Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Adhikar Beejo:Saptatattva-Navapadarth Adhikar; Saptatattva-Navpadarth Adhikar; Bija Adhikarani Samuday Patanika; Ashrava Aadi Sat Padarthoni Siddhi; Kaya Padarthono Karta Kon Tatha Kartutvana Vishayama Nayavibhaganu Kathan; Suddha Parinamik Bhav Dhyeyroop Chhe Dhyan Ke Bhavanaroop Nathi Teni Charcha; Gatha: 28 : Sat Tattvono Nirdesha, 29 : Aashravanu Swaroop (Bhavashrav Ane Dravyashravanu Swaroop), 30 : Bhavashravanu Visheshapane Kathan, 31 : Dravyashravanu Visheshapane Kathan, 32 : Bandha Padarthanu Kathan (Bhavabandha Ane Dravyabandhanu Swaroop), 33 : Bandhana Prakruti Aadi Char Bhedonu Kathan, 34 : Sanvar Padarthana Swaroopanu Kathan (Bhavsanvar Ane Dravyasanvaranu Kathan), 34 : Sanvarna Vishayama Nayavibhaganu Kathan.

Page 89 of 272
PDF/HTML Page 101 of 284
single page version

पुनः पञ्चपरमेष्ठिन एव । तत्राप्यर्हत्सिद्धद्वयमेव । तत्रापि निश्चयेन सिद्ध एव । परमनिश्चयेन

तु भोगाकांक्षादिरूपसमस्तविकल्पजालरहितपरमसमाधिकाले सिद्धसदृशः स्वशुद्धात्मैवोपादेयः,
शेषद्रव्याणि हेयानीति तात्पर्यम् । शुद्धबुद्धैकस्वभाव इति कोऽर्थः ? मिथ्यात्वरागादि-

समस्तविभावरहितत्वेन शुद्ध इत्युच्यते, केवलज्ञानाद्यनन्तगुणसहितत्वाद् बुद्धः । इति

शुद्धबुद्धैकलक्षणम् सर्वत्र ज्ञातव्यम् ।

चूलिकाशब्दार्थः कथ्यते — चूलिका विशेषव्याख्यानम्, अथवा उक्तानुक्तव्याख्यानम्,

उक्तानुक्तसंकीर्णव्याख्यानम् चेति ।

।। इति षड्द्रव्यचूलिका समाप्ता ।।

vyaktirUpe panch parameShThI ja upAdey chhe. temAn paN (panchaparameShThImAn paN) arhant ane siddha

– e be ja upAdey chhe. e bemAn paN nishchayathI siddha ja upAdey chhe ane param nishchayanayathI

to bhogAkAnkShAdirUp samasta vikalpajALarahit paramasamAdhikALe siddhasamAn svashuddhAtmA ja
upAdey chhe, anya sarva dravyo hey chhe — Am tAtparya chhe.

‘shuddha - buddha - ekasvabhAv’ e padano sho artha chhe? mithyAtva – rAgAdi samasta

vibhAvarahit hovAthI AtmA ‘shuddha’ kahevAy chhe ane kevaLagnAnAdi anantaguNothI sahit
hovAthI AtmA ‘buddha’ kahevAy chhe. ‘shuddha-buddha’nun lakShaN sarvatra A rIte jANavun.

have, ‘chUlikA’ shabdano artha kahevAmAn Ave chhe — koI padArthanA visheSh vyAkhyAnane,

kathan karelA viShayamAn akathit viShayanA vyAkhyAnane ane kahelA tathA nahi kahelA viShayanA
mishra vyAkhyAnane ‘chUlikA’ kahe chhe.

e rIte chha dravyonI chUlikA samApta thaI.

¹²

Page 90 of 272
PDF/HTML Page 102 of 284
single page version

have dvitIy adhikAr kahevAmAn Ave chhe —

have pachhI, jIv ane pudgaladravyanA paryAyarUp Asrav Adi sAt padArthonun

agiyAr gAthAo sudhI vyAkhyAn kare chhe. temAn pratham ‘‘आसवबन्धण’’ ityAdi

adhikAranI sUchanArUp ek gAthA, tyArapachhI Asrav padArthanA vyAkhyAnarUpe ‘‘आसवादि

जेण’’ ityAdi traN gAthAo chhe. tyArapachhI bandhanun vyAkhyAn karavA mATe ‘‘बज्झदि

कम्मं’’ vagere be gAthA chhe, tyArapachhI samvaranun kathan karavA mATe ‘‘चेदणपरिणामो’’

ityAdi be gAthAo, tyArapachhI nirjarAnA pratipAdanarUp ‘‘जहकालेण तवेण य’’ vagere

ek gAthA, tyArapachhI mokShasvarUpanA kathan mATe ‘‘सव्वस्स कम्मणो’’ Adi ek gAthA

ane pachhI puNya ane pAp — e benA kathan mATe ‘‘सुहअसुह’’ ityAdi ek gAthA

chhe. e rIte agiyAr gAthAo dvArA sAt sthaLothI bIjA adhikArane viShe
samudAyapAtanikA ( – samudAyabhUmikA) kahI.

– 2 –

saptatattva – navapadArtha adhiAkAr

अथ द्वितीयः अधिकारः ।

अतः परं जीवपुद्गलपर्यायरूपाणामास्रवादिसप्तपदार्थानमेकादशगाथापर्यन्तं व्याख्यानं

करोति । तत्रादौ ‘‘आसवबंधण’’ इत्याद्यधिकारसूत्रगाथैका, तदनन्तरमास्रवपदार्थ-

व्याख्यानरूपेण ‘‘आसवदि जेण’’ इत्यादि गाथात्रयम्, ततः परं बन्धव्याख्यानकथनेन
‘‘बज्झदि कम्मं’’ इति प्रभृतिगाथाद्वयं, ततोऽपि संवरकथनरूपेण ‘‘चेदणपरिणामो’’ इत्यादि
सूत्रद्वयं, ततश्च निर्जराप्रतिपादनरूपेण ‘‘जहकालेण तवेण य’’ इति प्रभृतिसूत्रमेकं, तदनन्तरं
मोक्षस्वरूपकथनेन ‘सव्वस्स कम्मणो’’ इत्यादि सूत्रमेकं, ततश्च पुण्यपापद्वयकथनेन
‘‘सुहअसुह’’ इत्यादि सूत्रमेकं चेत्येकादशगाथाभिः स्थलसप्तकसमुदायेन द्वितीयाधिकारे
समुदायपातनिका

Page 91 of 272
PDF/HTML Page 103 of 284
single page version

ahIn, shiShya prashna kare chhe — jo ekAnte jIv ane ajIv e be dravyo pariNAmI

hoy to sanyogaparyAyarUp ek ja padArtha siddha thAy ane jo ekAnte apariNAmI hoy to
jIv ane ajIv dravyarUp be ja padArtho siddha thAy, tethI Asrav Adi sAt padArtho kevI
rIte siddha thAy? teno uttara — kathanchit pariNAmIpaNAne lIdhe sAt padArtho siddha thAy

chhe. ‘kathanchit pariNAmIpaNA’no sho artha chhe? jem sphaTikamaNi joke svabhAvathI nirmaL chhe,
topaN japApuShpAdi upAdhijanit paryAyAntararUp pariNatine grahaN kare chhe, joke
(sphaTikamaNi) upAdhi grahaN kare chhe, topaN nishchayathI shuddhasvabhAvane chhoDato nathI; tem
jIv paN joke shuddhadravyArthikanayathI sahajashuddha chidAnand ekasvabhAvI chhe, topaN anAdi

– karmabandhaparyAyanA vash rAgAdi paradravya – upAdhiparyAyane grahaN kare chhe, joke (jIv)

paraparyAyarUpe pariName chhe, topaN nishchayathI shuddhasvarUpane chhoDato nathI. pudgalanun paN te
ja pramANe chhe. — Avun paraspar sApekShapaNun ‘kathanchit pariNAmIpaNun’ shabdano artha chhe. A

pramANe kathanchit pariNAmIpaNun hovAthI jIv ane pudgalanA sanyogarUp pariNatithI banatA
hovAne lIdhe AsravAdi sAt padArtho siddha thAy chhe ane te sAt padArtho pUrvokta jIv
ane ajIv dravya sAthe maLIne nav thAy chhe, tethI nav padArtho kahevAmAn Ave chhe.
abhedanayathI puNya ane pAp — e be padArthano Asrav padArthamAn athavA bandh padArthamAn

samAvesh karavAnI apekShAe sAt tattva kahevAmAn Ave chhe.

