Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Gatha: 21 : Kaldravyana Abhavaroop Manyatanu Khandan, 22 : Nishchayakalana Rahevana Kshetranu Tatha Dravyani Sankhyanu Pratipadan, 22 : Lokakashani Baharana Kalanuono Abhav Hovathi Aakashadravyanu Parinaman Kai Reete, 22 : Kaladravyana Parinamanama Sahakari (Nimitta) Karan Kon?, 23, 24, Panchastikayna Vyakhyanani Sharooaat, 25 : Kayatvana Vyakhyanano Vishesha Vistar, 26 : Pudgal Dravyane Pan Kayatva Hovanu Kathan, 27 : Pradeshanu Lakshan ; Chha Dravyonu Chhoolikaroope Vishesha Vyakhyan; Hey-Upadey Swaroopano Vishesh Vichar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 15

 

Page 69 of 272
PDF/HTML Page 81 of 284
single page version

background image
परिस्पन्दलक्षणरूपया वा क्रियया तथैव दूरासन्नचलनकालकृतपरत्वापरत्वेन च लक्ष्यते ज्ञायते
यः, स परिणामक्रियापरत्वापरत्वलक्षण इत्युच्यते । अथ द्रव्यरूपनिश्चयकालमाह ।
स्वकीयोपादानरूपेण स्वयमेवपरिणममानानां पदार्थानां कुम्भकारचक्रस्याधस्तनशिलावत्,
शीतकालाध्ययने अग्निवत्, पदार्थपरिणतेर्यत्सहकारित्वं सा वर्त्तना भण्यते । सैव लक्षणं यस्य
स वर्त्तनालक्षणः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालः, इति व्यवहारकालस्वरूपं निश्चयकालस्वरूपं
च विज्ञेयम् ।
कश्चिदाह ‘‘समयरूप एव निश्चयकालस्तस्मादन्यः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालो
नास्त्यदर्शनात् ?’’ तत्रोत्तरं दीयते — समयस्तावत्कालस्तस्यैव पर्यायः । स कथं पर्याय इति
चेत् ? पर्यायस्तोत्पन्नप्रध्वंसित्वात् । तथाचोक्तं ‘‘समओ उप्पण्णं पद्धंसी’’ । स च पर्यायो
द्रव्यं विना न भवति, पश्चात्तस्य समयरूपपर्यायकालस्योपादानकारणभूतं द्रव्यं तेनापि
pariNAmathI – paryAyathI tathA ek pradeshathI bIje pradeshe chAlavArUp athavA gAy dohavI, rasoI
karavI vagere parispandarUp kriyAthI temaj dUr ke najIk chAlavArUp kALakRut paratva ane
aparatvathI te lakShit thAy chhe – jaNAy chhe; tethI te vyavahArakAL pariNAm, kriyA, paratva
ane aparatvalakShaNavALo kahevAy chhe.
have, dravyarUp nishchayakAL viShe kahe chhe — potAnA upAdAnarUpe svayamev pariNamatA
padArthone — kumbhAranA chAkaDAne pharavAmAn nIchenI shilAnA sahakArIpaNAnI peThe, ThanDImAn
abhyAs karatA vidyArthIne adhyayanamAn agninA sahakArIpaNAnI peThe — padArtha pariNatimAn
je sahakArIpaNun chhe tene ‘vartanA’ kahe chhe; e ‘vartanA’ jenun lakShaN chhe te, vartanAlakShaNavALo
kALANudravyarUp ‘nishchayakAL’ chhe.
e rIte vyavahArakAL ane nishchayakALanun svarUp jANavun.
koI kahe chhe ke, samayarUp ja nishchayakAL chhe; tenAthI bhinna bIjo kALANudravyarUp
nishchayakAL nathI, kemake te dekhavAmAn Avato nathI. teno uttar Ape chhe — pratham to samay
kALano ja paryAy chhe. samay kALano paryAy kevI rIte chhe? paryAy utpannadhvansI hoy chhe
tethI. tathA kahyun chhe ke ‘‘समओ१ उप्पण्ण पद्धंसी । (samay utpanna thAy chhe ane nAsh pAme
chhe.)’’ ane te paryAy dravya vinA hoto nathI. te samayarUp paryAyakALanA upAdAnakAraNarUp
1. shrI pravachanasAr gAthA 139 chhello bhAg.

Page 70 of 272
PDF/HTML Page 82 of 284
single page version

background image
कालरूपेण भाव्यम् । इन्धनाग्निसहकारिकारणोत्पन्नस्यौदनपर्यायस्य तन्दुलोपादानकारणवत्,
अथ कुम्भकारचक्रचीवरादिबहिरंगनिमित्तोत्पन्नस्य मृण्मयघटपर्यायस्य मृत्पिण्डोपादानकारणवत्,
अथवा नरनारकादिपर्यायस्य जीवोपादानकारणवदिति । तदपि कस्मादुपादानकारणसदृशं कार्यं
भवतीति वचनात् । अथ मतं ‘‘समयादिकालपर्यायाणां कालद्रव्यमुपादानकारणं न भवति;
किन्तु समयोत्पत्तौ मन्दगतिपरिणतपुद्गलपरमाणुस्तथा निमेषकालोत्पत्तौ नयनपुटविघटनं,
तथैव घटिकाकालपर्यायोत्पत्तौ घटिकासामग्रीभूतजलभाजनपुरुषहस्तादिव्यापारो, दिवसपर्याये
तु दिनकरबिम्बमुपादानकारणमिति ।’’ नैवम् । यथा तन्दुलोपादानकारणोत्पन्नस्य सदोदन-
पर्यायस्य शुक्लकृष्णादिवर्णा, सुरभ्यसुरभिगन्ध — स्निग्धरूक्षादिस्पर्श — मधुरादिरसविशेषरूपा
गुणा दृश्यन्ते । तथा पुद्गलपरमाणुनयनपुटविघटनजलभाजनपुरुषव्यापारादिदिनकरबिम्बरूपैः
पुद्गलपर्यायैरुपादानभूतैः समुत्पन्नानां समयनिमिषघटिकादिकालपर्यायाणामपि
शुक्लकृष्णादिगुणाः प्राप्नुवन्ति, न च तथा । उपादानकारणसदृशं कार्यमिति वचनात् । किं
dravya te paN kALarUp hovun joIe. indhan, agni Adi sahakArI kAraNathI utpanna bhAtarUp
paryAyanA upAdAnakAraN chokhAnI jem, kumbhAr, chAk, dorI Adi bahirang nimittathI utpanna
mATInA ghaTaparyAyanA upAdAnakAraN mATInA pinDAnI jem. athavA nar - nArakAdi paryAyanA
upAdAnakAraN jIvanI jem samay, ghaDI Adi kALanun upAdAnakAraN kALadravya hovun joIe.
te paN shA mATe? ‘upAdAnakAraNanA jevun ja kArya thAy chhe’ evun vachan hovAthI.
have, em mAnavAmAn Ave ke, ‘‘samay Adi kALanA paryAyonun upAdAnakAraN
kALadravya nathI, parantu samayarUp paryAyanI utpattimAn mandagatipariNat pudgalaparamANu,
nimeSharUp paryAyanI utpattimAn Ankhonun mInchAvun ane UghaDavun, ghaDIrUp kALaparyAyanI
utpattimAn ghaDInI sAmagrIrUp pANIno vATako, mANasanA hAth Adino vyApAr ane
divasarUp paryAyanI utpattimAn sUryanun bimb upAdAnakAraN chhe.’’ paN em nathI. jo em
hoy to, jem chAvalarUp upAdAnakAraNathI utpanna thayel bhAtarUp paryAyamAn saphed, kRiShNa
vagere rang, sArI ke narasI gandh, snigdha ke rUkShAdi sparsha, madhur vagere ras ityAdi
visheSh guNo dekhAy chhe, tem pudgalaparamANu, Ankhonun mInchAvun-UghaDavun, pANIno kaToro
ane manuShyano vyApAr Adi, tathA sUryabimbarUp upAdAnabhUt pudgalaparyAyothI utpanna
samay, nimiSh, ghaDI, divas Adi kALaparyAyomAn paN saphed, kRiShNa Adi guNo prApta
thavA joIe! paN tem thatun nathI. kAraN ke, upAdAnakAraN samAn kArya thAy chhe; evun
vachan chhe.

