Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Gatha: 15 : Heyaroop Ajeevadravyana Kathanani Sharooat Tatha Bhed, 15 : Pudgalanu Swaroop, 16 : Pudgala Dravyana Vibhav-Vyanjan Paryayonu Pratipadan, 17 : Dharma Dravyanu Vyakhyan, 18 : Adharma Dravyanu Vyakhyan, 19 : Aakashadravyanu Kathan, 20 : Lokakashana Swaroopanu Kathan, 21 : Nishchayakal Ane Vyavaharakalnu Swaroop.

Page 49 of 272
PDF/HTML Page 61 of 284
single page version

तथाहि — केवलज्ञानादिगुणास्पदनिजशुद्धात्मैवोपादेयं इति रुचिरूपं निश्चयसम्यक्त्वं यत्पूर्वं

तपश्चरणावस्थायां भावितं तस्य फलभूतं समस्तजीवादितत्त्वविषये विपरीताभिनिवेश-
रहितपरिणतिरूपं परमक्षायिकसम्यक्त्वं भण्यते । पूर्वं छद्मस्थावस्थायां भावितस्य

निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानस्य फलभूतं युगपल्लोकालोकसमस्तवस्तुगतविशेषपरिच्छेदकं
केवलज्ञानम् । निर्विकल्पस्वशुद्धात्मसत्तावलोकनरूपं यत्पूर्वं दर्शनं भावितं तस्यैव फलभूतं

युगपल्लोकालोकसमस्तवस्तुगतसामान्यग्राहकं केवलदर्शनम् । कस्मिंश्चित्स्वरूपचलनकारणे जाते

सति घोरपरीषहोपसर्गादौ निजनिरञ्जनपरमात्मध्याने पूर्वं यत् धैर्यमवलम्बितं तस्यैव
फलभूतमनन्तपदार्थपरिच्छित्तिविषये खेदरहितत्वमनन्तवीर्यम् । सूक्ष्मातीन्द्रियकेवलज्ञान-

विषयत्वात्सिद्धस्वरूपस्य सूक्ष्मत्वं भण्यते । एकदीपप्रकाशे नानादीपप्रकाशवदेकसिद्धक्षेत्रे

सङ्करव्यतिकरदोषपरिहारेणानन्तसिद्धावकाशदानसामर्थ्यमवगाहनगुणो भण्यते । यदि सर्वथा

गुरुत्वं भवति तदा लोहपिण्डवदधःपतनं, यदि च सर्वथा लघुत्वं भवति तदा

‘kevaLagnAnAdi guNonA sthAnarUp nij shuddhAtmA ja upAdey chhe’ evI ruchirUp

nishchayasamyaktva je pahelAn tapashcharyAnI avasthAmAn bhAvit karyun hatun. (bhAvyun hatun – anubhavyun

hatun) tenA phaLabhUt, samasta jIvAdi tattvonA viShayamAn viparIt - abhinivesharahit

pariNatirUp ‘param kShAyikasamyaktva’ kahevAy chhe. 1.

pUrve chhadmastha avasthAmAn bhAvit karelA (bhAvanAmAn AvelA, anubhavelA) nirvikAr

svasamvedanagnAnanA phaLabhUt, yugapad lok ane alokanI samasta vastuonA visheShone
jANanAr ‘kevaLagnAn’ chhe. 2. je nirvikalpa evA svashuddhAtmasattAnA avalokanarUp darshan pUrve
bhAvit karyun hatun tenA ja phaLabhUt, yugapad lokAlokanI samasta vastuonA sAmAnyane grahaN
karanAr ‘kevaLadarshan’ chhe. 3. AtmasvarUpathI chalit thavAnun koI kAraN utpanna thatAn ghor
pariShah ke upasargAdine viShe nijaniranjan paramAtmAnA dhyAnamAn pUrve je dhairyanun avalamban
karyun hatun tenA ja phaLabhUt, anant padArthone jANavAmAn khedanA abhAvarUp ‘anantavIrya’
chhe. 4. sUkShma atIndriy kevaLagnAnano viShay hovAne lIdhe siddhonA svarUpane ‘sUkShmatva’
kahevAy chhe. 5. ek dIvAnA prakAshamAn jem anek dIvAno prakAsh samAI jAy chhe, tem
ek siddhanA kShetramAn sankar

- vyatikar doSh vinA anant siddhone avakAsh devAnun sAmarthya te

‘avagAhan’ guN kahevAy chhe. 6. jo siddha sarvathA guru hoy to loDhAnA pinDanI jem te
nIche paDe; ane jo sarvathA laghu hoy to pavanathI prerit AkoliyAnA rUnI jem sadAy
UDyA ja kare; paN em nathI. tethI temane ‘agurulaghu’ guN kahevAmAn Ave chhe.

⁷

Page 50 of 272
PDF/HTML Page 62 of 284
single page version

वाताहतार्कतूलवत्सर्वदैव भ्रमणमेव स्यान्न च तथा तस्मादगुरुलघुत्वगुणोऽभिधीयते । सहज-

शुद्धस्वरूपानुभवसमुत्पन्नरागादिविभावरहितसुखामृतस्य यदेकदेशसंवेदनं कृतं पूर्वं तस्यैव फल-
भूतमव्याबाधमनन्तसुखं भण्यते । इति मध्यमरुचिशिष्यापेक्षया सम्यक्त्वादिगुणाष्टकं भणितम् ।

विस्तररुचिशिष्यं प्रति पुनर्विशेषभेदनयेन निर्गतित्वं, निरिन्द्रियत्वं, निष्कायत्वं, निर्योगत्वं,
निर्वेदत्वं, निष्कषायत्वं, निर्नामत्वं, निर्गोत्रत्वं, निरायुषत्वमित्यादिविशेषगुणास्तथैवास्तित्व-
वस्तुत्वप्रमेयत्वादिसामान्यगुणाः स्वागमाविरोधेनानन्ता ज्ञातव्याः । संक्षेपरुचिशिष्यं प्रति

पुनर्विवक्षिताभेदनयेनानन्तज्ञानादिचतुष्टयम्, अनन्तज्ञानदर्शनसुखत्रयं, केवलज्ञानदर्शनद्वयं,
साक्षादभेदनयेन शुद्धचैतन्यमेवैको गुण इति । पुनरपि कथंभूताः सिद्धाः ? चरमशरीरात्

किञ्चिदूना भवन्ति । तत् किञ्चिदूनत्वं शरीरोपाङ्गजनितनासिकादिछिद्राणामपूर्णत्वे सति

यस्मिन्नेव क्षणे सयोगिचरमसमये त्रिंशत्प्रकृति – उदयविच्छेदमध्ये शरीरोपाङ्गनामकर्मविच्छेदो

जातस्तस्मिन्नेव क्षणे जातमिति ज्ञातव्यम् । कश्चिदाह — यथा प्रदीपस्य भाजनाद्यावरणे गते

7. sahajashuddhasvarUp – anubhavathI utpanna, rAgAdi vibhAvarahit sukhAmRutanun ekadesh samvedan

je pahelA karyun hatun tenA ja phaLIbhUt ‘avyAbAdh anantasukh’ kahevAmAn Ave chhe. 8. e
pramANe madhyamaruchivALA shiShya mATe samyaktvAdi ATh guNonun kathan karyun.

vistAraruchi shiShyane mATe visheSh bhedanaye nirgatitva (gatirahitapaNun) nirindriyatva