अत्राह शिष्य : — यद्येकान्तेन जीवाजीवौ परिणामिनौ भवतस्तदा संयोगपर्यायरूप

एक एव पदार्थः, यदि पुनरेकान्तेनापरिणामिनौ भवतस्तदा जीवाजीवद्रव्यरूपौ द्वावेव पदार्थौ,
तत आस्रवादिसप्तपदार्थाः कथं घटन्त इति । तत्रोत्तरं — कथंचित्परिणामित्वाद् घटन्ते ।

कथंचित्परिणामित्वमिति कोऽर्थः ? यथा स्फ टिकमणिविशेषो यद्यपि स्वभावेन निर्मलस्तथापि
जपापुष्पाद्युपाधिजनितं पर्यायान्तरं परिणति ^१गृह्णाति । यद्यप्युपाधिं गृह्णाति तथापि निश्चयेन

शुद्धस्वभावं न त्यजति तथा जीवोऽपि यद्यपि शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन सहजशुद्ध-
चिदानन्दैकस्वभावस्तथाप्यनादिकर्मबन्धपर्यायवशेन रागादिपरद्रव्योपाधिपर्यायं गृह्णाति । यद्यपि

परपर्यायेण परिणमति तथापि निश्चयेन शुद्धस्वरूपं न त्यजति । पुद्गलोऽपि तथेति ।

परस्परसापेक्षत्वं कथंचित्परिणामित्वशब्दस्यार्थः । एवं कथंचित्परिणामित्वे सति

जीवपुद्गलसंयोगपरिणतिनिर्वृत्तत्वादास्रवादिसप्तपदार्था घटन्ते । ते च पूर्वोक्तजीवाजीवपदार्थाभ्यां

सह नव भवन्ति ततः एव नव पदार्थाः । पुण्यपापपदार्थद्वयस्याभेदनयेन कृत्वा

१. ‘परिणमति’ इति पाठान्तरं

Page 92 of 272
PDF/HTML Page 104 of 284
single page version

prashna — he bhagavAn! joke kathanchit pariNAmIpaNAnA baLathI, bhedapradhAn

paryAyArthikanayathI nav padArtho ane sAt tattvo siddha thayAn, topaN temanAthI shun prayojan
chhe? jevI rIte abhedanayathI puNya ane pApapadArthano antarbhAv sAt tattvomAn thayo tevI
ja rIte visheSh abhedanayanI vivakShAmAn AsravAdi padArthono paN jIv ane ajIv e
be dravyomAn antarbhAv karavAmAn AvatAn, jIv ane ajIv e be padArtho ja siddha thAy
chhe! e shankAno parihAr kare chhe — hey ane upAdey tattvanun parignAn karAvavArUp prayojan

mATe AsravAdi padArthonun vyAkhyAn karavA yogya chhe. te ja kahe chhe akShay – anant sukh

te upAdeyatattva chhe, tenun kAraN mokSha chhe, mokShanun kAraN samvar ane nirjarA — e be chhe,

tenun kAraN vishuddha gnAnadarshanasvabhAvI nijAtmatattvanAn samyak shraddhA – gnAn – anucharaNarUp

lakShaNavALun ¹nishchayaratnatrayasvarUp ane tenun ²sAdhak vyavahAraratnatrayarUp chhe. have, heyatattva

kahevAmAn Ave chhe — AkuLatA utpanna karanArun narakagati Adinun dukh ane nishchayathI

indriyajanit sukh heyatattva chhe. tenun kAraN sansAr chhe, sansAranun kAraN Asrav ane bandh —

पुण्यपापयोरास्रवपदार्थस्य, बन्धपदार्थस्य वा मध्ये अन्तर्भावविवक्षया सप्ततत्त्वानि भण्यन्ते । हे

भगवन् ! यद्यपि कथंचित्परिणामित्वबलेन भेदप्रधानपर्यायार्थिकनयेन नवपदार्थाः सप्ततत्त्वानि
वा सिद्धानि तथापि तैः किं प्रयोजनम् । यथैवाभेदनयेन पुण्यपापपदार्थद्वयस्यान्तर्भावो

जातस्तथैव विशेषाभेदनयविवक्षायामास्रवादिपदार्थानामपि जीवाजीवद्वयमध्येऽन्तर्भावे कृते
जीवाजीवौ द्वावेव पदार्थाविति । तत्र परिहार : — हेयोपादेयतत्त्वपरिज्ञानप्रयोजनार्थ-

मास्रवादिपदार्थाः व्याख्येया भवन्ति । तदेव कथयति — उपादेयतत्त्वमक्षयानन्तसुखं, तस्य

कारणं मोक्षः, मोक्षस्य कारणं संवरनिर्जराद्वयं, तस्य कारणं विशुद्धज्ञानदर्शन-
स्वभावनिजात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणलक्षणं निश्चयरत्नत्रयस्वरूपं, तत्साधकं
व्यवहाररत्नत्रयरूपं चेति । इदानीं हेयतत्त्वं कथ्यते — आकुलत्वोत्पादकं नारकादिदुःखं

निश्चयेनेन्द्रियसुखं च हेयतत्त्वम् । तस्य कारणं संसार; संसारकारणमास्रवबन्धपदार्थद्वयं, तस्य

1. AtmAshrit nishchayanay chhe. [juo, shrI samayasAr gAthA 272nI shrI AtmakhyAti TIkA.]
2. ahIn, ‘sAdhak’ kahyun chhe te ‘bhinna sAdhak’nA arthamAn samajavun. bhinna sAdhya – sAdhanapaNun chhe te vAstavik

sAdhyasAdhanapaNun nathI, mAtra upacharit chhe. [juo, shrI panchAstikAy sangrah pRuShTha 233 (bhinna
sAdhyasAdhanabhAv); shrI samayasAr gAthA 414 nI tAtparyavRutti TIkA [bahirang sahakArI kAraN (arthAt
nimitta); shrI mokShamArga prakAshak pRuShTha 253 (je mokShamArga to nathI, parantu mokShamArganun nimitta chhe vA
sahachArI chhe; tene upachArathI mokShamArga kahIe te vyavahAramokShamArga chhe.)]

Page 93 of 272
PDF/HTML Page 105 of 284
single page version

be padArtha chhe, tenun kAraN pUrvokta, ¹vyavahAr ane nishchayaratnatrayathI vilakShaN mithyAdarshan –

gnAn – chAritra e traN chhe. A rIte hey ane upAdeyatattvanun vyAkhyAn karavAmAn AvatAn

sAtatattva ane navapadArtho svayamev siddha thayAn.

have, kayA padArthano kartA koN chhe tenun kathan karavAmAn Ave chhe — nij niranjan

shuddhAtmabhAvanAthI utpanna param Anand jenun ek lakShaN chhe, tevA sukhAmRutanA rasAsvAdathI
parAngmukh jIv bahirAtmA kahevAy chhe; te bahirAtmA Asrav, bandh ane pAp — e traN

padArthono kartA thAy chhe; ane koI vakhate mithyAtva ane kaShAyano mand uday hotAn bhogonI
AkAnkShA Adi nidAnabandhathI bhAvikALamAn pApAnubandhI puNyapadArthano paN kartA thAy chhe.
je pUrvokta bahirAtmAthI viparIt lakShaNavALo samyagdraShTi chhe te samvar, nirjarA ane
mokSha — e traN padArthono kartA thAy chhe; jyAre te rAgAdi vibhAvarahit paramasAmAyikamAn

sthir thavAne shaktimAn na hoy tyAre viShay - kaShAyothI utpanna durdhyAnathI bachavA mATe,

sansAranI sthitino chhed karato puNyAnubandhI tIrthankar nAmakarmanI prakRiti vagere vishiShTa
puNyapadArthano paN kartA thAy chhe.

have, kartRutvanA viShayamAn nayavibhAganun kathan kare chhe mithyAdraShTi jIvane

pudgaladravyanA paryAyarUp Asrav, bandh, puNya ane pApapadArthonun kartApaNun

कारणं पूर्वोक्तव्यवहारनिश्चयरत्नत्रयाद्विलक्षणं मिथ्यादर्शनज्ञानचारित्रयमिति । एवं

हेयोपादेयतत्त्वव्याख्याने कृते सति सप्ततत्त्वनवपदार्थाः स्वयमेव सिद्धाः ।

इदानीं कस्य पदार्थस्य कः कर्त्तेति कथ्यते — निजनिरञ्जनशुद्धात्मभावनोत्पन्न-

परमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादपराङ्मुखो बहिरात्मा भण्यते । स चास्रवबन्धपापपदार्थत्रयस्य

कर्ता भवति । क्वापि काले पुनर्मन्दमिथ्यात्वमन्दकषायोदये सति भोगाकांक्षादिनिदानबंधेन

भाविकाले पापानुबंधिपुण्यपदार्थस्यापि कर्त्ता भवति । यस्तु पूर्वोक्तबहिरात्मनो विलक्षणः

सम्यग्दृष्टिः स संवरनिर्जरामोक्षपदार्थत्रयस्य कर्त्ता भवति । रागादिविभावरहितपरमसामायिके

यदा स्थातुं समर्थो न भवति तदा विषयकषायोत्पन्नदुर्ध्यानवञ्चनार्थं संसारस्थितिच्छेदं कुर्वन्
पुण्यानुबंधितीर्थंकरनामप्रकृत्यादिविशिष्ट पुण्यपदार्थस्यापि कर्ता भवति । कर्तृत्वविषये

नयविभागः कथ्यते । मिथ्यादृष्टेर्जीवस्य पुद्गलद्रव्यपर्यायरूपाणामास्रवबंधपुण्यपापपदार्थानां

1. juo — shrI samayasAr gAthA 272 nI AtmakhyAti TIkA. (parAshrit vyavahAranay chhe.); shrI

samayasAr gAthA 272 nI tAtparyavRutti TIkAmAn utthAnikA (param – abhed – ratnatrayAtmak

nirvikalpasamAdhirUp nishchayanay vaDe vikalpAtmak vyavahAranay kharekhar bAdhit karavAmAn Ave chhe.)