Page 71 of 272
PDF/HTML Page 83 of 284
single page version

background image
बहुना । योऽसावनाद्यनिधनस्तथैवामूर्त्तो नित्यः समयाद्युपादानकारणभूतोऽपि समयादि-
विकल्परहितः कालाणुद्रव्यरूपः स निश्चयकालो, यस्तु सादिसान्तसमयघटिकाप्रहरादिविवक्षित-
व्यवहारविकल्परूपस्तस्यैव द्रव्यकालस्य पर्यायभूतो व्यवहारकाल इति । अयमत्र भावः । यद्यपि
काललब्धिवशेनानन्तसुखभाजनो भवति जीवस्तथापि विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिज-
परमात्मतत्त्वस्य सम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानसमस्तबहिर्द्रव्येच्छानिवृत्तिलक्षणतपश्चरणरूपा या
निश्चयचतुर्विधाराधना सैव तत्रोपादानकारणं ज्ञातव्यम् न च कालस्तेन स हेय इति ।।२१।।
अथ निश्चयकालस्यावस्थानक्षेत्रं द्रव्यगणनां च प्रतिपादयति : —
लोयायासपदेसे इक्किक्के जे ठिया हु इक्किक्का ।
रयणाणं रासी इव ते कालाणू असंखदव्वाणि ।।२२।।
लोकाकाशप्रदेशे एकैकस्मिन् ये स्थिताः हि एकैकाः ।
रत्नानां राशिः इव ते कालाणवः असंख्यद्रव्याणि ।।२२।।
ghaNun kahevAthI shun? je anAdinidhan chhe, amUrta chhe, nitya chhe, samayAdinA
upAdAnakAraNabhUt hovA chhatAn samayAdinA bhedarahit chhe, te kAlANudravyarUp nishchayakAL chhe.
ane je sAdi - sAnta chhe, samay, ghaDI, prahar Adi vivakShit vyavahAranayanA bhedarUp chhe te,
te ja dravyakALanA paryAyarUp vyavahArakAL chhe.
sArAnsh e chhe ke — jo ke kALalabdhinA vashe jIv anantasukhanun bhAjan thAy chhe,
topaN vishuddhagnAnadarshanasvabhAvI nijaparamAtmatattvanAn samyakshraddhAn - gnAn - AcharaNarUp tathA
samasta bahirdravyanI ichchhAnI nivRutti jenun lakShaN chhe, evA tapashcharaNarUp je nishchay chaturvidh
ArAdhanA chhe te ja temAn upAdAnakAraN jANavun, kAL nahi; tethI te (kAL) hey chhe. 21.
have, nishchayakALanA rahevAnA kShetranun tathA dravyanI sankhyAnun pratipAdan kare chhe —
gAthA 22
gAthArtha — je lokAkAshanA ek ek pradesh par ratnonA DhagalAnI jem
bhinnabhinnapaNe ek ek sthit chhe, te kAlANu asankhya dravya chhe.
lokAkAsh – pradeshani mAnhi, ek ek pari jude giNAnhi;
je asankhya tiShThai thirarUp, kAlANU jim ratnani tUp. 22.

Page 72 of 272
PDF/HTML Page 84 of 284
single page version

background image
व्याख्या — ‘‘लोयायासपदेसे इक्किक्के जे ठिया हु इक्किक्का’’ लोकाकाशप्रदेशेष्वेकैकेषु
ये स्थिता एकैकसंख्योपेता ‘‘हु’’ स्फु टं । क इव ? ‘‘रयणाणं रासी इव’’ परस्पर-
तादात्म्यपरिहारेण रत्नानां राशिरिव । ‘‘ते कालाणू’’ ते कालाणवः । कति संख्योपेताः ?
‘‘असंखदव्वाणि’’ लोकाकाशप्रमितासंख्येयद्रव्याणीति । तथाहि — यथा अंगुलिद्रव्यस्य
यस्मिन्नेव क्षणे वक्रपर्यायोत्पत्तिस्तस्मिन्नेव क्षणे पूर्वपाञ्जलपर्यायविनाशोऽङ्गुलिरूपेण ध्रौव्यमिति
द्रव्यसिद्धिः । यथैव च केवलज्ञानादिव्यक्तिरूपेण कार्यसमयसारस्योत्पादो निर्विकल्प-
समाधिरूपकारणसमयसारस्य विनाशस्तदुभयाधारपरमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति वा द्रव्यसिद्धिः ।
तथा कालाणोरपि मन्दगतिपरिणतपुद्गलपरमाणुना व्यक्तीकृतस्य कालाणूपादानकारणोत्पन्नस्य
य एव वर्तमानसमयस्योत्पादः स एवातीतसमयापेक्षया विनाशस्तदुभयाधारकालाणुद्रव्यत्वेन
ध्रौव्यमित्युत्पादव्ययध्रौव्यात्मककालद्रव्यसिद्धिः । लोकबहिर्भागेकालाणुद्रव्याभावात्कथमाकाश-
द्रव्यस्य परिणतिरिति चेत् ? अखण्डद्रव्यत्वादेकदेशदण्डाहतकुम्भकारचक्रभ्रमणवत्,
तथैवैकदेशमनोहरस्पर्शनेन्द्रियविषयानुभवसर्वाङ्गसुखवत्, लोकमध्यस्थितकालाणुद्रव्य-
TIkA — ‘‘लोयायासपदेसे इक्किक्के जे ठिया हु इक्किक्का’’ lokAkAshanA ek ek pradesh
upar je ek ek sankhyAmAn sthit chhe, ‘‘हु’’ spaShTapaNe, konI peThe? ‘‘रयणाणं रासी इव’’
paraspar tAdAtmyarahit ratnonI rAshinI jem. ‘‘ते कालाणू’’ te kAlANuo chhe. te keTalI
sankhyAvALA chhe? ‘‘असंखदव्वाणि’’ lokAkAshanA pradeshapramAN asankhya dravyo chhe. visheSh — jevI
rIte AngaLIne vakra paryAyanI utpatti je kShaNe thAy chhe te ja kShaNe pUrvanA sIdhA paryAyano
vyay thAy chhe ane AngaLIpaNe dhruvapaNun rahe chhe – e pramANe dravyanI siddhi thAy chhe; tathA
jevI rIte kevaLagnAnAdinI vyaktirUpe kArya - samayasArano utpAd, nirvikalpa samAdhirUp kAraN
samayasArano vinAsh ane te bannenA AdhArabhUt paramAtmadravyapaNe dhrauvya chhe — e rIte paN
dravyanI siddhi chhe; tevI rIte kAlANune paN mandagatithI pariNamelA pudgalaparamANu vaDe pragaT
karAyel ane kAlANurUp upAdAnakAraNathI utpanna thayel je vartamAn samayano utpAd chhe,
te ja bhUtakALanA samayanI apekShAe vinAsh ane te bannenA AdhArabhUt kAlANudravyarUpe
dhrauvya chhe — e rIte utpAd, vyay ane dhrauvyAtmak kALadravyanI siddhi chhe.
shankA — lokAkAshanI bahAranA bhAgamAn kAlANudravyano abhAv hovAthI
AkAshadravyanun pariNaman (alokAkAshamAn) kevI rIte thAy? samAdhAna — AkAsh akhanD
dravya hovAthI, jem kumbhAranA chAkaDAnA ek bhAgamAn lAkaDIthI preravAmAn AvatAn Akho
chAkaDo bhramaN kare chhe, tathA sparshendriyanA viShayano ek bhAgamAn manohar anubhav karavAthI
samasta sharIramAn sukhano anubhav thAy chhe, tem lokAkAshamAn rahelAn kAlANudravya AkAshanA

