarUpI vahAN nijashuddhAtmAnI samvittinA baLe indriyAdi
AsravorUpI chhidro bandh thatAn, karmarUpI jaLano pravesh temAn na thavAthI nirvighnapaNe

Page 128 of 272
PDF/HTML Page 140 of 284
single page version

background image
kevaLagnAnAdi anant guNaratnothI pUrNa evA, muktirUpI samudrakinArAnA nagaramAn
pahonchI jAy chhe. A pramANe samvaramAn rahelA guNonA chintavanarUp 1samvar - anuprekShA
jANavI. 8.
have, nirjarA – anuprekShAnun pratipAdan kare chhe — jem koI manuShyane ajIrNa doShane
lIdhe maLasanchay thavAthI, te mANas AhArano tyAg karIne maLane pakAvanAr ane jaTharAgni
vadhAranAr evI haraDe vagere davA le chhe ane tenAthI maL pAkI javAthI gaLI jatAn – kharI
jatAn te sukhI thAy chhe; tem A bhavya jIv paN ajIrNa utpanna karanAr AhAr samAn
mithyAtva - rAgAdi agnAnabhAvathI karmarUpI maLano sanchay thatAn, mithyAtva - rAgAdi chhoDIne
param auShadh samAn evun je, jIvan – maraN, lAbh – alAbh, sukh – dukh AdimAn
samabhAvanun pratipAdan karanArun, karmarUpI maLane pachAvanArun, shuddha dhyAnarUpI agnine
prajvalit karanArun, jinavachanarUpI auShadh, tenun sevan kare chhe ane tenAthI karmarUpI maL
gaLI jatAn – nirjarI jatAn te sukhI thAy chhe. visheSh — jem koI buddhimAn manuShya ajIrNanA
samaye potAne je dukh thayun hatun tene ajIrNa maTI javA chhatAn paN bhUlI jato nathI ane
ajIrNa utpanna karanAr AhArano tyAg kare chhe ane tethI te sadA sukhI rahe chhe; tem
vivekI jIv paN ‘आर्ता नरा धर्मपरा भवन्ति । (dukhI manuShya dharmamAn tatpar thAy chhe)’ e
गुणरत्नपूर्णमुक्तिवेलापत्तनं प्राप्नोतीति । एवं संवरगतगुणानुचिन्तनं संवरानुप्रेक्षा ज्ञातव्या ।।८।।
अथ निर्जरानुप्रेक्षा प्रतिपादयति । यथा कोप्यजीर्णदोषेण मलसञ्चये जाते सत्याहारं
त्यक्त्वा किमपि हरीतक्यादिकं मलपाचकमग्निदीपकं चौषधं गृह्णाति । तेन च मलपाकेन
मलानां पातने गलने निर्जरणे सति सुखी भवति । तथायं भव्य जीवोऽप्य-
जीर्णजनकाहारस्थानीयमिथ्यात्वरागाद्यज्ञानभावेन कर्ममलसञ्चये सति मिथ्यात्वरागादिकं
त्यक्त्वा परमौषधस्थानीयं जीवितमरणलाभालाभसुखदुःखादिसमभावनाप्रतिपादकं कर्ममल-
पाचकं शुद्धध्यानाग्निदीपकं च जिनवचनौषधं सेवते । तेन च कर्ममलानां गलने निर्जरणे सति
सुखी भवति । किञ्च – यथा कोऽपि धीमानजीर्णकाले यद्दुखं जातं तदजीर्णे गतेऽपि न
विस्मरति ततश्चाजीर्णजनकाहारं परिहरति तेन च सर्वदैव सुखी भवति । तथा विवेकिजनोऽपि
‘आर्ता नरा धर्मपरा भवन्ति’ इति वचनाद्दुःखोत्पत्तिकाले ये धर्मपरिणामा जायन्ते तान्
1. samvar chaturtha guNasthAnathI sharU thAy chhe ane chaudamA guNasthAnane pahele samaye samvar pUrNa thaI jAy
chhe, mATe chaturtha guNasthAnathI bhUmikA anusAr nij shuddhAtmasamvittinun baL har samaye hoy chhe, em
samajavun.