Page 94 of 272
PDF/HTML Page 106 of 284
single page version

anupacharitaasadbhUtavyavahAranayathI chhe ane jIvabhAvaparyAyarUp Asrav – bandh – puNya-pAp-

padArthonun kartApaNun ashuddhanishchayanayathI chhe. samyagdraShTi jIvane je dravyarUp samvar, nirjarA ane
mokShapadArthanun kartApaNun chhe, te paN anupacharitaasadbhUtavyavahArathI chhe ane jIvabhAv-
paryAyarUp samvar – nirjarA – mokShapadArthonun kartApaNun vivakShit ekadesh shuddhanishchayanayathI chhe.

paramashuddhanishchayanayathI to ‘‘he yogI, paramArthe A jIv utpanna thato nathI, marato nathI, bandh
ke mokSha karato nathI, em jinendro kahe chhe.’’ e vachan pramANe jIvane bandhamokSha¹ thato nathI.

pUrvokta vivakShit ekadesh shuddhanishchayanayane AgamabhAShAmAn shun kahe chhe? — sva

– shuddhAtmAnAn samyak shraddhAn, gnAn, AcharaNarUp je thashe te ‘bhavya;’ A prakAranA ‘bhavyatva’

nAmanA pAriNAmikabhAv sAthe sambandh rAkhanArI ‘vyakti’ kahevAmAn Ave chhe (arthAt
bhavyatva pAriNAmikabhAvanI vyaktatA arthAt pragaTatA kahevAmAn Ave chhe). ane
adhyAtmabhAShAmAn tene ja dravyashaktirUp shuddhapAriNAmikabhAvanI bhAvanA kahe chhe, anya
nAmathI tene ‘nirvikalpa samAdhi’ athavA ‘shuddhopayog’ Adi kahe chhe.

jethI bhAvanA muktinun kAraN chhe, tethI ja shuddhapAriNAmikabhAv dhyeyarUp chhe. dhyAn

ke bhAvanArUp nathI. em shA mATe? samAdhAna — dhyAn ke bhAvanArUp paryAy vinAshI

chhe ane te (shuddhapAriNAmikabhAv) to dravyarUp hovAthI avinAshI chhe. ahIn tAtparya A
chhe — mithyAtva – rAgAdi vikalpajALarahit nijashuddhAtmAnI bhAvanAthI utpanna sahajAnand

कर्तृत्वमनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण, जीवभावपर्यायरूपाणां पुनरशुद्धनिश्चयनयेनेति ।

सम्यग्दृष्टेस्तु संवरनिर्जरामोक्षपदार्थानां द्रव्यरूपाणां यत्कर्तृत्वं तदप्यनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण,
जीवभावपर्यायरूपाणां तु विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयनयेनेति । परमशुद्धनिश्चयेन तु ‘‘ण वि

उप्पज्जइ, ण वि मरइ, बन्धु ण मोक्खु करेइ । जिउ परमत्थे जोइया, जिणवरु एउँ भणेइ ।’’

इति वचनाद्बन्धमोक्षौ न स्तः । स च पूर्वोक्तविवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चय आगमभाषया किं

भण्यते — स्वशुद्धात्मसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपेण भविष्यतीति भव्यः, एवंभूतस्य

भव्यत्वसंज्ञस्य पारिणामिकभावस्य संबन्धिनी व्यक्तिर्भण्यते । अध्यात्मभाषया पुनर्द्रव्य-

शक्तिरूपशुद्धपारिणामिकभावविषये भावना भण्यते, पर्यायनामान्तरेण निर्विकल्पसमाधिर्वा
शुद्धोपयोगादिकं चेति । यतः एव भावना मुक्तिकारणं ततः एव शुद्धपारिणामिकभावो

ध्येयरूपो भवति, ध्यानभावनारूपी न भवति । कस्मादिति चेत् ? ध्यानभावनापर्यायो विनश्वरः

स च द्रव्यरूपत्वादविनश्वर इति । इदमत्र तात्पर्यं — मिथ्यात्वरागादिविकल्पजालरहितनिज-

1. paramAtmaprakAsh adhyAy 1 gAthA 68.

Page 95 of 272
PDF/HTML Page 107 of 284
single page version

jenun ek lakShaN chhe; evA sukhanA samvedanarUp je bhAvanA chhe te muktinun kAraN chhe. te
bhAvanAne koI puruSh koI anya nAmathI kahe chhe.

Am, pUrvokta prakAre anekAntanA vyAkhyAnathI nakkI thayun ke — Asrav, bandh, puNya

ane pAp — e chAr padArtho jIv ane pudgalanA sanyog pariNAmarUp je vibhAvaparyAy

chhe tenAthI utpanna thAy chhe, ane samvar, nirjarA ane mokSha — e traN padArtho jIv ane

pudgalanA sanyogarUp pariNAmanA vinAshathI utpanna, vivakShit svabhAvaparyAy vaDe utpanna
thAy chhe.

te have kahevAmAn Ave chhe —

gAthA 28

gAthArtha — Asrav, bandh, samvar, nirjarA, mokSha, puNya ane pAparUp je padArtho

jIv ane ajIv dravyanA visheSho chhe; te paN ame sankShepathI kahIe chhIe.

TIkA — ‘‘आसव’’ nirAsrav svasamvedanathI vilakShaN shubhAshubh pariNAm vaDe

शुद्धात्मभावनोत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखसंवित्तिरूपा च भावना मुक्तिकारणं भवति । तां च

कोऽपि जनः केनापि पर्यायनामान्तरेण भणतीति । एवं पूर्वोक्तप्रकारेणानेकांतव्याख्यानेनास्रव-

बंधपुण्यपापपदार्थाः जीवपुद्गलसंयोगपरिणामरूपविभावपर्यायेणोत्पद्यन्ते । संवरनिर्जरामोक्ष-

पदार्थाः पुनर्जीवपुद्गलसंयोगपरिणामविनाशोत्पन्नेन विवक्षितस्वभावपर्यायेणेति स्थितम् ।

तद्यथा —

आसव बंधण संवर णिज्जर मोक्खो सपुण्यपावा जे ।

जीवाजीवविसेसा तेवि समासेण पभणामो ।।२८।।

आस्रवबंधनसंवरनिर्जरमोक्षाः सपुण्यपापाः ये ।

जीवाजीवविशेषाः तान् अपि समासेन प्रभणामः ।।२८।।

व्याख्या — ‘‘आसव’’ निरास्रवस्वसंवित्तिविलक्षणशुभाशुभपरिणामेन शुभाशुभ-

yah tau bhayo pratham adhikAr, dUjo suNUn tattva - vistAr;

jIv ajIv ru Asrav bandh, samvar nirjarA mokSha abandh. 28

Page 96 of 272
PDF/HTML Page 108 of 284
single page version

shubh ane ashubh karmonun Avavun, te ‘Asrav’ chhe. ‘बंधण’ bandharahit shuddhAtmatattvanI

upalabdhirUp bhAvanAthI bhraShTa¹ thayel jIvane karmanA pradesho sAthe sanshleSh (sambandh) thAy

chhe, te ‘bandh’ chhe. ‘संवर’ karmanA Agamanane rokavAmAn samartha svAnubhavarUpe pariNamelA

jIvane shubhAshubh karmonA Agamanano nirodh te ‘samvar’ chhe. ‘णिज्जर’ shuddhopayoganI

bhAvanAnA sAmarthyathI nIras thayelAn karmapudgalonun ekadesh kharI javun, te ‘nirjarA’ chhe.
‘मोक्खो’ jIv ane pudgalanA sanshleSharUp bandhano nAsh karavAne samartha nij shuddhAtmAnI

upalabdhirUp pariNAm, te ‘mokSha’ chhe. ‘सपुण्णपावा जे’ je (uparokta AsravAdi padArtho)

puNya – pApasahit chhe. ‘ते वि समासेण पभणामो’ jem pahelAn jIv ane ajIv padArthonun

vyAkhyAn karyun chhe, tem te AsravAdi padArthone paN sankShepamAn kahIe chhIe. te kevA
chhe? ‘जीवाजीवविसेसाः’ jIv ane ajIvanA visheSho chhe — chaitanyabhAvarUp chhe, te jIvanA

visheSho chhe ane chaitanyanA abhAvarUp chhe, te ajIvanA visheSho chhe. ‘visheSh’no sho artha
chhe? ‘visheSh’ no artha paryAy chhe. chaitanyarUp ashuddha pariNAmo jIvanA (paryAyo) chhe,
achetanarUp karmapudgalanA paryAyo chhe, te ajIvanA (paryAyo) chhe. A rIte adhikAr
sUtrarUp gAthA pUrI thaI. 28.