Page 73 of 272
PDF/HTML Page 85 of 284
single page version

background image
धारणैकदेशेनापि सर्वत्र परिणमनं भवतीति कालद्रव्यं शेषद्रव्याणां परिणतेः सहकारिकारणं
भवति । कालद्रव्यस्य किं सहकारिकारणमिति ? यथाकाशद्रव्यमशेषद्रव्याणामाधारः स्वस्यापि,
तथा कालद्रव्यमपि परेषां परिणतिसहकारिकारणं स्वस्यापि । अथ मतं यथा कालद्रव्यं
स्वस्योपादानकारणं परिणतेः सहकारिकारणं च भवति तथा सर्वद्रव्याणि, कालद्रव्येण किं
प्रयोजनमिति ? नैवम्; यदि पृथग्भूतसहकारिकारणेनप्रयोजनं नास्ति तर्हि सर्वद्रव्याणां
साधारणगतिस्थित्यवगाहनविषये धर्माधर्माकाशद्रव्यैरपि सहकारिकारणभूतैः प्रयोजनं नास्ति ।
किञ्च, कालस्य घटिकादिवसादिकार्यं प्रत्यक्षेण दृश्यते; धर्मादीनां पुनरागमकथनमेव, प्रत्यक्षेण
किमपि कार्यं न दृश्यते; ततस्तेषामपि कालद्रव्यस्यैवाभावः प्राप्नोति । ततश्च
जीवपुद्गलद्रव्यद्वयमेव, च चागमविरोधः । किञ्च, सर्वद्रव्याणां परिणतिसहकारित्वं कालस्यैव
गुणः, घ्राणेन्द्रियस्य रसास्वादनमिवान्यद्रव्यस्य गुणोऽन्यद्रव्यस्य कर्तुं नायाति
द्रव्यसंकरदोषप्रसंगादिति ।
ek bhAgamAn sthit hovA chhatAn AkhA AkAshamAn pariNaman thAy chhe.
shankA — kALadravya bAkInAn bIjAn dravyonAn pariNamanane sahakArI kAraN thAy chhe;
kALadravyane pariNamanamAn koN sahakArI kAraN thAy chhe? samAdhAna — jem AkAshadravya
bIjAn badhAn dravyono AdhAr chhe ane potAno paN AdhAr chhe, tem kALadravya paN bIjAn
dravyonAn pariNamanamAn sahakArI kAraN chhe ane potAnA pariNamanamAn paN sahakArI kAraN chhe.
shankA — jevI rIte kALadravya potAnA pariNamanamAn upAdAnakAraN chhe ane
sahakArIkAraN paN chhe, tem badhAn dravyo paN potAnA pariNamanamAn upAdAn ane sahakArI
kAraN ho; te dravyonA pariNamanamAn kALadravyanun shun prayojan chhe? samAdhAna — em nathI.
jo potAnAthI bhinna sahakArI kAraNanun prayojan na hoy to sarva dravyonAn sAmAnya gati,
sthiti ane avagAhananI bAbatamAn sahakArI kAraNabhUt evAn dharma, adharma ane
AkAshadravyanun paN koI prayojan na rahe. vaLI, kALadravyanun ghaDI, divas Adi kArya to
pratyakShapaNe dekhAy chhe; paN dharma vagere dravyonun to Agamakathan ja chhe, pratyakShapaNe temanun koI
kArya dekhAtun nathI, tethI kALadravyanI peThe temano paN abhAv prApta thAy; ane to pachhI
jIv ane pudgal be ja dravya rahe. paN te to (tem mAnavun te to) AgamathI viruddha chhe.
vaLI, sarvadravyone pariNamanamAn sahakArI thavun e kALadravyano ja guN chhe; jem ghrANendriyathI
rasAsvAd thaI shakato nathI, tem anya dravyano guN anya dravya dvArA thaI shakato nathI kemake,
em mAnavAthI dravyasankararUp doShano prasang Ave chhe.
10

Page 74 of 272
PDF/HTML Page 86 of 284
single page version

background image
कश्चिदाह — यावत्कालेनैकाकाशप्रदेशं परमाणुरतिक्रामति ततस्तावत् कालेन समयो
भवतीत्युक्तमागमे एकसमयेन चतुर्दशरज्जुगमने यावंत आकाशप्रदेशास्तावन्तः समयाः
प्राप्नुवन्ति । परिहारमाह — एकाकाशप्रदेशातिक्रमेण यत् समयव्याख्यानं कृतं तन्मन्द-
गत्यपेक्षया, यत्पुनरेकसमये चतुर्दशरज्जुगमनव्याख्यानं तत्पुनः शीघ्रगत्यपेक्षया । तेन कारणेन
चतुर्दशरज्जुगमनेऽप्येकसमयः । तत्र दृष्टान्तः — कोऽपि देवदत्तो योजनशतं मन्दगत्या दिनशतेन
गच्छति । स एव विद्याप्रभावेण शीघ्रगत्या दिनेनैकेनापि गच्छति तत्र किं दिनशतं भवति ।
किन्त्वेक एव दिवसः । तथा चतुर्दशरज्जुगमनेऽपि शीघ्रगमनेनैक एव समयः ।
किञ्च — स्वयं विषयानुभवरहितोऽप्ययं जीवः परकीयविषयानुभवं दृष्टम् श्रुतं च
मनसि स्मृत्वा यद्विषयाभिलाषं करोति तदपध्यानं भण्यते, तत्प्रभृतिसमस्तजालरहितं
स्वसंवित्तिसमुत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखरसास्वादसहितं यत्तद्वीतरागचारित्रं भवति ।
koI kahe chhe — ‘jeTalA kALamAn AkAshanA ek pradeshathI bIjA pradeshamAn paramANu
gaman kare chhe teTalA kALane samay kahe chhe’ em AgamamAn kahyun chhe; to ek samayamAn
paramANu chaud rAju gaman karatAn jeTalA AkAshapradesho oLange teTalA samay thavA
joIe! tenun samAdhAn kare chhe — paramANu ek AkAshapradeshathI bIjA pradeshe jAy
teTalA kALane samay shAstramAn kahel chhe te paramANunI mandagatinI apekShAe chhe ane je
paramANunun ek samayamAn chaud rAju gati karavAnun kathan chhe te to shIghra gati karavAnI
apekShAe chhe; tethI paramANu chaud rAju gaman kare, topaN ek samay ja thAy chhe. tyAn
draShTAnt e chhe ke, koI devadatta nAmano puruSh mandagatithI chAlIne so divasomAn so
yojan chAle chhe ane te ja puruSh vidyAnA prabhAvathI shIghra gati karIne ek divasamAn
paN so yojan jAy chhe, to shun tene so yojan chAlavAmAn so divas lAge chhe? nA,
paN ek ja divas lAge chhe; tevI ja rIte chaud rAju gaman karavAmAn paN shIghragamanane
lIdhe paramANune ek ja samay lAge chhe.
vaLI visheSh — svayam viShayonA anubhavarahit hovA chhatAn paN A jIv bIjAnA
joyelA, sAmbhaLelA, anubhavelA viShayanun manamAn smaraN karIne je viShayonI abhilAShA kare
chhe tene apadhyAn kahevAmAn Ave chhe. te viShay – abhilASharUp apadhyAnAdi samasta
jALarahit, svasamvedanathI utpanna sahajAnand jenun ek lakShaN chhe; evA sukhanA rasAsvAd
sahit je chhe te vItarAgachAritra chhe ane tenI sAthe je avinAbhAvI hoy chhe te

Page 75 of 272
PDF/HTML Page 87 of 284
single page version

background image
यत्पुनस्तदविनाभूतं तन्निश्चयसम्यक्त्वं वीतरागसम्यक्त्वं चेति भण्यते । तदेव कालत्रयेऽपि
मुक्तिकारणम् । कालस्तु तदभावे सहकारिकारणमपि न भवति ततः स हेय इति ।
तथाचोक्तम् — ‘‘किं पलविएण बहुणा जे सिद्धा णरवरा गए काले । सिद्धिहंहि जेवि भविया
तं जाणइ सम्ममाहप्पं ।।’’ इदमत्र तात्पर्यम् — कालद्रव्यमन्यद्वा परमागमाविरोधेन विचारणीयं
परं किन्तु वीतरागसर्वज्ञवचनं प्रमाणमिति मनसि निश्चित्य विवादो न कर्तव्यः । कस्मादिति
चेत् ? विवादे रागद्वेषौ भवतस्ततश्च संसारवृद्धिरिति ।।२।।
एवं कालद्रव्यव्याख्यानमुख्यतया पञ्चमस्थले सूत्रद्वयं गतं । इतिगाथाष्टकसमुदायेन
पंचभिः स्थलैः पुद्गलादिपंचविधाजीवद्रव्यकथनरूपेण द्वितीयो अन्तराधिकारः समाप्तः ।
अतः परं सूत्रपञ्चकपर्यन्तं पञ्चास्तिकायव्याख्यानं करोति । तत्रादौ गाथापूर्वार्द्धेन
षड्द्रव्यव्याख्यानोपसंहार उत्तरार्धेन तु पंचास्तिकायव्याख्यानप्रारम्भः कथ्यतेः —
nishchayasamyaktva athavA vItarAgasamyaktva kahevAy chhe. te ja (nishchayasamyaktva ja) traNe kALe
muktinun kAraN chhe. kAL to tenA abhAvamAn sahakArI kAraN paN thato nathI; tethI te hey
chhe. evI rIte kahyun paN chhe ke — ‘‘किं पलविएण बहुणा जे सिद्धा णरवरा गए काले । सिद्धिहंहि
जेवि भविया तं जाणह सम्ममाहप्पं ।।’’ (ghaNun kahevAthI shun? je shreShTha puruSho bhUtakALamAn siddha
thayA chhe, thAy chhe ane bhaviShyakALamAn thashe te samyaktvanun mAhAtmya1 jANo.)’’
ahIn, tAtparya A chhe ke — kALadravya tathA anya dravya viShe paramAgamanA avirodhapaNe
vichAr karavo, parantu ‘vItarAg sarvagnanun vachan satya chhe’ em manamAn nishchay karIne vivAd
na karavo. shA mATe? kAraN ke, vivAd karavAthI rAg - dveSh thAy chhe ane rAg - dveShathI sansAranI
vRuddhi thAy chhe. 22.
A rIte kALadravyanA vyAkhyAnanI mukhyatAthI pAnchamA sthaLamAn be gAthAo pUrI thaI.
A rIte ATh gAthAonA samudAyathI pAnch sthaLomAn pudgal Adi pAnch prakAranAn ajIv
dravyonA kathanarUpe bIjo antarAdhikAr pUro thayo.
have pachhI, pAnch gAthAo sudhI panchAstikAyanun vyAkhyAn kare chhe. temAn paN pratham
gAthAnA pUrvArdhathI chha dravyonA vyAkhyAnano upasanhAr ane uttarArdhathI panchAstikAyanA
vyAkhyAnano prArambh kare chhe —
1. dvAdash anuperakShA – gAthA 90