(indriyarahitapaNun), niShkAyatva (sharIrarahitapaNun), niryogatva (yogarahitapaNun), nirvedatva
(vedarahitapaNun), niShkaShAyatva (kaShAyarahitapaNun), nirnAmatva (nAmarahitapaNun), nirgotratva
(gotrarahitapaNun), nirAyuShatva (AyuShyarahitapaNun) — ityAdi visheSh guNo temaj astitva,

vastutva, prameyatvAdi sAmAnya guNo sva - AgamathI avirodhapaNe (jainAgam anusAr) anant

jANavA.

sankSheparuchi shiShya mATe vivakShit abhedanaye (siddhane) anantagnAn Adi chAr guN

athavA anantagnAn, anantadarshan ane anantasukh e traN guN athavA kevaLagnAn ane
kevaLadarshan e be guN chhe; sAkShAt abhedanayathI shuddhachaitanya ja ek guN chhe.

vaLI te siddho kevA chhe? charam (antim) sharIrathI k knyUn chhe. te kinchit nyUnapaNun

chhe te, sharIr - upAngajanit nAsikAdi chhidro apUrNa hovAthI je kShaNe sayogI guNasthAnanA

charam samaye trIs prakRitionA udayano nAsh thayo, temAn sharIropAng nAmakarmano paN nAsh
thayo te ja kShaNe thaI gayun em jANavun. koI shankA kare ke — jem dIvAne DhAnkanAr pAtra Adi

Page 51 of 272
PDF/HTML Page 63 of 284
single page version

प्रकाशस्य विस्तारो भवति तथा देहाभावे लोकप्रमाणेन भाव्यमिति ? तत्र परिहारमाह —

प्रदीपसम्बन्धी योऽसौ प्रकाशविस्तारः पूर्वं स्वभावेनैव तिष्ठति पश्चादावरणं जातं; जीवस्य
तु लोकमात्रसंख्येयप्रदेशत्वं स्वभावो भवति यस्तु प्रदेशानां सम्बन्धी विस्तारः स स्वभावो न
भवति । कस्मादिति चेत्, पूर्वं लोकमात्रप्रदेशा विस्तीर्णा निरावरणास्तिष्ठन्ति, पश्चात्

प्रदीपवदावरणं जातमेव । तन्न, किन्तु पूर्वमेवानादिसन्तानरूपेण शरीरेणावृतास्तिष्ठन्ति ततः

कारणात्प्रदेशानां संहारो न भवति, विस्तारश्च शरीरनामकर्माधीन एव, न च स्वभावस्तेन
कारणेन शरीराभावे विस्तारो न भवति । अपरमप्युदाहरणं दीयते — यथा

हस्तचतुष्टयप्रमाणवस्त्रं पुरुषेण मुष्टौ बद्धं तिष्ठति पुरुषाभावे सङ्कोचविस्तारौ वा न करोति,
निष्पत्तिकाले सार्द्रं मृन्मयभोजनं वा शुष्कं सज्जलाभावे सति; तथा जीवोऽपि
पुरुषस्थानीयजलस्थानीयशरीराभावे विस्तारसंकोचौ न करोति । यत्रैव मुक्तस्तत्रैव तिष्ठतीति

ये केचन वदन्ति, तन्निषेधार्थं पूर्वप्रयोगादसङ्गत्वाद्बन्धच्छेदात्तथा गतिपरिणामात् चेति

dUr thatAn, dIvAnA prakAshano vistAr thaI jAy chhe; tem sharIrano abhAv thatAn siddhano AtmA
paN phelAIne lokapramAN thaI javo joIe. tenun samAdhAn karavAmAn Ave chhe — dIpakanA

prakAshano je vistAr chhe te pahelAn svabhAvathI ja hoy chhe, pAchhaLathI te dIpakane AvaraN
thayun chhe; parantu jIvane to lokapramAN asankhyAtapradeshIpaNun svabhAv chhe, pradeshono je vistAr
te svabhAv nathI. prashna — ‘em shA mATe? pahelAn jIvanA lokapramAN pradesho vistIrNa

( – lokamAn phelAyelA), nirAvaraN hoy chhe ane pAchhaLathI dIvAnI jem AvaraN thayun chhe.’

uttara — e pramANe nathI. parantu jIvanA pradesh to pahelethI ja anAdi-santAnarUpe sharIrathI

AvRutta rahyA chhe, tethI (jIvanA) pradeshono sankoch (pAchhaLathI) thato nathI. vaLI vistAr
sharIranAmakarmane AdhIn ja chhe, svabhAv nathI; te kAraNe sharIrano abhAv thatAn pradeshono
vistAr thato nathI. ahIn anya paN udAharaN ApavAmAn Ave chhe (1) jem chAr hAth
lAmbun vastra koI manuShye muThThImAn rAkhyun hoy te, (mUThThI kholI nAkhyA pachhI) puruShanA abhAvamAn
sankoch ke vistAr karatun nathI, athavA (2) jem bhInI mATInun vAsaN banatI vakhate sankoch
ane vistArane prApta thAy chhe, paN jyAre te sukAI jAy chhe tyAre jaLano abhAv thavAthI
sankoch ane vistAr pAmatun nathI; tem (mukta) jIv paN (1) puruShasthAnIy athavA
(2) jaLasthAnIy sharIrano abhAv thatAn sankoch – vistAr pAmato nathI.

koI kahe chhe ke ‘‘jIv jyAn mukta thAy chhe tyAn ja rahe chhe’’ teno niShedh karavA

mATe, pUrvanA prayogathI, asang hovAthI, bandhano chhed thavAthI tathA gati pariNAmathI – A chAr

Page 52 of 272
PDF/HTML Page 64 of 284
single page version

हेतुचतुष्टयेन तथैवाविद्धकुलालचक्रवद् व्यपगतलेपालाबुवदेरण्डबीजवदग्निशिखावच्चेति
दृष्टान्तचतुष्टयेन च स्वभावोर्द्धगमनं ज्ञातव्यं, तच्च लोकाग्रपर्यन्तमेव, न च परतो
धर्मास्तिकायाभावादिति । ‘नित्या’ इति विशेषणं तु, मुक्तात्मनां कल्पशतप्रमितकाले गते

जगति शून्ये जाते सति पुनरागमनं भवतीति सदाशिववादिनो वदन्ति, तन्निषेधार्थं विज्ञेयम् ।

‘उत्पादव्ययसंयुक्तत्वं’, विशेषणं, सर्वथैवापरिणामित्वनिषेधार्थमिति । किञ्च विशेषः

निश्चलाविनश्वरशुद्धात्मस्वरूपाद्भिन्नं सिद्धानां नारकादिगतिषु भ्रमणं नास्ति
कथमुत्पादव्ययत्वमिति ? तत्र परिहारः — आगमकथितागुरुलघुषट्स्थानपतितहानिवृद्धिरूपेण

येऽर्थपर्यायास्तदपेक्षया अथवा येन येनोत्पादव्ययध्रौव्यरूपेण प्रतिक्षणं ज्ञेयपदार्थाः परिणमन्ति
तत्परिच्छित्त्याकारेणानीहितवृत्त्या सिद्धज्ञानामपि परिणमति तेन कारणेनोत्पादव्ययत्वम्, अथवा
व्यञ्जनपर्यायापेक्षया संसारपर्यायविनाशः सिद्धपर्यायोत्पादः, शुद्धजीवद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति । एवं

hetuo dvArA, temaj kumbhAranA ghUmatA chAkanI jem, jeno mATIno lep dUr thayo hoy evA
tumbaDAnI jem, eranDanA bIjanI jem ane agninI shikhAnI jem — A chAr draShTAnto dvArA,

jIvane ‘svabhAvathI ja Urdhvagaman jANavun,’ ane te (Urdhvagaman) lokanA agrabhAg sudhI
ja thAy chhe ethI AgaL thatun nathI, kemake dharmAstikAyano (AgaL) abhAv chhe.