कर्मागमनमास्रवः । ‘‘बंधण’’ बंधातीतशुद्धात्मतत्त्वोपलम्भभावनाच्युतजीवस्य कर्मप्रदेशैः सह

संश्लेषो बन्धः । ‘‘संवर’’ कर्मास्रवनिरोधसमर्थस्वसंवित्तिपरिणतजीवस्य शुभाशुभकर्मागमन-

संवरणं संवरः । ‘‘णिज्जर’’ शुद्धोपयोगभावनासामर्थ्येन नीरसीभूतकर्मपुद्गलानामेकदेशगलनं

निर्जरा । ‘‘मोक्खो’’ जीवपुद्गलसंश्लेषरूपबन्धस्य विघटने समर्थः स्वशुद्धात्मोपलब्धि-

परिणामो मोक्ष इति । ‘‘सपुण्णपावा जे’’ पुण्यपापसहिता ये, ‘‘ते वि समासेण पभणामो’’

यथा जीवाजीवपदार्थौ व्याख्यातौ पूर्वं तथा तानप्यास्रवादिपदार्थान् समासेण संक्षेपेण प्रभणामो
वयं; ते च कथंभूताः ? ‘‘जीवाजीवविसेसा’’ जीवाजीवविशेषाः । चैतन्यभावरूपा जीवस्य

विशेषाः । चैतन्याभावरूपा अजीवस्य विशेषाः । विशेषा इत्यस्य कोऽर्थः ? पर्यायाः । चैतन्याः

अशुद्धपरिणामा जीवस्य, अचेतनाः कर्मपुद्गलपर्याया अजीवस्येत्यर्थः । एवमधिकारसूत्रगाथा

गता ।।२८।।

1. ahIn mukhyapaNe mithyAdraShTi jIvone lIdhA chhe kemake, teo ‘shuddhAtmatattvanI upalabdhirUp bhAvanAthI bhraShTa

chhe.’ ashuddhanishchayanayathI je rAgAdirUp bhAvabandh chhe, te paN shuddhanishchayanayathI pudgalano ja bandh chhe.
dravyasangrah gAthA 16 TIkA.

Page 97 of 272
PDF/HTML Page 109 of 284
single page version

अथ गाथात्रयेणास्रवव्याख्यानं क्रियते । तत्रादौ भावास्रवद्रव्यास्रवस्वरूपं सूचयति : —

आसवदि जेण कम्मं परिणामेणप्पणो स विण्णेओ ।

भावासवो जिणुत्तो कम्मासवणं परो होदि ।।२९।।

आस्रवति येन कर्म्म परिणामेन आत्मनः सः विज्ञेयः ।

भावास्रवः जिनोक्तः कर्म्मास्रवणं परः भवति ।।२९।।

व्याख्या — ‘‘आसवदि जेण कम्मं परिणामेणप्पणो स विण्णेओ भावासवो’’ आस्रवति

कर्म येन परिणामेनात्मनः स विज्ञेयो भावास्रवः । कर्मास्रवनिर्मूलनसमर्थशुद्धात्म-

भावनाप्रतिपक्षभूतेन येन परिणामेनास्रवति कर्म; कस्यात्मनः ? स्वस्य; स परिणामो भावास्रवो
विज्ञेयः । स च कथंभूतः ? ‘‘जिणुत्तो’’ जिनेन वीतरागसर्वज्ञेनोक्तः । ‘‘कम्मासवणं परो

होदि’’ कर्मास्रवणं परो भवति, ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मणामास्रवणमागमनं परः । पर इति

have, traN gAthAo vaDe Asrav padArthanun vyAkhyAn kare chhe. temAn pratham bhAvAsrav

ane dravyAsravanA svarUpanI sUchanA kare chhe —

gAthA 29

gAthArtha — AtmAnA je pariNAmathI karmano Asrav thAy chhe, tene jinendre kahel

bhAvAsrav jANavo ane je (gnAnAvaraNAdi) karmono Asrav chhe, te dravyAsrav chhe.

TIkA — ‘आसवदि जेण कम्मं परिणामेणप्पणो स विण्णेओ भावासवाe’ AtmAnA je

pariNAmathI¹ karma Ave chhe, tene bhAvAsrav jANavo. karmanA Asravano nAsh karavAmAn samartha

evI shuddhAtmAnI bhAvanAthI pratipakShabhUt je pariNAmathI¹ karma Ave chhe; konA pariNAmathI?

AtmAnA – potAnA; te pariNAmane bhAvAsrav jANavo. te bhAvAsrav kevo chhe? ‘जिणुत्तो’

jinendre — vItarAg sarvagnadeve kahel chhe. ‘कम्मासवणं परो होदि’ karmonun je Agaman chhe te

‘par’ chhe. (arthAt gnAnAvaraNAdi dravyakarmonun AsravaN – Agaman te par eTale ke bIjun

1. pariNAmanA nimitte.

punya pAp e nav, in mAnhi, Avai karmasU Asrav chAhi;

bhAvAsrav Atam – pariNAm, pudgal Avai dravya sunAm. 29.

¹³

Page 98 of 272
PDF/HTML Page 110 of 284
single page version

chhe.) ‘par’ shabdano sho artha chhe? ‘bhAvAsravathI anya, bhinna.’ bhAvAsravanA nimitte, tel
chopaDel padArthone dhUL chonTe chhe tem, jIvane dravyAsrav thAy chhe.

shankA — kharekhar ‘आस्रवति येन कर्म’ — ‘jenAthI karmano Asrav thAy chhe’ e

padathI ja dravyAsravanI vAt AvI gaI, to pachhI ‘कम्मासवणं परो होदि’ – karmAsrav bIjo

hoy chhe’ — e padathI dravyAsravanun vyAkhyAn shA mATe karyun? samAdhAna — tamArI shankA

yogya nathI. kemake ‘je pariNAmathI; shun thAy chhe? karmano Asrav thAy chhe;’ evun je kathan
chhe tenAthI pariNAmanun sAmarthya batAvyun chhe, dravyAsravanun vyAkhyAn karyun nathI. Am, tAtparya
chhe. 29.

have, bhAvAsravanun svarUp visheShapaNe kahe chhe —

gAthA 30

gAthArtha — pahelAnA (bhAvAsravanA) mithyAtva, avirati, pramAd, yog ane

krodhAdi kaShAy eTalA bhed jANavA. temAnthI mithyAtva AdinA anukrame pAnch, pAnch, pandar,
traN ane chAr bhed chhe.

कोऽर्थः ? भावास्रवादन्यो भिन्नो । भावास्रवनिमित्तेन तैलमृक्षितानां धूलिसमागम इव द्रव्यास्रवो

भवतीति । ननु ‘‘आस्रवति येन कर्म’’ तेनैव पदेन द्रव्यास्रवो लब्धः, पुनरपि कर्मास्रवणं

परो भवतीति द्रव्यास्रवव्याख्यानं किमर्थमिति यदुक्तं त्वया ? तन्न । येन परिणामेन किं भवति

आस्रवति कर्म, तत्परिणामस्य सामर्थ्यं दर्शितं, न च द्रव्यास्रवव्याख्यानमिति भावार्थः ।।२९।।

अथ भावास्रवस्वरूपं विशेषेण कथयति : —

मिच्छत्ताविरदपमादजोगकोधादओऽथ विण्णेया ।

पण पण पणदस तिय चदु कमसो भेदा दु पुव्वस्स ।।३०।।

मिथ्यात्वाविरतिप्रमादयोगक्रोधादयः अथ विज्ञेयाः ।

पञ्च पञ्च पञ्चदश त्रयः चत्वारः क्रमशः भेदाः तु पूर्वस्य ।।३०।।

mithyA avirat au paramAd, yog kaShAy taNUn unmAd;

pAnch – pAnch paNadas tiy chyAri, bhAvAsravake bhed kahAri. 30.