Page 76 of 272
PDF/HTML Page 88 of 284
single page version

background image
एवं छब्भेयमिदं जीवाजीवप्पभेददो दव्वं ।
उत्तं कालविजुत्तं णादव्वा पंच अत्थिकाया दु ।।२३।।
एवं षड्भेदं इदं जीवाजीवप्रभेदतः द्रव्यम् ।
उक्तं कालवियुक्तम् ज्ञातव्याः पञ्च अस्तिकायाः तु ।।२३।।
व्याख्या — ‘‘एवं छब्भेयमिदं जीवाजीवप्पभेददो दव्वं उत्तं’’ एवं पूर्वोक्तप्रकारेण
षड्भेदमिदं जीवाजीवप्रभेदतः सकाशाद्द्रव्यमुक्तं कथितं प्रतिपादितम् । ‘‘कालविजुत्तं णादव्वा
पंच अत्थिकाया दु’’ तदेव षड्विधं द्रव्यं कालेन वियुक्तं रहितं ज्ञातव्याः पञ्चास्तिकायास्तु
पुनरिति ।।२३।।
पञ्चेति संख्या ज्ञाता तावदिदानीमस्तित्वं कायत्वं च निरूपयति : —
संति जदो तेणेदे अत्थित्ति भणंति जिणवरा जह्मा ।
काया इव बहुदेसा तह्मा काया य अत्थिकाया य ।।२४।।
gAthA 23
gAthArtha — A rIte jIv ane ajIvanA prabhedathI dravya chha prakAranAn chhe. kALadravya
sivAy bAkInAn pAnch dravyone astikAy jANavAn.
TIkA — ‘‘एवं छब्भेयमिदं जीवाजीवप्पभेददो दव्वं उत्तं’’ Am pUrvokta prakAre jIv
ane ajIvanA prabhedathI A chha prakAranAn dravya kahyAn chhe. ‘‘कालविजुत्तं णादव्वा पंच अत्थिकाया
दु’’ te ja chha prakAranAn dravyane kAL sivAy panchAstikAy tarIke jANavAn. 23.
pAnch evI sankhyA to jANI; have tenA astitva ane kAyatvanun nirUpaN kare chhe —
aisain dravya kahe chhah bhed, jIv - ajIvataNe, bin - khed;
kAl binA paN asti ju kAy, jAnUn jin bhAShe samudAy. 23.
ete ‘hai’ aisen jinadev, bhAShe astirUp svayamev;
bahu pradesh kAy jim lakhai, astikAy pAnchUn im akhai. 24.

Page 77 of 272
PDF/HTML Page 89 of 284
single page version

background image
सन्ति यतः तेन एते अस्ति इति भणन्ति जिनवराः यस्मात् ।
काया इव बहुदेशाः तस्मात् कायाः च अस्तिकायाः च ।।२४।।
व्याख्या — ‘‘संति जदो तेणेदे अत्थित्ति भणंति जिणवरा’’ सन्ति विद्यन्ते यत एते
जीवाद्याकाशपर्यन्ताः पञ्च तेन कारणेनैतेऽस्तीति भणंति जिणवराः सर्वज्ञाः । ‘‘जह्मा काया
इव बहुदेसा तह्मा काया य’’ यस्मात्काया इव बहुप्रदेशास्तस्मात्कारणात्कायाश्च भणंति
जिनवराः । ‘‘अत्थिकाया य’’ एवं न केवलं पूर्वोक्तप्रकारेणास्तित्वेन युक्ता अस्तिसंज्ञास्तथैव
कायत्वेन युक्ताः कायसंज्ञा भवन्ति किन्तूभयमेलापकेनास्तिकायसंज्ञाश्च भवन्ति । इदानीं
संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽप्यस्तित्वेन सहाभेदं दर्शयति । तथाहि शुद्धजीवास्तिकाये
सिद्धत्वलक्षणः शुद्धद्रव्यव्यञ्जनपर्यायः, केवलज्ञानादयो विशेषगुणाः, अस्तित्व-
वस्तुत्वागुरुलघुत्वादयः सामान्यगुणाश्च । तथैवाव्याबाधानन्तसुखाद्यनन्तगुणव्यक्तिरूपस्य
कार्यसमयसारस्योत्पादो रागादिविभावरहितपरमस्वास्थ्यरूपस्य कारणसमयसारस्य
gAthA 24
gAthArtha — kAraN ke teo vidyamAn chhe, tethI jinavaroe emane ‘asti’ kahyAn
ane e kAyanI jem bahupradeshI chhe, tethI emane ‘kAy’ kahyAn. banne maLIne ‘astikAy’
thAy chhe.
TIkA — ‘‘संति जदो तेणेदे अत्थित्ति भणंति जिणवरा’’ jIvathI AkAsh sudhInAn pAnch
dravya vidyamAn chhe te kAraNe emane sarvagna jinavaro ‘asti’ kahe chhe. ‘‘जह्मा काया इव बहुदेसा
तह्मा काया य’’ ane te kAyAnI peThe bahupradeshI chhe, tethI jinavaro temane ‘kAy’ kahe chhe.
‘‘अत्थिकाया य’’ AvI rIte pUrve kahyun tem ‘astitva’ vALA hovAthI kevaL ‘asti’ sangnA
nathI, temaj ‘kAyatva’vALA hovAthI kevaL ‘kAy’ sangnA paN nathI; parantu bannenA meLApathI
‘astikAy’ sangnA chhe.
have sangnA, lakShaN, prayojan AdinA bhed hovA chhatAn paN astitvanI sAthe (A pAnche)
abhed chhe, em batAve chhe — shuddha jIvAstikAyane viShe (muktadashAmAn) siddhatvalakShaNarUp
shuddhadravya - vyanjan - paryAy, kevaLagnAn Adi visheSh guNo ane astitva, vastutva, agurulaghutva
vagere sAmAnya guNo chhe, tathA (muktadashAmAn) avyAbAdh anantasukhAdi anant guNanI
vyaktatArUp kArya - samayasArano utpAd, rAgAdi vibhAvarahit paramasvAsthyarUp kAraN -
samayasArano vyay ane te bannenA AdhArabhUt paramAtmadravyapaNe dhrauvya chhe; shuddha jIvAstikAyane

Page 78 of 272
PDF/HTML Page 90 of 284
single page version

background image
व्ययस्तदुभयाधारभूतपरमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमित्युक्तलक्षणैर्गुणपर्यायैरुत्पादव्ययध्रौव्यैश्च सह
मुक्तावस्थायां संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि सत्तारूपेण प्रदेशरूपेण च भेदो नास्ति ।
कस्मादिति चेत् ? मुक्तात्मसत्तायां गुणपर्यायाणामुत्पादव्ययध्रौव्याणां चास्तित्वं सिद्ध्यति,
गुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यसत्तायाश्च मुक्तात्मास्तित्वं सिद्धयतीति परस्परसाधितसिद्धत्वादिति ।
कायत्वं कथ्यते — बहुप्रदेशप्रचयं दृष्ट्वा यथा शरीरं कायो भण्यते तथानन्त-
ज्ञानादिगुणाधारभूतानां लोकाकाशप्रमितासंख्येयशुद्धप्रदेशानां प्रचयं समूहं संघातं मेलापकं
दृष्ट्वा मुक्तात्मनि कायत्वं भण्यते । यथा शुद्धगुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यैः सह मुक्तात्मनः
सत्तारूपेण निश्चयेनाभेदो दर्शितस्तथा यथासंभवं संसारिजीवेषु पुद्गलधर्माधर्माकाशकालेषु च
द्रष्टव्यः । कालद्रव्यं विहाय कायत्वं चेति सूत्रार्थः ।।२४।।
अथ कायत्वव्याख्याने पूर्वं यत्प्रदेशास्तित्वं सूचितं तस्य विशेषव्याख्यानं करोतीत्येका
पातनिका, द्वितीया तु कस्य द्रव्यस्य कियन्तः प्रदेशा भवन्तीति प्रतिपादयति : —
e rIte uparokta lakShaNavALA guN - paryAy ane utpAd - vyay - dhrauvyanI sAthe mukta avasthAmAn
sangnA, lakShaN, prayojan Adino bhed hovA chhatAn paN sattArUpe ane pradesharUpe bhed nathI. shA
mATe bhed nathI? muktAtmAnI sattAmAn guNaparyAyonun ane utpAd - vyay - dhrauvyanun astitva siddha
thAy chhe, tathA guN - paryAy tem ja utpAd - vyay - dhrauvyanI sattAthI muktAtmAnun astitva siddha
thAy chhe; e rIte paraspar sAdhit - siddhatva ( – sAdhyasAdhanapaNun ) chhe.
have, emanA kAyatvanun kathan karavAmAn Ave chhe — jevI rIte ghaNA pradeshono samUh
joIne sharIrane ‘kAy’ kahevAmAn Ave chhe, tevI rIte anant gnAnAdi guNonA AdhArabhUt
lokAkAshapramAN asankhya shuddha pradeshono samUh joIne muktAtmAmAn ‘kAyatva’ kahevAmAn Ave chhe.
jevI rIte shuddha guN - paryAy ane utpAd - vyay - dhrauvya sAthe muktAtmAne sattArUpe
nishchayanayathI abhedapaNun batAvyun, tevI rIte yathAsambhav sansArI jIvomAn tathA pudgal, dharma,
adharma, AkAsh ne kALamAn paN jANavun, ane kALadravya sivAy kAyatva paN jANavun.
— A pramANe A gAthAno artha chhe. 24
have, kAyatvanA vyAkhyAnamAn pUrve je pradeshonun astitva sUchavyun hatun tenun visheSh
vyAkhyAn kare chhe. [ek pAtanikA (utthAnikA) to e pramANe chhe, bIjI pAtanikA em
chhe ke,] kayA dravyanA keTalA pradesho chhe enun pratipAdan kare chhe —