‘siddha bhagavAn nitya chhe’ em je ‘nitya’ visheShaN chhe te, sadAshivavAdI em kahe

chhe ke ‘kalpapramAN samay vItye jyAre jagat shUnya thaI jAy chhe tyAre mukta jIvonun sansAramAn
punarAgaman thAy chhe, teno niShedh karavA mATe chhe, em jANavun.

siddha bhagavAnanun ek visheShaN ‘utpAd – vyayasanyuktapaNun’ evun chhe, te sarvathA

apariNAmIpaNAno niShedh karavA mATe chhe.

vaLI ahIn visheSh samajAvavAmAn Ave chhe — nishchaL avinashvar shuddhAtmasvarUpathI

bhinna nArakAdi gatimAn siddhone bhramaN hotun nathI, to siddhomAn utpAd - vyay kevI rIte

hoy? tenun samAdhAna — (1) AgamamAn kahyA pramANe agurulaghuguNanA ShaTsthAnapatit

hAni - vRuddhirUpe je arthaparyAyo chhe te apekShAe (siddha bhagavAnane utpAd - vyay ghaTe chhe),

athavA (2) gney padArtho potAnA je je utpAd - vyay - dhrauvyarUpe prati samay pariName chhe tenI

gnaptinA AkAre anIhitavRuttie (vinA ichchhAe) siddhanun gnAn paN pariName chhe te kAraNe
siddha bhagavAnane utpAd - vyay ghaTe chhe, athavA (3) vyanjan paryAyanI apekShAe siddhone

sansAr paryAyano vinAsh, siddhaparyAyano utpAd ane shuddha jIvadravyapaNe dhrauvya chhe.

Page 53 of 272
PDF/HTML Page 65 of 284
single page version

नयविभागेन नवाधिकारैजीवद्रव्यं ज्ञातव्यम् अथवा तदेव बहिरात्मान्तरात्मपरमात्मभेदेन त्रिधा
भवति । तद्यथा — स्वशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नवास्तवसुखात्प्रतिपक्षभूतेनेन्द्रियसुखेनासक्तो

बहिरात्मा, तद्विलक्षणोऽन्तरात्मा । अथवा देहरहितनिजशुद्धात्मद्रव्यभावनालक्षणभेदज्ञान-

रहितत्वेन देहादिपरद्रव्येष्वेकत्वभावनापरिणतो बहिरात्मा, तस्मात्प्रतिपक्षभूतोऽन्तरात्मा । अथवा

हेयोपादेयविचारकचित्तं, निर्दोषपरमात्मनो भिन्न रागादयो दोषाः, शुद्धचैतन्यलक्षण आत्मा,
इत्युक्तलक्षणेषु चित्तदोषात्मसु त्रिषु वीतरागसर्वज्ञप्रणीतेषु अन्येषु वा पदार्थेषु यस्य
परस्परसापेक्षनयविभाजेन श्रद्धानं ज्ञानं च नास्ति स बहिरात्मा, तस्माद्विसदृशोऽन्तरात्मेति
रूपेण बहिरात्मान्तरात्मनोर्लक्षणं ज्ञातव्यम् । परमात्मलक्षणं कथ्यते — सकलविमलकेवलज्ञानेन

येन कारणेन समस्तं लोकालोकं जानाति व्याप्नोति तेन कारणेन विष्णुर्भण्यते ।

परमब्रह्मसंज्ञनिजशुद्धात्मभावनासमुत्पन्नसुखामृततृप्तस्य सत उर्वशीरम्भातिलोत्तमाभिर्देव-
कन्याभिरपि यस्य ब्रह्मचर्यव्रतं न खण्डितं स परमब्रह्म भण्यते । केवलज्ञानादिगुणैश्वर्ययुक्तस्य

e rIte nayavibhAgathI nav adhikAro dvArA jIvadravya jANavun.
athavA te ja (jIv) bahirAtmA, antarAtmA ane paramAtmAnA bhedathI traN prakArano

chhe. te A pramANe — svashuddhAtmasamvittithI utpanna vAstavik sukhathI pratipakShabhUt

indriyasukhamAn Asakta (jIv) bahirAtmA chhe ane tenAthI vilakShaN jIv antarAtmA chhe;
athavA deharahit nijashuddhAtmadravyanI bhAvanA jenun lakShaN chhe evA bhedagnAnathI rahit hovAthI
dehAdi paradravyomAn ekatvabhAvanArUp pariNamelo jIv bahirAtmA chhe, tenAthI pratipakShabhUt
antarAtmA chhe. athavA hey ane upAdeyano vichAr karanArun ‘chitta’, nirdoSh paramAtmAthI
bhinna rAgAdi ‘doSh’ ane shuddhachaitanyalakShaN ‘AtmA’; — e traNanAn tathA vItarAg

– sarvagnapraNIt anya padArthonAn jene paraspar sApekSha nayavibhAgathI shraddhAn ane gnAn nathI

te bahirAtmA chhe, tenAthI viruddha antarAtmA chhe — e rIte bahirAtmA ane antarAtmAnun

lakShaN jANavun.

(have) paramAtmAnun lakShaN kahevAmAn Ave chhe — jethI sakaLavimaL kevaLagnAnavaDe

samasta lokAlokane jANe chhe — vyApe chhe, tethI ‘viShNu’ kahevAy chhe. paramabrahma nAmak

nijashuddhAtmAnI bhAvanAthI utpanna sukhAmRutavaDe tRupta hovAthI urvashI, rambhA, tilottamA vagere
devakanyAo vaDe paN jemanun brahmacharyavrat khanDit thatun nathI, te ‘paramabrahma’ kahevAy chhe.
kevaLagnAnAdi guNarUpI aishvaryathI sahit hovAne lIdhe devendrAdi paN te padanI abhilAShA

Page 54 of 272
PDF/HTML Page 66 of 284
single page version

सतो देवेन्द्रादयोऽपि तत्पदाभिलाषिणः सन्तो यस्याज्ञां कुर्वन्ति स ईश्वराभिधानो भवति ।

केवलज्ञानशब्दवाच्यं गतं ज्ञानं यस्य स सुगतः, अथवा शोभनमविनश्वरं मुक्तिपदं गतः
सुगतः । ‘‘शिवं परमकल्याणं निर्वाणं ^१ज्ञानमक्षयम् । प्राप्तं मुक्तिपदं येन स शिवः

परिकीर्त्तितः ।१।’’ इति श्लोककथितलक्षणः शिवः । कामक्रोधादिदोषजयेनानन्त-

ज्ञानादिगुणसहितो जिनः । इत्यादिपरमागमकथिताष्टोत्तरसहस्रसंख्यनामवाच्यः परमात्मा

ज्ञातव्यः । एवमेतेषु त्रिविधात्मसु मध्ये मिथ्यादृष्टिभव्यजीवे बहिरात्मा व्यक्तिरूपेण तिष्ठति,

अन्तरात्मपरमात्मद्वयं शक्तिरूपेण भाविनैगमनयापेक्षया व्यक्तिरूपेण च । अभव्यजीवे

पुनर्बहिरात्मा व्यक्तिरूपेण अन्तरात्मपरमात्मद्वयं शक्तिरूपेणैव, न च भाविनैगमनयेनेति ।

यद्यभव्यजीवे परमात्मा शक्तिरूपेण वर्तते तर्हि कथमभव्यत्वमिति चेत् ? परमात्मशक्तेः
केवलज्ञानादिरूपेण व्यक्तिः न भविष्यतीत्यभव्यत्वं, शक्तिः पुनः शुद्धनयेनोभयत्र समाना ।

karatA thakA jemanI AgnA mAne chhe te ‘Ishvar’ nAm pAme chhe. kevaLagnAn shabdathI vAchya,
‘su’ arthAt uttam, ‘gat’ arthAt gnAn jemane chhe te ‘sugat’ chhe, athavA je shobhAyamAn
avinashvar muktipadane pAmyA chhe te ‘sugat’ chhe. ‘‘शिवं परमकल्याणं निर्वाणं ज्ञानमक्षयम् । प्राप्तं