Page 99 of 272
PDF/HTML Page 111 of 284
single page version

TIkA — ‘‘मिच्छत्ताविरदिपमादजोगकोधादआe’’ mithyAtva, avirati, pramAd, yog

ane krodhAdi kaShAy AsravanA bhed chhe. antarangamAn je vItarAg nijAtmatattvanI
anubhUti ane ruchi viShe viparIt abhinivesh utpanna karAve chhe ane bahAramAn
anyanA shuddhAtmatattva vagere samasta dravyomAn viparIt abhinivesh utpanna karAve chhe;
tene mithyAtva kahe chhe.

antarangamAn nij paramAtmasvarUpanI bhAvanAthI utpanna param sukhAmRutamAn je

rati ( – lInatA) tenAthI vilakShaN ane bAhya - viShayamAn avratarUp (arthAt vrat dhAraN

na karavAno bhAv) te avirati chhe.

antarangamAn pramAdarahit shuddhAtmAnI anubhUtimAn chalanarUp (chaLapaNArUp) ane

bAhya - viShayamAn mUL ane uttaraguNomAn maL utpanna karanAr te pramAd chhe.

nishchayathI paramAtmA niShkriy chhe, topaN tene vyavahArathI vIryAntarAyakarmanA

kShayopashamathI utpanna evo, man - vachan - kAyavargaNAne avalambanAro, karmavargaNAnun grahaN

karavAmAn hetubhUt evo Atmapradeshono je parispand hoy chhe; tene yog kahevAy chhe.

antarangamAn param – upashamamUrti, kevaLagnAnAdi anantaguNasvabhAvI paramAtma-

svarUpamAn kShobh utpanna karanAr ane bAhya - viShayamAn anya padArthonA sambandhathI krUratA

Adi AvesharUp, te krodhAdi – kaShAy chhe.

e rIte, upar kahelA lakShaNavALA pAnch Asravo chhe. ‘अथ’ have,

व्याख्या — ‘‘मिच्छत्ताविरदिपमादजोगकोधादओ’’ मिथ्यात्वाविरतिप्रमादयोगक्रोधादयः ।

अभ्यन्तरे वीतरागनिजात्मतत्त्वानुभूतिरुचिविषये विपरीताभिनिवेशजनकं बहिर्विषये तु
परकीयशुद्धात्मतत्त्वप्रभृतिसमस्तद्रव्येषु विपरीताभिनिवेशोत्पादकं च मिथ्यात्वं भण्यते ।

अभ्यन्तरे निजपरमात्मस्वरूपभावनोत्पन्नपरमसुखामृतरतिविलक्षणा बहिर्विषये पुनरव्रतरूपा
चेत्यविरतिः । अभ्यन्तरे निष्प्रमादशुद्धात्मानुभूतिचलनरूपः, बहिर्विषये तु मूलोत्तरगुणमल-

जनकश्चेति प्रमादः । निश्चयेन निष्क्रियस्यापि परमात्मनो व्यवहारेण वीर्यान्तरायक्षयोपशमोत्पन्नो

मनोवचनकायवर्गणावलम्बनः कर्मादानहेतुभूत आत्मप्रदेशपरिस्पन्दो योग इत्युच्यते । अभ्यन्तरे

परमोपशममूर्तिकेवलज्ञानाद्यनन्तगुणस्वभावपरमात्मस्वरूपक्षोभकारकाः बहिर्विषये तु परेषां
संबंधित्वेन क्रूरत्वाद्यावेशरूपाः क्रोधादयश्चेत्युक्तलक्षणाः पञ्चास्रवाः । ‘‘अथ’’ अथो

Page 100 of 272
PDF/HTML Page 112 of 284
single page version

‘विण्णेया’ e jANavA joIe. tenA keTalA bhed chhe? ‘‘पण पण पणदस तिय चदु कमसो

भेदा दु’’ mithyAtva AdinA anukrame pAnch, pAnch, pandar, traN ane chAr bhed chhe.

teno vistAra — (‘‘एयंतबुद्धदरसी विवरीओ बह्म तावसो विणओ । इन्दो विय संसइदो

मक्कडिओ चेव अण्णाणी ।। bauddhamat ekAntamithyAtvI chhe. yAgnik - brahma viparItamithyAtvI chhe,

tApas vinayamithyAtvI chhe, indrAchArya sanshayamithyAtvI chhe ane mashkarI agnAnamithyAtvI
chhe.)’’ — e gAthAmAn kahelAn lakShaN pramANe pAnch prakAranun mithyAtva chhe. hinsA, asatya,

chorI, abrahma ane parigrahanI AkAnkShArUp avirati paN pAnch prakAranI chhe, athavA
manasahit pAnch indriyanI pravRutti ane pRithvI Adi chhakAyanI virAdhanAnA bhedathI bAr
prakAranI chhe. ‘‘chAr vikathA, chAr kaShAy, pAnch indriy, nidrA ek ane sneh ek — e

rIte pandar pramAd kahyA chhe.’’ – e ¹gAthAmAn kahyA pramANe pandar pramAd chhe. man, vachan ane

kAyAnA vyApAranA bhedathI traN prakArano yog chhe athavA vistArathI pandar prakArano yog
chhe. krodh, mAn, mAyA ane lobhanA bhedathI kaShAy chAr chhe; athavA kaShAy ane nokaShAyanA
bhedathI pachIs prakAranA chhe. A badhA bhed konA chhe? ‘पुव्वस्स’ pahelI gAthAmAn kahelAn

bhAvAsravanA chhe. 30.

have, dravyAsravanun svarUp kahe chhe —

‘‘विण्णेया’’ विज्ञेया ज्ञातव्याः । कतिभेदास्ते ? ‘‘पण पण पणदस तिय चदु कमसो भेदा

दु’’ पञ्चपञ्चपञ्चदशत्रिचतुर्भेदाः क्रमशो भवन्ति पुनः । तथाहि ‘‘एयंतबुद्धदरसी विवरीओ

बह्म तावसो विणओ । इन्दो विय संसइदो मक्कडिओ चेव अण्णाणी ।१।’’ इति

गाथाकथितलक्षणं पञ्चविधं मिथ्यात्वम् । हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहाकाङ्क्षारूपेणाविरतिरपि

पञ्चविधा । अथवा मनःसहितपञ्चेन्द्रियप्रवृत्तिपृथिव्यादिषट्कायविराधनाभेदेन द्वादशविधा ।

‘‘विकहा तहा कसाया इन्दियणिद्दा तहेव पणयो य । चदु चदु पणमेगेगं हुंति पमादाहु

पण्णरस ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेण पञ्चदश प्रमादाः । मनोवचनकायव्यापारभेदेन त्रिविधो

योगः, विस्तरेण पञ्चदशभेदो वा । क्रोधमानमायालोभभेदेन कषायाश्चत्वारः,

कषायनोकषायभेदेन पञ्चविंशतिविधा वा । एते सर्वे भेदाः कस्य सम्बन्धिनः ‘‘पुव्वस्स’’

पूर्वसूत्रोदितभावास्रवस्येत्यर्थः ।।३०।।

अथ द्रव्यास्रवस्वरूपमुद्योतयति : —

1. gommaTasAr jIvakAnD gAthA 34.

Page 101 of 272
PDF/HTML Page 113 of 284
single page version

gAthA 31

gAthArtha — gnAnAvaraN Adi ATh karmone yogya je pudgal Ave chhe tene

dravyAsrav jANavo; te anek bhedavALo chhe, em shrI jinendradeve kahyun chhe.