Page 79 of 272
PDF/HTML Page 91 of 284
single page version

background image
होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे अणंत आयासे ।
मुत्ते तिविह पदेसा कालस्सेगो ण तेण सो काओ ।।२५।।
भवन्ति असंख्याः जीवे धर्माधर्मयोः अनन्ताः आकाशे ।
मूर्त्ते त्रिविधाः प्रदेशाः कालस्य एकः न तेन सः कायः ।।२५।।
व्याख्या — ‘‘होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे’’ भवन्ति लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशाः
प्रदीपवदुपसंहारविस्तारयुक्तेऽप्येकजीवे, नित्यं स्वभावविस्तीर्णयोर्धर्माधर्मयोरपि । ‘‘अणंत
आयासे’’ अनन्तप्रदेशा आकाशे भवन्ति । ‘‘मुत्ते तिविह पदेसा’’ मूर्त्ते पुद्गलद्रव्ये
संख्यातासंख्यातानन्ताणूनां पिण्डाः स्कन्धास्त एव त्रिविधाः प्रदेशा भण्यन्ते, न च
क्षेत्रप्रदेशाः । कस्मात् ? पुद्गलस्यानन्तप्रदेशक्षेत्रे अवस्थानाभावादिति । ‘‘कालस्सेगो’’
कालाणुद्रव्यस्यैक एव प्रदेशः । ‘‘ण तेण सो काओ’’ तेन कारणेन स कायो न भवति ।
कालस्यैकप्रदेशत्वविषये युक्तिं प्रदर्शयति । तद्यथा — किञ्चिदूनचरमशरीरप्रमाणस्य
gAthA 25
gAthArtha — jIv, dharma tathA adharmadravyanA asankhya pradesh chhe, AkAshanA anant
chhe; mUrttanA (pudgalanA) traN prakAranA (sankhyAt, asankhyAt, anant) pradesho chhe. kALane ek
pradesh chhe, tethI te ‘kAy’ nathI.
TIkA — ‘‘होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे’’ dIpakanI peThe sankoch – vistArayukta ek
jIvamAn ane sadA svabhAvathI vistRut dharmadravya ane adharmadravyamAn paN lokAkAshapramAN
asankhya pradesho hoy chhe. ‘‘अणंत आयासे’’ AkAshamAn anant pradesho hoy chhe. ‘‘मुत्ते तिविह
पदेसा’’ mUrtta – pudgal dravyamAn sankhyAt, asankhyAt ane anant paramANuonA pinD arthAt
skandh hoy chhe; tene ja traN prakAranA pradesho kahevAmAn Ave chhe, kShetrapradeshone nahi. kemake
pudgal anantapradeshavALA kShetramAn rahetAn nathI. ‘‘कालस्सेगो’’ kAlANune ek ja pradesh chhe. ‘‘ण
तेण सो काओ’’ te kAraN te ‘kAy’ nathI. kALadravyane ekapradesh hovAnI bAbatamAn yukti
batAve chhe. te A rIte — jevI rIte antim sharIrathI thoDA ochhA pramANavALA siddhatva
desh asankhya jIv ekakai, dharma - adharma tathA gini takai;
nabh anant, pudgal bahu bhAy, ek kAlakai, im vin - kAy. 25.

Page 80 of 272
PDF/HTML Page 92 of 284
single page version

background image
सिद्धत्वपर्यायस्योपादानकारणभूतं शुद्धात्मद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव । यथा वा
मनुष्यदेवादिपर्यायोपादानकारणभूतं संसारिजीवद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव, तथा कालद्रव्यमपि
समयरूपस्य कालपर्यायस्य विभागेनोपादानकारणभूतमविभाग्येकप्रदेश एव भवति । अथवा
मन्दगत्या गच्छतः पुद्गलपरमाणोरेकाकाशमप्रदेशपर्यन्तमेव कालद्रव्यं गतेः सहकारिकारणं
भवति ततो ज्ञायते तदप्येकप्रदेशमेव ।
कश्चिदाह — पुद्गलपरमाणोर्गतिसहकारिकारणं धर्मद्रव्यं तिष्ठति, कालस्य
किमायातम् ? नैवं वक्तव्यम् — धर्मद्रव्ये गतिसहकारिकारणे विद्यमानेऽपि मत्स्यानां
जलवन्मनुष्याणां शकटारोहणादिवत्सहकारिकारणानि बहून्यपि भवन्ति इति । अथ मतं
कालद्रव्यं पुद्गलानां गतिसहकारिकारणं कुत्र भणितमास्ते ? तदुच्यते — ‘‘पुग्गलकरणा जीवा
खंधा खलु कालकरणादु’’ इत्युक्तं श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवैः पञ्चास्तिकायप्राभृते । अस्यार्थः
कथ्यते — धर्मद्रव्ये विद्यमानेऽपि जीवानाम् कर्मनोकर्मपुद्गला गतेः सहकारिकारणं भवन्ति,
अणुस्कन्धभेदभिन्नपुद्गलानां तु कालद्रव्यमित्यर्थः ।।२५।।
paryAyanun upAdAnakAraNabhUt je shuddhAtmadravya chhe te siddhatvaparyAyapramAN (tenA samAn) ja chhe,
athavA jevI rIte manuShya, dev Adi paryAyonA upAdAnakAraNabhUt je sansArI jIvadravya chhe
te e manuShyAdi paryAyapramAN (tenA barAbar ja) ja chhe, tevI rIte kALadravya paN samayarUp
kALaparyAyanA avibhAgapaNAthI upAdAnakAraNabhUt avibhAgI ekapradesh ja hoy chhe. athavA
mandagatithI gaman karatA pudgalaparamANune ek AkAshapradesh sudhI ja kALadravya gatinun
sahakArI kAraN thAy chhe, tethI jaNAy chhe ke te kALadravya paN ekapradeshI ja chhe.
koI prashna kare chhe ke, pudgalaparamANune gatimAn sahakArI kAraN dharmadravya chhe temAn
kALadravyanun shun prayojan chhe? samAdhAna — em kahevun na joIe. gatimAn sahakArI kAraN
dharmadravya vidyamAn hovA chhatAn paN mAchhalAne gati karavAmAn jaLanI jem ane manuShyone
(shakaT – ArohaNanI) jem bIjAn paN ghaNAn sahakArI kAraNo hoy chhe. koI kahe ke kALadravya
pudgalonI gatimAn sahakArI kAraN chhe, em kyAn kahyun chhe? teno uttar ApavAmAn Ave
chhe — shrI kundakundAchAryadeve panchAstikAy prAbhRutamAn kahyun chhe ke — ‘‘पुग्गलकरणा जीवा खंधा खलु
कालकरणा दु’’ eno artha kahevAmAn Ave chhe — dharmadravya vidyamAn hovA chhatAn paN, jIvone
gatimAn karma – nokarmarUp pudgalo sahakArI kAraN thAy chhe ane aNu tathA skandh — e be
bhedavALA pudgalone gamanamAn kALadravya sahakArI kAraN thAy chhe. 25.