मुक्तिपदं येन स शिवः परिकीर्त्तितः ।१।’’ ( shiv eTale paramakalyAN, nirvAN ane

akShayagnAnarUp muktipadane je pAmyA chhe te ‘shiv²’ kahevAy chhe)’’ — e shlokamAn kahel

lakShaNavALA ‘shiv’ chhe. kAm - krodhAdi doShano jay karavAthI anantagnAnAdi guNasahit te

‘jin’ chhe. – ityAdi paramAgamamAn kahel ek hajAr ane ATh nAmathI vAchya paramAtmA

jANavA.

e pramANe A trividh AtmAone viShe, mithyAdraShTi bhavyajIvamAn bahirAtmA

vyaktarUpe rahe chhe, antarAtmA ane paramAtmA — e be shaktirUpe rahe chhe ane

bhAvinaigamanayanI apekShAe vyaktirUpe paN rahe chhe. abhavyajIvamAn bahirAtmA vyaktarUpe
tathA antarAtmA ane paramAtmA — e be shaktirUpe ja rahe chhe; bhAvinaigamanayanI apekShAe

paN temAn antarAtmA ane paramAtmA vyaktirUpe rahetI nathI. prashna — jo abhavyajIvamAn

paramAtmA shaktirUpe rahe to tenAmAn abhavyatva kevI rIte chhe? uttara — abhavyajIvamAn

paramAtmashaktinI vyaktatA kevaLagnAnAdirUpe nahi thAy tethI tenAmAn abhavyatva chhe ane
shakti to ( – paramAtmashakti to) shuddhanayanI apekShAe abhavya ane bhavya bannemAn samAn

१. ‘शांतम्’ इति पाठान्तरम् ।

2. AptasvarUp gA. 24

Page 55 of 272
PDF/HTML Page 67 of 284
single page version

यदि पुनः शक्तिरूपेणाप्यभव्यजीवे केवलज्ञानं नास्ति तदा केवलज्ञानावरणं न घटते ।

भव्याभव्यद्वयं पुनरशुद्धनयेनेति भावार्थः । एवं यथा मिथ्यादृष्टिसंज्ञे बहिरात्मनि नयविभागेन

दर्शितमात्मत्रयं तथा शेषगुणस्थानेष्वपि । तद्यथा — बहिरात्मावस्थायामन्तरात्मपरमात्मद्वयं

शक्तिरूपेण भाविनैगमनयेन व्यक्तिरूपेण च विज्ञेयम्, अन्तरात्मावस्थायां तु बहिरात्मा
भूतपूर्वनयेन घृतघटवत्, परमात्मस्वरूपं तु शक्तिरूपेण भाविनैगमनयेन व्यक्तिरूपेण च ।

परमात्मावस्थायां पुनरन्तरात्मबहिरात्मद्वयं भूतपूर्वनयेनेति । अथ त्रिधात्मानं गुणस्थानेषु

योजयति । मिथ्यात्वसासादनमिश्रगुणस्थानत्रये तारतम्यन्यूनाधिकभेदेन बहिरात्मा ज्ञातव्यः,

अविरतगुणस्थाने तद्योग्याशुभलेश्यापरिणतो जघन्यान्तरात्मा, क्षीणकषायगुणस्थाने पुनरुत्कृष्टः,
अविरतक्षीणकषाययोर्मध्ये मध्यमः, सयोग्ययोगिगुणस्थानद्वये विवक्षितैकदेशशुद्धनयेन
सिद्धसदृशः परमात्मा, सिद्धस्तु साक्षात्परमात्मेति । अत्र बहिरात्मा हेयः,

chhe. vaLI jo abhavya jIvamAn shaktirUpe paN kevaLagnAn na hoy to tene kevaLagnAnAvaraN
karma siddha thatun nathI. bhavyapaNun ane abhavyapaNun — e banne ashuddhanayanI apekShAe chhe, em

bhAvArtha chhe.

e pramANe jem ‘mithyAdraShTi’ sangnAvALA bahirAtmAmAn nayavibhAgathI traN AtmA

batAvyA tem bAkInAn guNasthAnomAn paN samajavA. te AvI rIte — bahirAtmaavasthAmAn

antarAtmA ane paramAtmA — e banne shaktirUpe ane bhAvinaigamanayathI vyaktirUpe paN rahe

chhe, em jANavun. antarAtma – avasthAmAn bahirAtmA bhUtapUrvanaye tathA ghInA ghaDAnI jem ane

paramAtmasvarUp shaktirUpe tathA bhAvinaigamanayathI vyaktirUpe paN rahe chhe. paramAtma -

avasthAmAn antarAtmA ane bahirAtmA banne bhUtapUrvanayathI rahe chhe.

have, traNe prakAranA AtmAone guNasthAnomAn ghaTAve chhe mithyAtva, sAsAdan

ane mishra — e traN guNasthAnomAn tAratamyarUp nyUnAdhik bhedathI bahirAtmA jANavo.

avirat guNasthAnamAn tene yogya ashubhaleshyArUpe pariNamel (jIv) jaghanya antarAtmA
chhe ane kShINakaShAy guNasthAnamAn utkRuShTa antarAtmA chhe; avirat ane kShINakaShAy
guNasthAnanI vachchenAn guNasthAnomAn madhyam antarAtmA chhe; sayogI ane ayogI
guNasthAnamAn vivakShit ekadeshashuddhanayanI apekShAe siddhasadrash paramAtmA chhe ane siddha
to sAkShAt paramAtmA chhe.

ahIn bahirAtmA hey chhe, upAdeyabhUt anantasukhano sAdhak hovAthI antarAtmA

Page 56 of 272
PDF/HTML Page 68 of 284
single page version

उपादेयभूतस्यानन्तसुखसाधकत्वादन्तरात्मोपादेयः, परमात्मा पुनः साक्षादुपादेय इत्यभिप्रायः ।

एवं षड्द्रव्यपञ्चास्तिकायप्रतिपादकप्रथमाधिकारमध्ये नमस्कारादिचतुर्दशगाथाभिर्नवभिरन्तर-
स्थलैर्जीवद्रव्यकथनरूपेण प्रथमोऽन्तराधिकारः समाप्तः ।।१४।।

अतः परं यद्यपि शुद्धबुद्धैकस्वभावं परमात्मद्रव्यमुपादेयं भवति तथापि

हेयरूपस्याजीवद्रव्यस्य गाथाष्टकेन व्याख्यानं करोति । कस्मादिति चेत् ? हेयतत्त्वपरिज्ञाने सति

पञ्चादुपादेयस्वीकारो भवतीति हेतोः । तद्यथा —

अज्जीवो पुण णेओ पुग्गलधम्मो अधम्म आयासं ।

कालो पुग्गल मुत्तो रूवादिगुणो अमुत्ति सेसा दु (हु) ।।१५।।

अजीवः पुनः ज्ञेयः पुद्गलः धर्मः अधर्मः आकाशम् ।

कालः पुद्गलः मूर्त्तः रूपादिगुणः अमूर्त्ताः शेषाः तु ।।१५।।

upAdey¹ chhe ane paramAtmA to sAkShAt upAdey¹ chhe — evo abhiprAy chhe.