TIkA — ‘णाणावरणादीणं’ sahaj shuddha kevaLagnAnane athavA abhedanI apekShAe

kevaLagnAnAdi anantaguNanA AdhArabhUt, gnAn shabdathI vAchya paramAtmAne je AvRutta kare
arthAt DhAnke tene gnAnAvaraN kahe chhe. te gnAnAvaraN jenI AdimAn chhe tevA je
gnAnAvaraNAdi; temane ‘जोग्ग’ yogya ‘जं पुग्गलं समासवदि’ tel chopaDel sharIravALAone

dhULanA rajakaNano jem samAgam thAy chhe, tem kaShAyarahit shuddhAtmAnA samvedanathI¹ rahit

jIvone je karmavargaNArUp pudgalano Asrav thAy chhe, ‘दव्वासओ स णेओ’ tene dravyAsrav

jANavo. ‘अणेयभेओ’ ane te (dravyAsrav) gnAnAvaraN, darshanAvaraN, vedanIy, mohanIy,

Ayu, nAm, gotra tathA antarAy e nAmanI ATh mULaprakRitirUp bhedathI, tathA ‘‘पण णव

णाणावरणादीणं जोग्गं जं पुग्गलं समासवदि ।

दव्वासवो स णेओ अणेयभेओ जिणक्खादो ।।३१।।

ज्ञानावरणादीनां योग्यं यत् पुद्गलं समास्रवति ।

द्रव्यास्रवः सः ज्ञेयः अनेकभेदः जिनाख्यातः ।।३१।।

व्याख्या — ‘‘णाणावरणादीणं’’ सहजशुद्धकेवलज्ञानमभेदेन केवलज्ञानाद्यनन्तगुणाधार-

भूतं ज्ञानशब्दवाच्यं परमात्मानं वा आवृणोतीति ज्ञानावरणं, तदादिर्येषां तानि ज्ञानावरणादीनि
तेषां ज्ञानावरणादीनां ‘‘जोग्गं’’ योग्यं ‘‘जं पुग्गलं समासवदि’’ स्नेहाभ्यक्तशरीराणां
धूलिरेणुसमागम इव निष्कषायशुद्धात्मसंवित्तिच्युतजीवानां कर्मवर्गणारूपं यत्पुद्गलद्रव्यं
समास्रवति, ‘‘दव्वासओ स णेओ’’ द्रव्यास्रवः स विज्ञेयः । ‘‘अणेयभेओ’’ स च

ज्ञानदर्शनावरणीयवेदनीयमोहनीयायुर्नामगोत्रान्तरायसंज्ञानामष्टमूलप्रकृतीनां भेदेन, तथैव ‘‘पण

1. shuddhAtmAnA samvedanarahit mithyAdraTi jIvo chhe; temanI mukhyatAthI A kathan chhe.

gnAnAvaraN Adike yogya, pudgal Avai jivakai bhogya;

dravyAsrav bhAShyo bahu bhed, jiNavaradev, rahit vachakhed. 31.

Page 102 of 272
PDF/HTML Page 114 of 284
single page version

दु अट्ठवीसा चउ तियणवदी य दोण्णि पंचेव । बावण्णहीण बियसयपयडिविणासेण होंति ते

सिद्धा ।।१।।’ (pAnch gnAnAvaraNIyanI, nav darshanAvaraNIyanI, be vedanIyanI, aThAvIs

mohanIyanI, chAr AyunI, trANun nAmanI, be gotranI ane pAnch antarAyanI — e rIte

ekaso aDatALIs prakRitionA nAshathI siddha thAy chhe.)’’ — e gAthAmAn¹ kahelA kramathI

ekaso aDatALIs uttar prakRitirUp bhedathI, ane asankhyAt lokapramAN pRithvIkAy –

nAmakarma Adi uttarottar prakRitirUp bhedathI anek bhedavALo chhe, em ‘जिणक्खादो’ shrI

jinendradeve kahyun chhe. 31.

A rIte, AsravanA vyAkhyAnanI traN gAthAothI pratham sthaL samApta thayun.
have, be gAthAothI bandhanun vyAkhyAn kare chhe. temAn pratham gAthAnA pUrvArdhathI bhAvabandh

ane uttarArdhathI dravyabandhanun svarUp kahe chhe —

gAthA 32

gAthArtha — je chetanabhAvathI karma bandhAy chhe te bhAvabandh chhe ane karma tathA

णव दु अट्ठवीसा चउ तियणवदी य दोण्णि पंचेव । बावण्णहीण बियसयपयडिविणासेण होंति

ते सिद्धा ।।१।।’’ इति गाथाकथितक्रमेणाष्टचत्वारिंशदधिकशतसंख्याप्रमितोत्तरप्रकृतिभेदेन तथा

चासंख्येयलोकप्रमितपृथिवीकायनामकर्माद्युत्तरोत्तरप्रकृतिरूपेणानेकभेद इति ‘‘जिणक्खादो’’
जिनख्यातो जिनप्रणीत इत्यर्थः ।।३१।। एवमास्रवव्याख्यानगाथात्रयेण प्रथमस्थलं गतम् ।

अतः परं सूत्रद्वयेन बन्धव्याख्यानं क्रियते । तत्रादौ गाथापूर्वार्धेन भावबन्धमुत्तरार्धेन

तु द्रव्यबन्धस्वरूपमावेदयति : —

बज्झदि कम्मं जेण दु चेदणभावेण भावबंधो सो ।

कम्मादपदेसाणं अण्णोण्णपवेसण इदरो ।।३२।।

बध्यते कर्म्म येन तु चेतनभावेन भावबन्धः सः ।

कर्म्मात्मप्रदेशानां अन्योन्यप्रवेशनं इतरः ।।३२।।

1. siddhabhakti gAthA 8.

jis chetan - pariNAmah karma, bandhihai bhAvabandh so marma;

Atam - karma - desh - paravesh, Apas mAhi dravya yah desh. 32.

Page 103 of 272
PDF/HTML Page 115 of 284
single page version

AtmAnA pradeshono paraspar pravesh te dravyabandh chhe.

TIkA — ‘बज्झदि कम्मं जेण दु चेदणभावेण भावबन्धो सो’ je chetanabhAvathI karma

bandhAy chhe te bhAvabandh chhe. samasta karmabandh naShTa karavAmAn samartha, akhanD, ek pratyakSha
pratibhAsamay, param chaitanyavilAs jenun lakShaN chhe evA gnAnaguNanA sambandhavALI athavA
abhedanayathI anantagnAnAdi guNanA AdhArabhUt paramAtmAnA sambandhavALI je nirmaL
anubhUti, tenAthI viruddha mithyAtva – rAgAdi pariNatirUp athavA ashuddha chetanabhAvasvarUp

je pariNAmathI gnAnAvaraNAdi karma bandhAy chhe, te pariNAm bhAvabandh kahevAy chhe.

‘कम्मादपदेसाणं अण्णोण्णपवेसणं इदरो’ karma ane AtmAnA pradeshono paraspar pravesh thavo te

bIjo arthAt dravyabandh chhe. te ja bhAvabandhanA nimittathI karmanA pradeshono ane AtmAnA
pradeshono, dUdh ane pANInI jem, ekabIjAmAn pravesh arthAt sanshleSh te dravyabandh chhe. 32.

have, gAthAnA pUrvArdhathI te ja bandhanA prakRitibandh Adi chAr bhedonun kathan kare chhe

ane uttarArdhathI temanA kAraNanun kathan kare chhe —

व्याख्या — ‘‘बज्झदि कम्मं जेण दु चेदणभावेण भावबन्धो सो’’ बध्यते कर्म येन

चेतनभावेन स भावबन्धो भवति । समस्तकर्मबन्धविध्वंसनसमर्थाखण्डैकप्रत्यक्षप्रतिभास-

मयपरमचैतन्यविलासलक्षणज्ञानगुणस्य, अभेदनयेनानन्तज्ञानादिगुणाधारभूतपरमात्मनो वा
संबन्धिनी या तु निर्मलानुभूतिस्तद्विपक्षभूतेन मिथ्यात्वरागादिपरिणतिरूपेण वाऽशुद्धचेतनभावेन
परिणामेन बध्यते ज्ञानावरणादि कर्म येन भावेन स भावबन्धो भण्यते । ‘‘कम्मादपदेसाणं

अण्णोण्णपवेसणं इदरो’’ कर्मात्मप्रदेशानामन्योन्य प्रवेशनमितरः । तेनैव भावबंधनिमित्तेन

कर्मप्रदेशानात्मप्रदेशानां च क्षीरनीरवदन्योन्यं प्रवेशनं संश्लेषो द्रव्यबन्ध इति ।।३२।।

अथ तस्यैव बन्धस्य गाथापूर्वार्धेन प्रकृतिबन्धादिभेदचतुष्टयं कथयति, उत्तरार्धेन तु

प्रकृतिबन्धादीनां कारणं चेति ।

पयडिट्ठिदिअणुभागप्पदेसभेदादु चदुविधो बन्धो ।

जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो होंति ।।३३।।

prakRiti pradesh ru thiti anubhAg, chyAri bhed hai bandh - vibhAg;

yog karai parakati - paradesh, thiti - anubhAg kaShAy - ases. 33.

Page 104 of 272
PDF/HTML Page 116 of 284
single page version

gAthA 33

gAthArtha — prakRiti, sthiti, anubhAg ane pradesh — e bhedothI bandh chAr prakArano

chhe; yogathI prakRiti ane pradeshabandh thAy chhe ane kaShAyathI sthiti ane anubhAgabandh thAy chhe.