Page 81 of 272
PDF/HTML Page 93 of 284
single page version

background image
अथैकप्रदेशस्यापि पुद्गलपरमाणोरुपचारेण कायत्वमुपदिशति : —
एयपदेसो वि अणू णाणाखंधप्पदेसदो होदि ।
बहुदेसो उवयारा तेण य काओ भणंति सव्वण्हु ।।२६।।
एकप्रदेशः अपि अणुः नानास्कन्धप्रदेशतः भवति ।
बहुदेशः उपचारात् तेन च कायः भणन्ति सर्वज्ञः ।।२६।।
व्याख्या — ‘‘एयपदेसो वि अणू णाणाखंधप्पदेसदो होदि बहुदेसो’’ एकप्रदेशोऽपि
पुद्गलपरमाणुर्नानास्कन्धरूपबहुप्रदेशतः सकाशाद्बहुप्रदेशो भवति । ‘‘उवयारा’’ उपचाराद्
व्यवहारनयात्, ‘‘तेण य काओ भणंति सव्वण्हु’’ तेन कारणेन कायमिति सर्वज्ञा
भणन्तीति । तथाहि — यथायं परमात्मा शुद्धनिश्चयनयेन द्रव्यरूपेण शुद्धस्तथैकोऽप्यनादिकर्म-
बन्धवशात्स्निग्धरूक्षस्थानीयरागद्वेषाभ्यां परिणम्य नरनारकादिविभावपर्यायरूपेण व्यवहारेण
have, pudgal paramANu ekapradeshI chhe topaN upachArathI tene kAyatva chhe, em upadeshe
chhe —
gAthA 26
gAthArtha — ekapradeshI paN paramANu anek skandharUp bahupradeshI thAy chhe te kAraNe
sarvagnadev upachArathI paramANune ‘kAy’ kahe chhe.
TIkA — ‘‘एयपदेसो वि अणू णाणाखंदप्पदेसदो होदि बहुदेसो’’ pudgal – paramANu
ekapradeshI chhe, topaN judAjudA skandharUp bahupradeshI thAy chhe; ‘‘उवयारा’’ upachAr eTale
vyavahAranayathI; ‘‘तेण य काओ भणंति सव्वण्हु’’ te kAraNe sarvagnadevo paramANune ‘kAy’ kahe
chhe.
visheSha — jevI rIte A paramAtmA shuddha nishchayanayathI dravyarUpe shuddha tathA ek
chhe, topaN anAdi karmabandhanA vashe snigdha - rUkShaguNasthAnIy rAg - dveSharUp pariNamIne
vyavahArathI nar - nArakAdi vibhAv paryAyarUpe anek prakArano thAy chhe, tevI ja rIte
pudgal-aNU ek paradesh, khandh rUkSha - chIkaNatain vesh;
bahudeshI upachAr kahAv, kAyarUp im kahyau svabhAv. 26.
11

Page 82 of 272
PDF/HTML Page 94 of 284
single page version

background image
बहुविधो भवति । तथा पुद्गलपरमाणुरपि स्वभावेनैकोऽपि शुद्धोऽपि रागद्वेष-
स्थानीयबन्धयोग्यस्निग्धरूक्षगुणाभ्यां परिणम्य द्विअणुकादिस्कन्धरूपविभावपर्यायैर्बहुविधो-
बहुप्रदेशो भवति तेन कारणेन बहुप्रदेशलक्षणकायत्वकारणत्वादुपचारेण कायो भण्यते । अथ
मतं यथा पुद्गलपरमाणोर्द्रव्यरूपेणैकस्यापि द्वयणुकादिस्कन्धपर्यायरूपेण बहुप्रदेशरूपं कायत्वं
जातं तथा कालाणोरपि द्रव्येणैकस्यापि पर्यायेण कायत्वं भवत्विति ? तत्र परिहारः —
स्निग्धरूक्षहेतुकस्य बन्धस्याभावान्न भवति । तदपि कस्मात् ? स्निग्धरूक्षत्वं पुद्गलस्यैव धर्मो
यतः कारणादिति । अणुत्वं पुद्गलसंज्ञा, कालस्याणुसंज्ञा कथमिति चेत् ? तत्रोत्तरम् —
अणुशब्देन व्यवहारेण पुद्गला उच्यन्ते निश्चयेन तु वर्णादिगुणानां पूरणगलनयोगात्पुद्गला इति
वस्तुवृत्या पुनरणुशब्दः सूक्ष्मवाचकः । तद्यथा — परमेण प्रकर्षेणाणुः । अणुः कोऽर्थः ? सूक्ष्म,
इति व्युत्पत्त्या परमाणुः । स च सूक्ष्मवाचकोऽणुशब्दो निर्विभागपुद्गलविवक्षायां पुद्गलाणुं
वदति । अविभागिकालद्रव्यविवक्षायां तु कालाणुं कथयतीत्यर्थः ।।२६।।
pudgalaparamANu paN svabhAvathI ek ane shuddha hovA chhatAn paN rAg – dveShasthAnIy
bandhayogya snigdharUkShaguNarUpe pariNamIne dvi – aNuk Adi skandharUp vibhAvaparyAyarUpe anek
prakAre bahupradeshI thAy chhe, te kAraNe ‘bahupradeshatva’ jenun lakShaN chhe tevA kAyatvane kAraNe
upachArathI ‘kAy’ kahevAy chhe.
koI mAne ke jem pudgalaparamANune, te dravyarUpe ek hovA chhatAn, dvi – aNuk Adi
skandhaparyAyarUpe bahupradesharUp kAyatva chhe, tem kAlANune paN, te dravyathI ek hovA chhatAn paN,
paryAyothI kAyatva ho! teno parihAr karavAmAn Ave chhe — snigdha - rUkShatva jenun kAraN chhe
evA bandhano (kALamAn) abhAv hovAthI tem banatun nathI. tem shA mATe chhe? kAraN ke
snigdha - rUkShapaNun pudgalano ja dharma chhe.
shankA — ‘aNu’ pudgalanI sangnA chhe, kALane ‘aNu’ sangnA kevI rIte chhe?
uttara — ‘aNu’ shabda dvArA vyavahAranayathI pudgalonun kathan karavAmAn Ave chhe,
nishchayathI to varNAdi guNonA pUraN ane galananA sambandhathI teone pudgalo kahevAmAn Ave
chhe. vAstavikapaNe ‘aNu’ shabda sUkShmatAno vAchak chhe. jem ke, paramapaNe arthAt prakRuShTapaNe
je aNu te ‘paramANu.’ ‘aNu’ no artha sho? ‘sUkShma’ e vyutpatti pramANe ‘paramANu’ shabda
‘atisUkShma’ne kahe chhe. ane te sUkShmatAvAchak ‘aNu’ shabda nirvibhAg pudgalanI vivakShAmAn
‘pudgalANu’ ne kahe chhe ane avibhAgI kALadravyanI vivakShAmAn ‘kAlANu’ne kahe chhe. 26.

Page 83 of 272
PDF/HTML Page 95 of 284
single page version

background image
अथ प्रदेशलक्षणमुपलक्षयति : —
जावदियं आयासं अविभागीपुग्गलाणुउट्टद्धं ।
तं खु पदेसं जाणे सव्वाणुट्ठाणदाणरिहं ।।२७।।
यावतिकं आकाशं अविभागिपुद्गलाण्ववष्टब्धम् ।
तं खलु प्रदेशं जानीहि सर्व्वाणुस्थानदानार्हम् ।।२७।।
व्याख्या — ‘‘जावदियं आयासं अविभागीपुग्गलाणुउट्टद्धं तं खु पदेसं जाणे’
यावत्प्रमाणमाकाशमविभागिपुद्गलपरमाणुना विष्टब्धं व्याप्तं तदाकाशं खु स्फु टं प्रदेशं जानीहि ।
हे शिष्य ! कथंभूतं ‘‘सव्वाणुट्ठाणदाणरिहं’’ सर्वाणूनां सर्वपरमाणूनां सूक्ष्मस्कन्धानां च
स्थानदानस्यावकाशदानस्यार्हं योग्यं समर्थमिति । यत एवेत्थंभूतावगाहनशक्तिरस्त्याकाशस्य
तत एवासंख्यातप्रदेशेऽपि लोके अनन्तानन्तजीवास्तेभ्योऽप्यनन्तगुणपुद्गला अवकाशं लभन्ते ।
तथा चोक्तम्, जीवपुद्गलविषयेऽवकाशदानसामर्थ्यम् ‘‘एगणिगोदसरीरे जीवा दव्वप्पमाणदो
have, pradeshanun lakShaN kahe chhe —
gAthA 27
gAthArtha — jeTalun AkAsh avibhAgI pudgalANuthI rokAy chhe tene sarva aNuone
sthAn devAne yogya pradesh jANo.
TIkA — ‘‘जावदियं आयासं अविभागी पुग्गलाणुउट्टद्धं तं खु पदेसं जाणे’’ he shiShya!
jeTalun AkAsh avibhAgI pudgalaparamANuthI vyApta hoy teTalA AkAshane spaShTapaNe pradesh
jAN. kevo chhe te? ‘‘सव्वाणुट्ठाणदाणरिहं’’ te pradesh sarva aNuone – sarva paramANuone ane
sUkShmaskandhone – sthAn eTale avakAsh devAne yogya – samartha chhe. AkAshadravyamAn evI
avagAhanashakti chhe, tethI ja asankhyAtapradeshI lokAkAshamAn paN anantAnant jIvo ane tenA
karatAn paN anantaguNA pudgalo samAvesh pAme chhe. evI rIte jIv ane pudgalonA sambandhamAn
avakAsh devAnun sAmarthya (anyatra A pramANe) kahyun chhe — ‘‘ek nigodanA sharIramAn
pudgal – aNU jito AkAsh, rokai so paradesh vikAs;
sarva aNUkUn de avagAh, shakti aisI dhArai ju athAh. 27.