A rIte ShaDdravya – panchAstikAyanA pratipAdak pratham adhikAramAn namaskAragAthAdi chaud

gAthA dvArA nav antarasthaL vaDe jIvadravyanA kathanarUpe pratham antarAdhikAr pUro thayo. 14.

have pachhI, joke shuddha-buddhaekasvabhAv jeno chhe tevun paramAtmadravya upAdey² chhe. topaN

heyarUp³ ajIvadravyanun ATh gAthA vaDe vyAkhyAn kare chhe. shA mATe? pahelAn hey tattvanun parignAn

thatAn pachhI upAdey tattvano svIkAr thAy chhe te kAraNe. te vyAkhyAn A pramANe chhe —

gAthA 15

gAthArtha — pudgal, dharma, adharma, AkAsh ane kAL — e ajIv dravya jANavAn,

rUpAdi guNanun dhArak pudgal mUrta dravya chhe ane bAkInAn (chAr) amUrta chhe.

1. A pragaT karavA yogya tarIke upAdey chhe. te paryAy hovAthI Ashray karavA yogya nathI. Ashray karavA yogya

to sadA nij trikAL dhruv shuddhAtmA ja chhe. juo gAthA 15 nI bhUmikA tathA niyamasAr gAthA 50.

2. A Ashray karavA yogya tarIke sadA upAdey chhe.
3. teno Ashray chhoDavA yogya hovAthI hey chhe.

ab ajIvakau sunau vilAs, pudgal dharma adharma akAs;

kAl, tahAn mUrat pudgalA, rUpAdik yut, sheSh na ralA. 15.

Page 57 of 272
PDF/HTML Page 69 of 284
single page version

व्याख्या — ‘‘अज्जीवो पुण णेओ’’ अजीवः पुनर्ज्ञेयः । सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनद्वयं

शुद्धोपयोगः, मतिज्ञानादिरूपो विकलोऽशुद्धोपयोग इति द्विविधोपयोगः,
अव्यक्तसुखदुःखानुभवनरूपा कर्मफलचेतना, तथैव मतिज्ञानादिमनःपर्ययपर्यन्तमशुद्धोपयोग
इति, स्वेहापूर्वेष्टानिष्टविकल्परूपेण विशेषरागद्वेषपरिणमनं कर्मचेतना, केवलज्ञानरूपा
शुद्धचेतना इत्युक्तलक्षणोपयोगश्चेतना च यत्र नास्ति स भवत्यजीव इति विज्ञेयः । ‘पुण’

पुनः पश्चाज्जीवाधिकारानन्तरं । ‘‘पुग्गलधम्मो अधम्म आयासं कालो’’ स च

पुद्गलधर्माधर्माकाशकालद्रव्यभेदेन पञ्चधा । पूरणगलनस्वभावत्वात्पुद्गल इत्युच्यते ।

गतिस्थित्यवगाहवर्त्तनालक्षणा धर्माधर्माकाशकालाः, ‘‘पुग्गल मुत्तो’’ पुद्गलो मूर्त्तः ।

कस्मात् ? ‘‘रूवादिगुणो’’ रूपादिगुणसहितो यतः । ‘‘अमुत्ति सेसा हु’’

रूपादिगुणाभावादमूर्त्ता भवन्ति पुद्गलाच्छेषाश्चत्वार इति । तथाहि — यथा

अनन्तज्ञानदर्शनसुखवीर्यगुणचतुष्टयं सर्वजीवसाधारणं तथा रूपरसगन्धस्पर्शगुणचतुष्टयं

TIkA — ‘‘अज्जीवो पुण णेओ’’ vaLI, ajIv jANavA yogya chhe. sakaLavimaL

kevaLagnAn ane kevaLadarshan e banne shuddha upayog chhe, matignAnAdirUp vikal - ashuddha

upayog chhe; e rIte upayog be prakAre chhe. avyakta sukh - dukhanA anubhavarUp

‘karmaphaLachetanA’ chhe, tem ja matignAnathI manaparyayagnAnaparyant ashuddhopayogarUp evI,
svaihApUrvak iShTa - aniShTa, vikalparUpe visheSh rAg - dveShanA pariNamanarUp ‘karmachetanA’ chhe,

kevaLagnAnarUp ‘shuddhachetanA’ chhe. e rIte upar kahyA pramANenA lakShaNavALAn upayog ane
chetanA jyAn nathI te ajIv chhe, em jANavun; ‘पुण’ pachhI, arthAt jIv adhikAranI pachhI

‘‘पुग्गलधम्मो अधम्म आयासं कालो’’ ane te (ajIv) pudgal, dharma, adharma, AkAsh ane

kALadravyanA bhedathI pAnch prakAre chhe.

pUraN ane galanano svabhAv hovAthI pudgal kahevAy chhe. gati, sthiti, avagAh

ane vartanA (heturUp) lakShaNavALAn (kramapUrvak) dharma, adharma, AkAsh ane kALadravya chhe.

‘‘पुग्गल मुत्तो’’ pudgal mUrta chhe. shA mATe? ‘‘रूवादिगुणो’’ rUpAdi guNavALun chhe. mATe. ‘‘अमुत्ति

सेसा हु’’ pudgal sivAyanAn bAkInAn chAr dravyo rUpAdi guNo vinAnAn hovAthI amUrta chhe.

te A rIte —

jem anantagnAn, darshan, sukh ane vIrya — e chAre guN sarva jIvomAn sAmAnya chhe

tem rUp, ras, gandh ane sparsha — e chAre guN sarva pudgalomAn sAmAnya chhe ane jem

⁸

Page 58 of 272
PDF/HTML Page 70 of 284
single page version

सर्वपुद्गलसाधारणं, यथा च शुद्धबुद्धैकस्वभावसिद्धजीवे अनन्तचतुष्टयमतीन्द्रियं तथैव
शुद्धपुद्गलपरमाणुद्रव्ये रूपादिचतुष्टयमतीन्द्रियं, यथा रागादिस्नेहगुणेन कर्मबन्धावस्थायां
ज्ञानादिचतुष्टयस्याशुद्धत्वं तथा स्निग्धरूक्षत्वगुणेन द्वयणुकादिबन्धावस्थायां रूपादि-
चतुष्टयस्याशुद्धत्वं, यथा निःस्नेहनिजपरमात्मभावनाबलेन रागादिस्निग्धत्वविनाशे सत्यनंत-
चतुष्टयस्य शुद्धत्वं तथा जघन्यगुणानां बन्धो न भवतीति वचनात्परमाणुद्रव्ये स्निग्धरूक्षत्व-
गुणस्य जघन्यत्वे सति रूपादिचतुष्टयस्य शुद्धत्वमवबोद्धव्यमित्यभिप्रायः ।।१५।।

अथ पुद्गलद्रव्यस्य विभावव्यञ्जनपर्यायान्प्रतिपादयति : —

सद्दो बंधो सुहुमो थूलो संठाणभेदतमछाया ।

उज्जोदादवसहिया पुग्गलदव्वस्स पज्जाया ।।१६।।

शब्दः बन्धः सूक्ष्मः स्थूलः संस्थानभेदतमश्छायाः ।

उद्योतातपसहिताः पुद्गलद्रव्यस्य पर्यायाः ।।१६।।

shuddha – buddha – ek – svabhAvavALA siddha jIvamAn anantachatuShTay atIndriy chhe, tem ja shuddha pudgal

evA paramANudravyamAn rUpAdi chatuShTay atIndriy chhe. jem rAgAdi snehaguNathI karmabandhanI
avasthAmAn gnAnAdi chatuShTayanun ashuddhapaNun chhe, tem snigdha - rUkShatvaguNathI dvi – aNukAdi bandh