TIkA — ‘पयडिट्ठिदिअणुभागप्पदेसभेदादु चदुविधो बन्धो’ prakRiti, sthiti, anubhAg

ane pradeshanA bhedathI bandh chAr prakArano chhe, teno vistAra — gnAnAvaraNakarmano svabhAv

sho chhe? jem paDado devanA mukhane DhAnkI de chhe, tem gnAnAvaraNakarma gnAnane DhAnkI de chhe.
darshanAvaraN karmano svabhAv sho chhe? rAjAnA darshanamAn pratihArI jem roke chhe, tem
darshanAvaraNakarma darshanamAn aTakAyat kare chhe. shAtA ane ashAtA vedanIyano svabhAv sho chhe?
madhathI lipta talavAranI dhAr chATavAthI jem thoDun sukh ane ghaNun dukh thAy chhe, tem
vedanIyakarma alpa sukh ane adhik dukh utpanna kare chhe. mohanIyano svabhAv sho chhe?
madyapAnanI jem hey – upAdey padArthanA vichAramAn vikaLatA. AyuShyakarmano svabhAv sho chhe?

beDInI peThe ek gatimAnthI bIjI gatimAn jatAn rokavun te. nAmakarmano svabhAv sho chhe?
chitrakAranI peThe anek prakAranAn rUp karavAn te. gotrakarmano svabhAv sho chhe? nAnAn - moTAn

vAsaN banAvanAr kumbhAranI jem uchcha ke nIch gotra karavAn te. antarAyakarmano svabhAv
sho chhe? bhanDArInI peThe dAnAdi kAryamAn vighna karavun te. kahyun chhe ke — ‘‘paT, pratihAr –

dvArapAL, talavAr, madh, beDI, chitrakAr, kumbhAr ane bhanDArI; — e ATheno jevo svabhAv

प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशभेदात् तु चतुर्विधिः बन्धः ।

योगात् प्रकृतिप्रदेशौ स्थित्यनुभागौ कषायतः भवतः ।।३३।।

व्याख्या — ‘‘पयडिट्ठिदिअणुभागप्पदेसभेदादु चदुविधो बन्धो’’ प्रकृतिस्थित्यनुभाग-

प्रदेशभेदाच्चतुर्विधो बन्धो भवति । तथाहि — ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः का प्रकृतिः ?

देवतामुखवस्त्रमिव ज्ञानप्रच्छादनता । दर्शनावरणीयस्य का प्रकृतिः ? राजदर्शनप्रतिषेधक-

प्रतीहारवरद्दर्शनप्रच्छादनता । सातासातवेदनीयस्य का प्रकृतिः ? मधुलिप्तखङ्गधारास्वाद-

नवदल्पसुखबहुदुःखोत्पादकता । मोहनीयस्स का प्रकृतिः ? मद्यपानबद्धेयोपादेय-

विचारविकलता । आयुःकर्मणः का प्रकृतिः ? निगडवद्गत्यन्तरगमननिवारणता । नामकर्मणः

का प्रकृतिः ? चित्रकारपुरुषवन्नानारूपकरणता । गोत्रकर्मणः का प्रकृतिः ? गुरुलघुभाजन-

कारककुम्भकारवदुच्चनीचगोत्रकरणता । अन्तरायकर्मणः का प्रकृतिः ? भाण्डागारिक-

वद्दानादिविघ्नकरणतेति । तथाचोक्तं — ‘‘पडपडिहारसिमज्जाहलिचित्तकुलालभंडयारीणं । जह

Page 105 of 272
PDF/HTML Page 117 of 284
single page version

chhe, tevo ja kramathI gnAnAvaraN Adi AThe karmono svabhAv jANavo.’’ e ATh draShTAntathI
prakRitibandh jANavo.

bakarI, gAy, bhens AdinA dUdhamAn jevI rIte be pahor vagere sudhI potAnA madhur

rasamAn rahevAnI kALanI maryAdA chhe tene sthiti kahevAy chhe, tem jIvanA pradeshomAn jeTalA
kAL sudhI karmasambandharUpe sthiti chhe, teTalA kALane sthitibandh jANavo.

jevI rIte temanAn ja dUdhamAn tAratamyapaNe rasasambandhI shaktivisheShane (chIkAsh,

mIThAshane) anubhAg kahevAmAn Ave chhe, tevI rIte jIvanA pradesho upar rahelA karmanA
skandhomAn paN sukh ke dukh devAnI shaktivisheShane anubhAgabandh jANavo. ghAtIkarma sAthe
sambandh rAkhanArI te shakti vel, kAShTha, hADakAn ane paththaranA bhedathI chAr prakAranI chhe.
tevI ja rIte ashubh aghAtIkarma sAthe sambandh rAkhanArI shakti nIm, kALIjIrI, viSh tathA
hAlAhalarUpanA bhedathI chAr prakAranI chhe, ane shubh aghAtIkarma sAthe sambandh rAkhanArI
shakti goL, khAnD, sAkar ane amRutarUp chAr prakAranI chhe.

AtmAnA ekek pradesh upar siddhonA anantamA bhAgapramAN ane abhavya jIvonI

sankhyAthI anantaguNA evA anantAnant paramANuo pratyek kShaNe bandh pAme chhe, te pradeshabandh chhe.

have, bandhanun kAraN kahe chhe. ‘जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो

हुंति ।’ yogathI prakRiti ane pradesh tathA kaShAyathI sthiti ane anubhAgabandh thAy chhe.

एदेसिं भावा तहवि य कम्मा मुणेयव्वा ।।१।।’’ इति दृष्टान्ताष्टकेन प्रकृतिबन्धो ज्ञातव्यः ।

अजागोमहिष्यादिदुग्धानां प्रहरद्वयादिस्वकीयमधुररसावस्थानपर्यन्तं यथा स्थितिर्भण्यते, तथा
जीवप्रदेशेष्वपि यावत्कालं कर्मसम्बन्धेन स्थितिस्तावत्कालं स्थितिबन्धो ज्ञातव्यः । यथा च

तेषामेव दुग्धानां तारतम्येन रसगतशक्तिविशेषोऽनुभागो भण्यते तथा जीवप्रदेश-
स्थितकर्मस्कन्धानामपि सुखदुःखदानसमर्थशक्तिविशेषोऽनुभागबन्धो विज्ञेयः । सा च

घातिकर्मसम्बंधिनी शक्तिर्लतादार्वस्थिपाषाणभेदेन^१ चतुर्धा । तथैवाशुभघातिकर्मसम्बंधिनी

निम्बकाञ्जीरविषहालाहलरूपेण, शुभाघातिकर्मसम्बन्धिनी पुनर्गुडखण्डशर्करामृतरूपेण चतुर्धा
भवति । एकैकात्मप्रदेशे सिद्धानन्तैकभागसंख्या अभव्यानंतगुणप्रमिता अनंतानंतपरमाणवः

प्रतिक्षणबंधमायांतीति प्रदेशबंधः । इदानीं बंधकारणं कथ्यते । ‘‘जोगा पयडिपदेसा

ठिदिअणुभागा कसायदो हुंति ।’’ योगात्प्रकृतिप्रदेशौ, स्थित्यनुभागौ कषायतो भवत इति ।

१ ‘शक्तिभेदेन’ इति पाठान्तरं

Page 106 of 272
PDF/HTML Page 118 of 284
single page version

vistAra — nishchayathI niShkriy evA shuddhAtmAnA pradeshonA vyavahArathI parispandanun kAraN

yog chhe, tenAthI prakRitibandh ane pradeshabandh — e be prakAranA bandh thAy chhe. nirdoSh

paramAtmabhAvanAnA pratibandhak krodhAdi kaShAyanA udayathI sthitibandh ane anubhAgabandh —

e be bandh thAy chhe.

shankA — Asrav ane bandh thavAmAn mithyAtva, avirati Adi kAraNo samAn chhe,

to Asrav ane bandhamAn taphAvat shun chhe? uttara — e pramANe nathI. pratham kShaNamAn

karmaskandhonun je Agaman chhe te Asrav chhe ane Agaman pachhI bIjI vagere kShaNomAn jIvanA
pradeshomAn te skandhonun rahevun te bandh chhe, e pramANe (Asrav ane bandhamAn) taphAvat chhe.

kAraN ke, yog ane kaShAyathI chAr prakAranA bandh thAy chhe, mATe bandhano nAsh karavA

yog ane kaShAyano tyAg karIne nij shuddhAtmAmAn bhAvanA karavI te tAtparya chhe. 33.