Page 84 of 272
PDF/HTML Page 96 of 284
single page version

background image
दिट्ठा । सिद्धेहि अणंतगुणा सव्वेण वितीदकालेण ।।१।। ओगाढगाढणिचिदो पोग्गलकाएहिं
सव्वदो लोगो । सुहमेहिं बाहरेहिं य णंताणंतेहिं विविधेहिं ।।२।।’’ अथ मतं मूर्त्तपुद्गलानां
विभागो भेदो भवतु नास्ति विरोधः, अमूर्त्ताखण्डस्याकाशद्रव्यस्य कथं विभागकल्पनेति ?
तन्न । रागाद्युपाधिरहितस्वसंवेदनप्रत्यक्षभावनोत्पन्नसुखामृतरसास्वादतृप्तस्य मुनियुगलस्यावस्थान-
क्षेत्रमेकमनेकं वा । यद्येकं, तर्हि द्वयोरेकत्वं प्राप्नोति, न च तथा । भिन्नं चेत्तदा
निर्विभागद्रव्यस्यापि विभागकल्पनमायातं घटाकाशपटाकाशमित्यादिवदिति ।।२७।। एवं
सूत्रपञ्चकेन पञ्चास्तिकायप्रतिपादकनामा तृतीयोऽन्तराधिकारः ।।
इति श्रीनेमिचन्द्रसैद्धान्तदेवविरचिते द्रव्यसंग्रहग्रन्थे नमस्कारादिसप्तविंशतिगाथा-
भिरन्तराधिकारत्रयसमुदायेन षड्द्रव्यपञ्चास्तिकायप्रतिपादकनामा प्रथमोधिकारः
समाप्तः ।
bhUtakALamAn thayelA sarva siddhothI anantaguNA jIvo dravyapramANathI dekhavAmAn AvyA1 chhe. A
lok sarva taraphathI vividh tathA anantAnant sUkShma ane bAdar pudgalothI khIchokhIch
bharyo2 chhe. 2.
shankA — mUrta evAn pudgalomAn bhed ho, emAn virodh nathI; parantu amUrta ane
akhanD AkAshadravyamAn bhedakalpanA kevI rIte hoI shake? samAdhAna — te shankA yogya nathI.
rAgAdi upAdhirahit, svasamvedanapratyakShabhAvanAthI utpanna sukhAmRutanA rasAsvAdathI tRupta be
munione rahevAnun kShetra ek chhe ke anek (be) chhe? jo bannene rahevAnun kShetra ek hoy
to bannenun ekapaNun thAy; paN em to chhe nahi. ane jo kaho ke bannenun nivAsakShetra judun
chhe, to nirvibhAg evA AkAshadravyamAn paN ghaTAkAsh, paTAkAsh ityAdinI jem
vibhAgakalpanA siddha thaI. 27.
A rIte pAnch sUtrothI panchAstikAyanun pratipAdan karanAro trIjo antarAdhikAr pUro
thayo.
e rIte shrI nemichandrasiddhAntidev rachit dravyasangrah granthamAn namaskArAdi sattAvIs
gAthAo dvArA traN antarAdhikAro vaDe chha dravya ane panchAstikAyanun pratipAdan karanAr pratham
adhikAr samApta thayo.
1. gommaTasAr jIvakAnD gAthA 195.
2. panchAstikAy gAthA 164

Page 85 of 272
PDF/HTML Page 97 of 284
single page version

background image
चूलिका
अतः परं पूर्वोक्तषड्द्रव्याणां चूलिकारूपेण विस्तरव्याख्यानं क्रियते । तद्यथा —
परिणामि जीव – मुत्तं, सपदेसं एय – खेत्त – किरिया य ।
णिच्चं कारण कत्ता, सव्वगदमिदरंहि यपवेसे ।।१।।
दुण्णि य एयं एयं, पंच त्तिय एय दुण्णि चउरो य ।
पंच य एयं एयं, एदेसं एय उत्तरं णेयं ।।२।। (युग्मम्)
व्याख्या — ‘‘परिणामि’’ इत्यादिव्याख्यानं क्रियते । ‘‘परिणामि’’ परिणामिनौ
जीवपुद्गलौ स्वभावविभावपरिणामाभ्यां कृत्वा, शेष चत्वारि द्रव्याणि
विभावव्यञ्जनपर्यायाभावान्मुख्यवृत्त्या पुनरपरिणामीनिति । ‘‘जीव’’ शुद्धनिश्चयनयेन
विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावं शुद्धचैतन्यं प्राणशब्देनोच्यते तेन जीवतीति जीवः । व्यवहारनयेन पुनः
have, pachhI pUrvokta chha dravyonun chUlikArUpe (upasanhAr tarIke) visheSh vyAkhyAn kare
chhe —
chUlikA
gAthArtha — chha dravyomAn jIv ane pudgal e be dravya pariNAmI chhe, chetanadravya
ek jIv chhe, mUrtik ek pudgal chhe, pradeshasahit jIv, pudgal, dharma, adharma tathA
AkAsh — e pAnch dravyo chhe, ek ek sankhyAvALA dharma, adharma ane AkAsh — e traN
dravyo chhe, kShetravAn ek AkAsh dravya chhe, kriyAsahit jIv ane pudgal — e be dravya chhe,
nityadravya dharma, adharma, AkAsh ane kAL — e chAr chhe, kAraNadravya pudgal, dharma, adharma,
AkAsh ane kAL — e pAnch chhe, kartA ek jIvadravya chhe, sarvavyApak dravya ek AkAsh
chhe, (ek kShetrAvagAh hovA chhatAn paN) A chhaye dravyone paraspar pravesh nathI. e rIte chhaye
mUL dravyonA uttaraguN jANavA.
TIkA — ‘‘परिणामि’’ svabhAv tathA vibhAv pariNAmothI jIv ane pudgal —
e be dravyo pariNAmI chhe. bAkInAn chAr dravyo vibhAvavyanjanaparyAyanA abhAvanI mukhyatAthI
apariNAmI chhe.
‘‘जीव’’ shuddhanishchayanayathI vishuddha gnAnadarshanasvabhAvI shuddhachaitanyane ‘prAN’ shabdathI
kahevAmAn Ave chhe; te shuddhachaitanyarUp prANathI je jIve chhe te jIv chhe. vyavahAranayathI

Page 86 of 272
PDF/HTML Page 98 of 284
single page version

background image
कर्मोदयजनितद्रव्यभावरूपैश्चतुर्भिः प्राणैर्जीवति, जीविष्यति, जीवितपूर्वो वा जीवः ।
पुद्गलादिपञ्चद्रव्याणि पुनरजीवरूपाणि । ‘‘मुत्तं’’ अमूर्त शुद्धात्मनो
विलक्षणस्पर्शरसगन्धवर्णवती मूर्त्तिरुच्यते, तत्सद्भावान्मूर्त्तः पुद्गलः । जीवद्रव्यं
पुनरनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण मूर्त्तमपि, शुद्धनिश्चयनयेनामूर्त्तम्, धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि
चामूर्त्तानि । ‘‘सपदेसं’’ लोकमात्रप्रमितासंख्येयप्रदेशलक्षणं जीवद्रव्यमादिं कृत्वा पञ्चद्रव्याणि
पञ्चास्तिकायसंज्ञानि सप्रदेशानि । कालद्रव्यं पुनर्बहुप्रदेशत्वलक्षणकायत्वाभावादप्रदेशम् ।
‘‘एय’’ द्रव्यार्थिकनयेन धर्माधर्माकाशद्रव्याण्येकानि भवन्ति । जीवपुद्गलकालद्रव्याणि
पुनरनेकानि भवन्ति । ‘‘खेत्त’’ सर्वद्रव्याणामवकाशदानसामर्थ्यात् क्षेत्रमाकाशमेकम् ।
शेषपञ्चद्रव्याण्यक्षेत्राणि । ‘‘किरियाय’’ क्षेत्रात्क्षेत्रान्तरगमनरूपा परिस्पन्दवती चलनवती क्रिया
सा विद्यते ययोस्तौ क्रियावन्तौ जीवपुद्गलौ । धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि पुनर्निष्क्रियाणि ।
‘‘णिच्चं’’ धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि यद्यप्यर्थपर्यायत्वेनानित्यानि, तथापि मुख्यवृत्त्या
karmodayajanit dravya ane bhAvarUp chAr prakAranA (indriy, baL, Ayu, shvAsochchhvAs)
prANothI je jIve chhe, jIvashe ane pUrve jIvato hato te jIv chhe. pudgal Adi pAnch dravyo
ajIvarUp chhe.
‘‘मुत्तं’’ amUrta shuddhAtmAthI vilakShaN sparsha, ras, gandh ane varNarUp mUrti kahevAy
chhe, tenA sadbhAvathI pudgal mUrta chhe. jIvadravya anupacharit asadbhUt vyavahArathI mUrta chhe;
paN shuddha nishchayanayathI amUrta chhe. dharma, adharma, AkAsh ane kALadravyo amUrta chhe.
‘‘सपदेसं’’ lokamAtrapramAN asankhya pradeshavALA jIvadravyathI mAnDIne pAnch dravyo (jIv,
pudgal, dharma, adharma ane AkAsh) ‘panchAstikAy’ sangnAvALAn sapradesh chhe. kALadravyane
bahupradesh jenun lakShaN chhe, evA kAyatvano abhAv hovAthI te apradesh chhe.
‘‘एय’’ dravyArthikanayathI dharma, adharma ane AkAshadravya ek ek chhe. jIv, pudgal,
kALadravya anek chhe. ‘‘खेत्त’’ sarva dravyone avakAsh ApavAnun sAmarthya hovAthI kShetra ek
AkAshadravya chhe, bAkInAn pAnch dravya akShetra chhe.
‘‘किरिया य’’ ekakShetrathI bIjA kShetre gaman karavArUp parispandarUp athavA
chAlavArUp kriyA jemanAmAn chhe, te kriyAvAn jIv ane pudgal – e be dravyo chhe. dharma,
adharma, AkAsh ane kAL e chAr dravyo niShkriy chhe. ‘‘णिच्चं’’ dharma, adharma, AkAsh
ane kALadravya joke arthaparyAyavALAn hovAnI apekShAe anitya chhe, topaN mukhyapaNe