- avasthAmAn rUpAdi chatuShTayanun ashuddhapaNun chhe. jem sneharahit nijaparamAtmabhAvanAnA baLe

rAgAdi snigdhatvano vinAsh thatAn anantachatuShTay shuddha hoy chhe. tem ‘jaghanya guNono bandh
thato nathI’’ e vachan anusAr paramANudravyamAn snigdha-rUkShatvaguNanI jaghanyatA hotAn rUpAdi
chatuShTayanun shuddhapaNun hoy chhe, em jANavun. Avo abhiprAy chhe. 15.

have, pudgal dravyanA vibhAvavyanjanaparyAyonun pratipAdan kare chhe —

gAthA 16

gAthArtha — shabda, bandh, sUkShma, sthUL, sansthAn, bhed, tam, chhAyA, udyot ane

Atap pudgal dravyanA paryAyo chhe.

shabda bandh sUkSham aru thUl, sansathAn aru bhed samUl;

tam chhAyA AtAp ujAs, pudgal ke paryAy samAs. 16

Page 59 of 272
PDF/HTML Page 71 of 284
single page version

व्याख्या — शब्दबन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमच्छायातपोद्योतसहिताः पुद्गलद्रव्यस्य

पर्याया भवन्ति । अथ विस्तरः — भाषात्मकोऽभाषात्मकश्च द्विविधः शब्दः ।

तत्राक्षरानक्षरात्मभेदेन भाषात्मको द्विधा भवति । तत्राप्यक्षरात्मकः संस्कृत-

प्राकृतापभ्रन्शपैशाचिकादिभाषाभेदेनार्यम्लेच्छमनुष्यादिव्यवहारहेतुर्बहुधा । अनक्षरात्मकस्तु

द्वीन्द्रियादितिर्यग्जीवेषु सर्वज्ञदिव्यध्वनौ च । अभाषात्मकोऽपि प्रायोगिकवैस्रसिकभेदेन द्विविधः ।

‘‘ततं वीणादिकं ज्ञेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि सुषिरं वंशादिकं विदुः ।१।’’

इति श्लोककथितक्रमेण प्रयोगे भवः प्रायोगिकश्चतुर्धा भवति । विस्रसा स्वभावेन भवो

वैस्रसिको मेघादिप्रभवो बहुधा । किञ्च शब्दातीतनिजपरमात्मभावनाच्युतेन

शब्दादिमनोज्ञमनोज्ञपञ्चेन्द्रियविषयासक्तेन च जीवेन यदुपार्जितं सुस्वरदुःस्वरनामकर्म तदुदयेन
यद्यपि जीवे शब्दो दृश्यते तथापि स जीवसंयोगेनोत्पन्नत्वाद् व्यवहारेण जीवशब्दो भण्यते,

TIkA — shabda, bandh, sUkShmatA, sthULatA, sansthAn, bhed, tam, chhAyA, Atap ane

udyot pudgal dravyanA paryAyo chhe.

have, vistAr batAve chhe — bhAShAtmak ane abhAShAtmak em shabda be prakAre chhe,

tyAn akShararUp ane anakShararUp bhedathI bhAShAtmak shabdanA be bhed chhe. temAn paN sanskRit,
prAkRit, apabhransh, pishAchI Adi bhAShAnA bhedathI, Arya ke mlechchha manuShyonA vyavahAranA
kAraNe akSharAtmak bhAShA anek prakAranI chhe. anakSharAtmak bhAShA be indriyAdi tiryanch
jIvomAn ane sarvagnanI divyadhvanimAn hoy chhe. abhAShAtmak shabda paN ‘prAyogik’ ane
‘vaisrasik’ nA bhedathI be prakAre chhe.

‘‘ततं वीणादिकं ज्ञेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि

सुषिरं वंशादिकं विदुः ।। (vINA AdinA shabdane ‘tat’, Dhol AdinA shabdane ‘vitat’, manjIrA

vagerenA avAjane ‘ghan’ ane banshI AdinA shabdane ‘suShir’ kahe chhe.)¹’’ e shlokamAn kahelA

kram – pramANe prayogathI thayel evA ‘prAyogik’ shabda chAr prakAranA chhe. visrasA eTale

svabhAvathI thayel evA ‘vaisrasik’ shabda vAdaLAn vagerethI thAy chhe, te anek prakAranA chhe.

visheSha — shabdAtIt nij paramAtmAnI bhAvanAthI chyut thayel, shabdAdi manogna

ane amanogna pAnch indriyanA viShayomAn Asakta jIve je susvar ane dusvar nAmanun
nAmakarma upArjit karyun hatun tenA udayathI joke jIvamAn shabda dekhAy chhe, topaN te jIvanA
sanyogathI utpanna thayel hovAthI vyavahArathI jIvano shabda kahevAy chhe, parantu nishchayathI to

1. shrI panchAstikAy tAtparyavRutti gAthA 79 TIkA.

Page 60 of 272
PDF/HTML Page 72 of 284
single page version

निश्चयेन पुनः पुद्गलस्वरूप एवेति । बन्धः कथ्यते — मृत्पिण्डादिरूपेण योऽसौ बहुधा बंधः

स केवलः पुद्गलबंधः, यस्तु कर्मनोकर्मरूपः स जीवपुद्गलसंयोगबंधः । किञ्च विशेष : —

कर्मबंधपृथग्भूतस्वशुद्धात्मभावनारहितजीवस्यानुपचरितासद्भूतव्यवहारेण द्रव्यबंधः, तथैवा-
शुद्धनिश्चयेन योऽसौ रागादिरूपो भावबंधः कथ्यते सोऽपि शुद्धनिश्चयनयेन पुद्गलबंध एव ।

बिल्वाद्यपेक्षया बदरादीनां सूक्ष्मत्वं, परमाणोः साक्षादिति; बदराद्यपेक्षया बिल्वादीनां स्थूलत्वं,
जगद्व्यापिनि महास्कन्धे सर्वोत्कृष्टमिति । समचतुरस्रन्यग्रोधसातिककुब्जवामन-

हुण्डभेदेनषट्प्रकारसंस्थानं यद्यपि व्यवहारनयेन जीवस्यास्ति तथाप्यसंस्थानाच्चिच्यमत्कार-
परिणतेर्भिन्नत्वान्निश्चयेन पुद्गलसंस्थानमेव; यद्यपि जीवादन्यत्र वृत्तत्रिकोणचतुष्कोणादि-
व्यक्ताव्यक्तरूपं बहुधा संस्थानं तदपि पुद्गल एव । गोधूमादिचूर्णरूपेण घृतखण्डादिरूपेण

बहुधा भेदो ज्ञातव्यः । दृष्टिप्रतिबन्धकोऽन्धकारस्तम इति भण्यते । वृक्षाद्याश्रयरूपा

te shabda pudgalasvarUp ja chhe.

have, bandhanun kathan karavAmAn Ave chhe — mATInA pinDAdirUpe je A anek prakArano

bandh chhe te to kevaL pudgalabandh ja chhe ane je karma – nokarmarUp bandh chhe te jIv ane

pudgalanA sanyogarUp bandh chhe. vaLI visheSha — karmabandhathI pRuthagbhUt svashuddhAtmAnI

bhAvanAthI rahit jIvane anupacharit asadbhUt vyavahArathI dravyabandh kahevAy chhe, tem ja
ashuddhanishchayanayathI je A rAgAdirUp bhAvabandh kahevAy chhe, te paN shuddhanishchayanayathI
pudgalabandh ja chhe.

bilvaphaL vagerenI apekShAe bor vagerenun sUkShmapaNun chhe ane paramANune sAkShAt

sUkShmapaNun chhe. bor vagerenI apekShAe bilva vagerenun sthULapaNun chhe ane traN lokamAn vyApta
mahAskandhane viShe sauthI adhik sthULatA chhe.

samachaturasra, nyagrodh, sAtik, kubjak, vAman ane hunDakanA bhedathI chha prakAranAn

sansthAn joke vyavahAranayathI jIvane chhe, topaN sansthAnarahit chaitanyachamatkAranI pariNatithI
bhinna hovAthI nishchayanayathI te sansthAn pudgalanAn ja chhe. jIvathI bhinna je koI goL,
trikoN, chatuShkoN Adi vyakta - avyaktarUp anek prakAranAn sansthAn chhe te paN pudgal ja

chhe. ghaun vagerenA chUrNarUp tathA ghI, khAnD AdirUp anek prakAranA (sansthAn) bhed jANavA.

draShTine rokanAr andhakArane ‘tam’ kahevAmAn Ave chhe.