A pramANe bandhanA vyAkhyAnathI be gAthAo vaDe, bIjun sthaL pUrun thayun.
have, AgaL be gAthAo vaDe samvar padArthanun kathan karavAmAn Ave chhe. tyAn pratham

तथाहि — निश्चयेन निष्क्रियाणामपि शुद्धात्मप्रदेशानां व्यवहारेण परिस्पंदनहेतुर्योगः,

तस्मात्प्रकृतिप्रदेशबन्धद्वयं भवति । निर्दोषपरमात्मभावनाप्रतिबन्धकक्रोधादिकषायोदयात्

स्थित्यनुभागबन्धद्वयं भवतीति । आस्रवे बन्धे च मिथ्यात्वाविरत्यादिकारणानि समानानि, को

विशेषः ? इति चेत्, नैवं; प्रथमक्षणे कर्मस्कंधानामागमनमास्रवः, आगमनानन्तरं
द्वितीयक्षणादौ जीवप्रदेशेष्ववस्थानं बंध इति भेदः । यत एव योगकषायाद्बंधचतुष्टयं भवति

तत एव बंधविनाशार्थं योगकषायत्यागेन निजशुद्धात्मनि भावना कर्त्तव्येति तात्पर्यम् ।।३३।।

एवं बंधव्याख्यानेन सूत्रद्वयेन द्वितीयं स्थलं गतम् ।

अत ऊर्ध्वं गाथाद्वयेन संवरपदार्थः कथ्यते । तत्र प्रथमगाथायां भावसंवरद्रव्यसंवरस्वरूपं

निरूपयति : —

चेदणपरिणामो जो कम्मस्सासवणिरोहणे हेदू ।

सो भावसंवरो खलु दव्वासवरोहणे अण्णो ।।३४।।

Asravake rokaNakUn bhAv Atamakau, so samvar bhAv;

pudgalakarma rukai so jAni samvar dravya, nAm so mAnni. 34.

Page 107 of 272
PDF/HTML Page 119 of 284
single page version

gAthAmAn bhAvasamvar¹ ane dravyasamvaranun¹ svarUp kahe chhe —

gAthA 34

gAthArtha — AtmAno je pariNAm karmanA Asravane rokavAmAn kAraN chhe, tene

bhAvasamvar kahe chhe ane je dravyAsravanun rokAvun te dravyasamvar chhe.

TIkA — ‘चेदणपरिणामो जो कम्मस्सासवणिरोहणे हेदू सो भावसंवरो खलु’ je

chetan pariNAm, kevo? karmonA Asravane rokavAmAn kAraN chhe te, kharekhar nishchayathI
bhAvasamvar chhe. ‘दव्वासवरोहणे अण्णो’ dravyakarmanA Asravano nirodh thatAn bIjo

dravyasamvar thAy chhe. te A rIte chhe — nishchayathI svatasiddha hovAthI anya kAraNanI

apekShArahit, avinashvar hovAthI nitya, param prakAsharUp svabhAv hovAthI svaparane
prakAshavAmAn samartha, anAdi – anant hovAthI Adi, madhya ane antarahit, draShTa, shrut

ane anubhavelA bhogonI AkAnkShArUp nidAnabandhAdi samasta rAgAdi vibhAvamaLathI
rahit hovAne lIdhe atyant nirmaL, paramachaitanyavilAsarUp lakShaN hovAthI
chiduchchhalanathI (chaitanyanA UchhaLavAthI) bharapUr, svAbhAvik paramAnand ek lakShaN
hovAthI paramasukhanI mUrti, Asravarahit sahaj svabhAv hovAthI sarva karmono samvar

चेतनपरिणामः यः कर्म्मणः आस्रवनिरोधने हेतुः ।

सः भावसंवरः खलु द्रव्यास्रवरोधनः अन्यः ।।३४।।

व्याख्या — ‘‘चेदणपरिणामो जो कम्मस्सासवणिरोहणे हेदू सो भावसंवरो

खलु’’ चेतनपरिणामो यः, कथंभूतः ? कर्मास्रवनिरोधने हेतुः स भावसंवरो भवति खलु
निश्चयेन । ‘‘दव्वासवरोहणे अण्णो’’ द्रव्यकर्मास्रवनिरोधने सत्यन्यो द्रव्यसंवर इति ।

तद्यथा — निश्चयेन स्वतः सिद्धत्वात्परकारणनिरपेक्षः, स चैवाविनश्वरत्वान्नित्यः

परमोद्योतस्वभावत्वात्स्वपरप्रकाशनसमर्थः, अनाद्यनन्तत्वादादिमध्यान्तमुक्तः, दृष्ट-
श्रुतानुभूतभोगाकांक्षारूपनिदानबन्धादिसमस्तरागादिविभावमलरहितत्वादत्यन्तनिर्मलः, परम-
चैतन्यविलासलक्षणत्वादुच्छलननिर्भरः, स्वाभाविकपरमानन्दैकलक्षणत्वात्परमसुखमूर्तिः,
निरास्रवसहजस्वभावत्वात्सर्वकर्मसंवरहेतुरित्युक्तलक्षणः परमात्मा तत्स्वभावभावेनोत्पन्नो योऽसौ

1bhAvasamvar ane dravyasamvaranI sharUAt chaturtha guNasthAnathI thAy chhe; ane chaudame guNasthAne Asravano
sarvathA abhAv thatAn sarvasamvar hoy chhe.

Page 108 of 272
PDF/HTML Page 120 of 284
single page version

karavAmAn kAraN – AvAn lakShaNovALo paramAtmA¹ chhe. tenA svabhAvabhAvathI¹ utpanna je

shuddhachetanapariNAm chhe te bhAvasamvar chhe. ane je, kAraNarUp bhAvasamvarathI utpanna thayel
kAryarUp navAn dravyakarmonA Agamanano abhAv, te dravyasamvar chhe.

have, samvaranA viShayamAn nayavibhAganun kathan kare chhe — mithyAtva guNasthAnathI

mAnDIne kShINakaShAy guNasthAn sudhI upar upar mandapaNun hovAthI tAratamyatAthI ashuddha nishchay
varte chhe. temAn guNasthAnanA bhedathI shubh, ashubh ane shuddha anuShThAnarUp (AcharaNarUp) traN
prakAranA upayogano vyApAr hoy chhe. te kahevAmAn Ave chhe — mithyAdraShTi, sAsAdan ane

mishra — e traN guNasthAnomAn upar upar mandapaNe ashubh upayog hoy chhe. tenAthI AgaL

asanyat samyagdraShTi, shrAvak ane pramattasanyat e traN guNasthAnomAn² paramparAe

shuddhopayogano sAdhak upar upar tAratamyatAthI shubhopayog hoy chhe. tyArapachhI apramattathI

शुद्धचेतनपरिणामः स भावसंवरो भवति । यस्तु भावसंवरात्कारणभूतादुत्पन्नः कार्यभूतो

नवतरद्रव्यकर्मागमनाभावः स द्रव्यसंवर इत्यर्थः ।

अथ संवरविषयनयविभागः कथ्यते । तथाहि — मिथ्यादृष्टयादिक्षीणकषाय-

पर्यन्तमुपर्युपरि मन्दत्वात्तारतम्येन तावदशुद्धनिश्चयो वर्त्तते । तस्य मध्ये पुनर्गुणस्थानभेदेन

शुभाशुभशुद्धानुष्ठानरूपउपयोगत्रयव्यापारस्तिष्ठति । तदुच्यते — मिथ्यादृष्टिसासादनमिश्र-

गुणस्थानेषूपर्युपरि मन्दत्वेनाशुभोपयोगो वर्तते, ततोऽप्यसंयतसम्यग्दृष्टिश्रावकप्रमत्तसंयतेषु
पारम्पर्येण शुद्धोपयोगसाधक उपर्युपरि तारतम्येन शुभोपयोगो वर्तते, तदनन्तरमप्रमत्तादि-

1. shuddhachaitanyasvarUp trikALadhruvagnAyakasvabhAv AtmA je shrI samayasAr gAthA 6 mAn kahyo chhe, tenI A

vistAramay vyAkhyA chhe. te trikAL shuddhasvarUp sadA Ashray karavA yogya hovAthI sarva prakAre upAdey
chhe.

2. jyAn chAritraguNanI Anshik shuddhi hoy tyAn tenI sAthe vartatA shubhopayogane paramparAe shuddhopayogano sAdhak

kahevAmAn Ave chhe. chothe, pAnchame ane chhaThThe guNasthAne tenI bhUmikA anusAr shuddhi hoy chhe. juo,
chhaThThA guNasthAn dhArak munisambandhI pravachanasAr gAthA 245 – 246 banne AchAryonI TIkA.

shrI pravachanasAr gAthA 247nI shrI jayasenAchAryadev kRut TIkAmAn muninI apekShAe ‘शुद्धोपयोगसाधके

शुभोपयोगे’ shabdo kahyA chhe. ahIn (shrI dravyasangrahanI TIkAmAn) to chothe, pAnchame ane chhaThThe — em traNe

guNasthAne ‘shuddhopayogasAdhak shubhopayog’ kahel chhe; tethI taddan spaShTa thAy chhe ke, e traNe guNasthAne
Anshik shuddha pariNati hoy ja chhe; kAraN ke jyAn Anshik shuddhi na hoy tyAn vartatA shubhopayogamAn
shuddhopayoganA sAdhakapaNAno Arop paN ghaTato nathI.

< Previous Page Next Page >