Page 87 of 272
PDF/HTML Page 99 of 284
single page version

background image
विभावव्यञ्जनपर्यायाभावान्नित्यानि, द्रव्यार्थिकनयेन च; जीवपुद्गलद्रव्ये पुनर्यद्यपि
द्रव्यार्थिकनयापेक्षया नित्ये तथाप्यगुरुलघुपरिणतिस्वरूपस्वभावपर्यायापेक्षया विभावव्यञ्जन-
पर्यायापेक्षया चानित्ये । ‘‘कारण’’ पुद्गलधर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि व्यवहारनयेन
जीवस्यशरीरवाङ्मनःप्राणापानादिगतिस्थित्यवगाहवर्त्तनाकार्याणि कुर्वन्तीति कारणानि भवंति ।
जीवद्रव्यं पुनर्यद्यपि गुरुशिष्यादिरूपेण परस्परोपग्रहं करोति तथापि पुद्गलादिपंचद्रव्याणां
किमपि न करोतीत्यकारणम् । ‘‘कत्ता’’ शुद्धपारिणामिकपरमभावग्राहकेन शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन
यद्यपि बंधमोक्षद्रव्यभावरूपपुण्यपापघटपटादीनामकर्त्ता जीवस्तथाप्यशुद्धनिश्चयेन
शुभाशुभोपयोगाभ्यां परिणतः सन् पुण्यपापबंधयोः कर्त्ता तत्फलभोक्ता च भवति ।
विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजशुद्धात्मद्रव्यस्य सम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपेण शुद्धोपयोगेन तु
परिणतः सन् मोक्षस्यापि कर्त्ता तत्फलभोक्ता चेति । शुभाशुभशुद्धपरिणामानां परिणमनमेव
कर्तृत्वं सर्वत्र ज्ञातव्यमिति । पुद्गलादिपंचद्रव्याणां च स्वकीयस्वकीयपरिणामेन परिणमनमेव
temanAmAn vibhAvavyanjanaparyAyano abhAv hovAthI te nitya chhe, dravyArthikanayanI apekShAthI
paN nitya chhe. jIv ane pudgaladravya joke dravyArthikanayanI apekShAe nitya chhe, topaN
agurulaghuguNanA pariNamanarUp svabhAvaparyAyanI apekShAe tathA vibhAvavyanjanaparyAyanI
apekShAe anitya chhe.
‘‘कारण’’ pudgal, dharma, adharma, AkAsh ane kALadravya vyavahAranayathI jIvanAn
sharIr – vANI – man – prAN – uchchhvAs, gati, sthiti, avagAhan ane vartanArUp kAryo kare
chhe, tethI kAraN chhe. jIvadravya joke guru – shiShyAdirUpe paraspar upakAr kare chhe, topaN
pudgalAdi pAnch dravyonun kAI paN kArya karatun nathI, tethI jIv ‘akAraN’ chhe.
‘‘कत्ता’’ shuddha – pAriNAmik – paramabhAvagrAhak shuddhadravyArthikanayathI jIv joke bandh
– mokSha, dravya – bhAvarUp, puNya – pAp ane ghaT - paTAdino akartA chhe; topaN ashuddhanishchayathI
shubh ane ashubhopayogarUp pariNamIne puNya - pApabandhano kartA ane tenA phaLano bhoktA
thAy chhe; vishuddha gnAnadarshanasvabhAvI nij - shuddhAtmadravyanAn samyakshraddhAnagnAn ane
anuShThAnarUp shuddhopayoge pariNamIne mokShano paN kartA ane tenA phaLano bhoktA thAy
chhe. sarvatra jIvane shubh, ashubh tathA shuddha pariNAmonA pariNamanarUp ja kartRutva jANavun.
pudgalAdi pAnch dravyone to potapotAnA pariNAmathI je pariNaman chhe te ja kartRutva chhe;
vAstavamAn puNya - pApAdirUpe akartApaNun ja chhe.

Page 88 of 272
PDF/HTML Page 100 of 284
single page version

background image
कर्तृत्वम्, वस्तुवृत्त्या पुनः पुण्यपापादिरूपेणाकर्तृत्वमेव । ‘‘सव्वगदं’’ लोकालोकव्याप्त्यपेक्षया
सर्वगतमाकाशं भण्यते । लोकव्याप्त्यपेक्षया धर्माधर्मौ च । जीवद्रव्यं पुनरेकजीवापेक्षया
लोकपूरणावस्थां विहायासर्वगतं, नानाजीवापेक्षया सर्वगतमेव भवति, पुद्गलद्रव्यं
पुनर्लोकरूपमहास्कन्धापेक्षया सर्वगतं, शेषपुद्गलापेक्षया सर्वगतं न भवति, कालद्रव्यं
पुनरेककालाणुद्रव्यापेक्षया सर्वगतं, न भवति, लोकप्रदेशप्रमाणनानाकालाणुविवक्षया लोके
सर्वगतं भवति । ‘‘इदरंहि य पवेसे’ यद्यपि सर्वद्रव्याणि व्यवहारेणैकक्षेत्रावगाहेनान्योन्यप्रवेशेन
तिष्ठन्ति तथापि निश्चयनयेन चेतनादिस्वकीयस्वरूपं न त्यजन्तीति । अत्र षड्द्रव्येषु मध्ये
वीतरागचिदानन्दैकादिगुणस्वभावं शुभाशुभमनोवचनकायव्यापाररहितं निजशुद्धात्म-
द्रव्यमेवोपादेयमिति भावार्थः ।
अत ऊर्ध्वं पुनरपि षड्द्रव्याणां मध्ये हेयोपादेयस्वरूपं विशेषेण विचारयति । तत्र
शुद्धनिश्चयनयेन शक्तिरूपेण शुद्धबुद्धैकस्वभावत्वात् सर्वे जीवा उपादेया भवन्ति । व्यक्तिरूपेण
‘‘सव्वगदं’’ lok ane alokamAn vyApavAnI apekShAe AkAshane ‘sarvagat’ kahevAmAn
Ave chhe. lokAkAshamAn vyApavAnI apekShAe dharma ane adharmadravya sarvagat chhe. jIvadravya, ek
jIvanI apekShAe lokapUraN nAmak samudghAtanI avasthA sivAy asarvagat chhe, paN
judAjudA jIvonI apekShAe sarvagat ja chhe. pudgaladravya lokavyApak mahAskandhanI apekShAe
sarvagat chhe ane bAkInAn pudgalonI apekShAe sarvagat nathI. kALadravya, ek kAlANudravyanI
apekShAe sarvagat nathI, lokAkAshanA pradesh barAbar judAjudA kAlANunI vivakShAthI kALadravya
lokamAn sarvagat chhe.
‘‘इदरंहि य पवेसे’’ joke sarva dravyo vyavahAranayathI ek kShetre avagAh hovAthI
ekabIjAmAn pravesh karIne rahe chhe, topaN nishchayanayathI chetanA Adi potapotAnA svarUpane
chhoDatAn nathI.
sArAnsh e chhe ke; A chha dravyomAn vItarAg, chidAnand, ek Adi guNasvabhAvI
ane shubhAshubh man, vachan ane kAyAnA vyApArarahit nij shuddhAtmadravya ja upAdey chhe.
(hey – upAdeyasvarUpano visheSh vichAr)
have pachhI, pharIthI chha dravyomAn hey - upAdey svarUpano visheSh vichAr kare chhe. tyAn
shuddhanishchayanayathI shaktirUpe sarve jIvo shuddha - buddha - ekasvabhAvI hovAthI upAdey chhe ane