Page 61 of 272
PDF/HTML Page 73 of 284
single page version

मनुष्यादिप्रतिबिम्बरूपा च छाया विज्ञेया । उद्योतश्चंद्रविमाने खद्योतादितिर्यग्जीवेषु च भवति ।

आतप आदित्यविमाने अन्यत्रापि सूर्यकांतमणिविशेषादौ पृथ्वीकाये ज्ञातव्यः । अयमत्रार्थः

— यथा जीवस्य शुद्धनिश्चयेन स्वात्मोपलब्धिलक्षणे सिद्धस्वरूपे स्वभावव्यञ्जनपर्याये

विद्यमानेऽप्यनादिकर्मबंधवशात् स्निग्धरूक्षस्थानीयरागद्वेषपरिणामे सति स्वाभाविकपरमानंदैक-
लक्षणस्वास्थ्यभावभ्रष्ट नरनारकादिविभावव्यञ्जनपर्याया भवन्ति तथा पुद्गलस्यापि निश्चयनयेन
शुद्धपरमाण्ववस्थालक्षणे स्वभावव्यञ्जनपर्याये सत्यपि स्निग्धरूक्षत्वाद्बंधो भवतीति
वचनाद्रागद्वेषस्थानीयबंधयोग्यस्निग्धरूक्षत्वपरिणामे सत्युक्तलक्षणाच्छब्दादन्येऽपि आगमोक्त-
लक्षणाआकुञ्चनप्रसारणदधिदुग्धादयो विभावव्यञ्जनपर्याया ज्ञातव्याः । एवमजीवाधिकारमध्ये

पूर्वसूत्रोदितरूपादिगुणचतुष्टययुक्तस्य तथैवात्र सूत्रोदितशब्दादिपर्यायसहितस्य संक्षेपेणाणुस्कंध-
भेदभिन्नस्य पुद्गलद्रव्यस्य व्याख्यानमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथाद्वयं गतम् ।।१६।।

vRukShAdinA AshrayathI thanAr tathA manuShyAdinA paDachhAyArUp je chhe tene chhAyA jANavI.
chandranA vimAnamAn tathA AgiyA vagere tiryanch jIvomAn udyot hoy chhe.
sUryanA vimAnamAn ane bIje paN sUryakAnta maNi vagere visheSh prakAranA pRithvIkAyamAn

Atap jANavo.

sArAnsh e chhe ke — jevI rIte jIvane shuddhanishchayanayathI svAtmopalabdhi jenun lakShaN

chhe evA siddhasvarUp svabhAvavyanjanaparyAy vidyamAn hovA chhatAn, anAdi karmabandhanA vishe
snigdharUkShasthAnIy ( – jem pudgal ane pudgal vachchenA bandhamAn snigdharUkShatva nimittabhUt

hoy chhe tem jIv - pudgalanA bandhamAn je nimittabhUt hoy chhe evA – ) rAg - dveShapariNAm thatAn

svAbhAvik paramAnand jenun ek lakShaN chhe evA svAsthyabhAvathI bhraShTa nar - nArakAdi

vibhAvavyanjanaparyAyo thAy chhe; tevI rIte pudgalane paN nishchayanayathI shuddhaparamANurUp avasthA
jenun lakShaN chhe evo svabhAvavyanjanaparyAy hovA chhatAn, ‘snigdharUkShapaNAthI bandh thAy chhe’ e
vachanathI rAg - dveShasthAnIy bandhayogya snigdharUkShatvapariNAm thatAn, upar kahelA shabdAdikathI

anya paN, Agamokta lakShaNavALA sankoch - vistAr, dahIn - dUdh vagere vibhAvavyanjanaparyAyo

jANavA.

A rIte ajIv adhikArane viShe pUrvasUtramAn kahelA rUpAdi chAr guNayukta ane A

sUtramAn kahel shabdAdi paryAyasahit, aNu ane skandharUp bhedavALA pudgaladravyanA
sankShepavyAkhyAnanI mukhyatAthI pratham sthaLamAn be gAthAo pUrI thaI. 16.

Page 62 of 272
PDF/HTML Page 74 of 284
single page version

अथ धर्मद्रव्यमाख्याति : —

गइपरिणयाण धम्मो पुग्गलजीवाण गमणसहयारी ।

तोयं जह मच्छाणं अच्छंताणेव सो णेई ।।१७।।

गतिपरिणतानां धम्मः पुद्गलजीवानां गमनसहकारी ।

तोयं यथा मत्स्यानां अगच्छतां नैव सः नयति ।।१७।।

व्याख्या — गतिपरिणतानां धर्मो जीवपुद्गलानां गमनसहकारिकारणं भवति ।

दृष्टान्तमाह — तोयं यथा मत्स्यानाम् । स्वयं तिष्ठतो नैव स नयति तानिति । तथाहि —

यथा सिद्धो भगवानमूर्त्तोऽपि निष्क्रियस्तथैवाप्रेरकोऽपि सिद्धवदनन्तज्ञानादिगुण-
स्वरूपोऽहमित्यादिव्यवहारेण सविकल्पसिद्धभक्तियुक्तानां निश्चयेन निर्विकल्पसमाधिरूप-
स्वकीयोपादानकारणपरिणतानां भव्यानां सिद्धगतेः सहकारिकारणं भवति । तथा

have, dharmadravyanun vyAkhyAn kare chhe —

gAthA 17

gAthArtha — gaman karavAmAn pariNat pudgal ane jIvone gamanamAn sahakArI

dharmadravya chhe; jem mAchhalIone gaman karavAmAn jaL sahakArI chhe tem. gaman nahi karatAn
jIv ane pudgalone te ( – dharmadravya) gaman karAvatun nathI.

TIkA — gatirUpe pariNamelAn jIv ane pudgalone gati karavAmAn ¹sahakArI kAraN

dharmadravya chhe. tenun draShTAnt kahe chhe jem mAchhalIone gaman karavAmAn sahAyak jaL chhe tem.
potAnI jAte sthit hoy ( – svayam gati na karatAn hoy) temane ( – evAn jIv-pudgalone)

te gaman karAvatun nathI. te A pramANe — jevI rIte siddha bhagavAn amUrtta hovA chhatAn,

niShkriy temaj aprerak hovA chhatAn ‘hun siddhasamAn anant gnAnAdiguNasvarUp chhun’ ityAdi
vyavahArathI savikalpa siddhabhaktivALA evA, nishchayathI nirvikalpasamAdhirUp nij

- upAdAnakAraNapariNat jIvone siddhagatinA sahakArI kAraN chhe, tevI rIte niShkriy, amUrtta

1. sahakArI kAraN = nimittakAN.

jIv ru pudgal gaman karAhi, sahakArI tab giniye tAhi;

dharmadravya jim jal mAchhalA, baiThekUn na chalAvai balA. 17.

Page 63 of 272
PDF/HTML Page 75 of 284
single page version

निष्क्रियोऽमूर्तो निष्प्रेरकोऽपि धर्मास्तिकायः स्वकीयोपादानकारणेन गच्छतां जीवपुद्गलानां
गतेः सहकारिकारणं भवति । लोकप्रसिद्धदृष्टान्तेन तु मत्स्यादीनां जलादिवदित्यभिप्रायः । एवं

धर्मद्रव्यव्याख्यानरूपेण गाथा गता ।।१७।।

अथाधर्मद्रव्यमुपदिशति : —

ठाणजुदाण अधम्मो पुग्गलजीवाण ठाणसहयारी ।

छाया जह पहियाणं गच्छंता णेव सो धरई ।।१८।।

स्थानयुतानां अधर्म्मः पुद्गलजीवानां स्थानसहकारी ।

छाया यथा पथिकानां गच्छतां नैव सः धरति ।।१८।।

व्याख्या — स्थानयुक्तानामधर्मः पुद्गलजीवानां स्थितेः सहकारिकारणं भवति । तत्र

दृष्टान्तः — छात्रा यथा पथिकानाम् । स्वयं गच्छतो जीवपुद्गलान् स नैव धरतीति ।

ane aprerak hovA chhatAn paN dharmadravya, potAnA upAdAnakAraNathI gati karatAn jIv ane
pudgalone gatimAn sahakArI kAraN chhe — jem mAchhalAn vagerene jaL vagere gamanamAn sahAyak

hovAnun lokaprasiddha draShTAnt chhe tem. Avo abhiprAy chhe.

A rIte dharmadravyanA vyAkhyAnarUpe A gAthA pUrI thaI. 17.
have, adharmadravya viShe kahe chhe —

gAthA 18

gAthArtha — sthitiyukta pudgal ane jIvone sthitimAn sahakArI kAraN adharmadravya

chhe; jem chhAnyo musApharone sthitimAn sahakArI chhe tem. gaman karatAn jIv ane pudgalone
adharmadravya sthir karatun nathI ja.

TIkA — sthitiyukta pudgal ane jIvone sthitimAn sahakArI kAraN adharmadravya

chhe. tyAn draShTAnta — jem chhAnyo musApharone sthitimAn sahakArI kAraN chhe tem. svayam gati

karatAn jIv ane pudgalone te sthir karatun nathI ja. te A rIte — svasamvedanathI utpanna

tiShThai pudgal jIv su jabai, thiti – sahakArI hoy su tabai;

chhAyA jim panthIkU jAni, dravya adharma, gaman na vibhAni. 18.

Page 64 of 272
PDF/HTML Page 76 of 284
single page version

तद्यथा — स्वसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतरूपं परमस्वास्थ्यं यद्यपि निश्चयेन स्वरूपे स्थितिकारणं

भवति तथा ‘‘सिद्धोऽहं सुद्धोऽहं अणंतणाणाइगुणसमिद्धोऽहं । देहपमाणो णिच्चो असंखदेसो

अमुत्तो य ।१।’’ इति गाथाकथितसिद्धभक्तिरूपेणेह पूर्वं सविकल्पावस्थायां सिद्धोऽपि यथा

भव्यानां बहिरङ्गसहकारिकारणं भवति तथैव स्वकीयोपादानकारणेन स्वयमेव तिष्ठतां
जीवपुद्गलानामधर्मद्रव्यं स्थितेः सहकारिकारणम् । लोकव्यवहारेण तु छायावद्वा पृथिवीवद्वेति

सूत्रार्थः । एवमधर्मद्रव्यकथनेन गाथा गता ।।१८।।

अथाकाशद्रव्यमाह : —

अवगासदाणजोग्गं जीवादीणं वियाण आयासं ।

जेण्हं लोगागासं अल्लोगागासमिदि दुविहं ।।१९।।

अवकाशदानयोग्यं जीवादीनां विजानीहि आकाशम् ।

जैनं लोकाकाशं अलोकाकाशं इति द्विविधम् ।।१९।।

sukhAmRutarUp param svAsthya joke nishchayanayathI svarUpamAn sthitinun kAraN chhe tathA ‘‘सिद्धोऽहं

सुद्धोऽहं अणंतणाणाइगुणसमिद्धोऽहं । देहपमाणो णिच्चो असंखदेशो अमुत्तो च’’ । (hun siddha chhun, hun

shuddha chhun, anantagnAnAdi guNono hun dhArak chhun, hun dehapramAN, nitya, asankhyapradeshI ane amUrtta
chhun.)’’ e gAthAmAn kahel siddhabhaktirUpe pahelAn savikalpa avasthAmAn siddha paN jem bhavyone
bahirang sahakArI kAraN hoy chhe, tevI ja rIte potAnA upAdAnakAraNathI svayamev sthiti
dharatAn jIv ane pudgalone adharmadravya sthitinun sahakArI kAraN chhe; lokavyavahArathI chhAnyA
athavA pRithvInI mAphak. Am sUtrArtha chhe.

e pramANe adharmadravyanA kathananI gAthA pUrI thaI. 18.
have, AkAshadravyanun kathan kare chhe –

gAthA 19

gAthArtha — je jIvAdi dravyone avakAsh devAne yogya chhe tene jinendradeve kahelun

AkAshadravya jANo. lokAkAsh ane alokAkAsh e rIte AkAsh be prakAranun chhe.

jIvAdik sabakU avakAsh, dey dravya so ginUn AkAsh;

lok - alok doy vidhi akhyA, dev jineshvar jaisain lakhyA. 19.

Page 65 of 272
PDF/HTML Page 77 of 284
single page version

व्याख्या — जीवादीनामवकाशदानयोग्यमाकाशं विजानीहि हे शिष्य ! किं विशिष्टं ?

‘‘जेण्हं’’ जिनस्येदं जैनं, जिनेन प्रोक्तं वा जैनम् । तच्च लोकाकाशभेदेन द्विविधमिति । इदानीं

विस्तरः — सहजशुद्धसुखामृतरसास्वादेन परमसमरसीभावेन भरितावस्थेषु केवल-

ज्ञानाद्यनन्तगुणाधारभूतेषु लोकाकाशप्रमितासंख्येयस्वकीयशुद्धप्रदेशेषु यद्यपि निश्चयनयेन
सिद्धास्तिष्ठन्ति, तथाप्युपचरितासद्भूतव्यवहारेण मोक्षशिलायां तिष्ठन्तीति भण्यते
इत्युक्तोऽस्ति । स च ईदृशो मोक्षो यत्र प्रदेशे परमध्यानेनात्मा स्थितः सन् कर्मरहितो भवति,

तत्रैव भवति नान्यत्र । ध्यानप्रदेशे कर्मपुद्गलान् त्यक्त्वा ऊर्ध्वगमनस्वभावेन गत्वा मुक्तात्मानो

यतो लोकाग्रे तिष्ठन्तीति तत उपचारेण लोकाग्रमपि मोक्षः प्रोच्यते, यथा
तीर्थभूतपुरुषसेवितस्थानमपि भूमिजलादिरूपमुपचारेण तीर्थं भवति । सुखबोधार्थं कथितमास्ते ।

यथा तथैव सर्वद्रव्याणि यद्यपि निश्चयनयेन स्वकीयप्रदेशेषु तिष्ठन्ति
तथाप्युपचरितासद्भूतव्यवहारेण लोकाकाशे तिष्ठन्तीत्यभिप्रायो भगवतां श्री नेमिचंद्र-
सिद्धान्तदेवानामिति ।।१९।।

TIkA — he shiShya! jIvAdine avakAsh ApavAnI yogyatA jenAmAn chhe tene

jinendrakathit AkAshadravya jAN. te lok ane alokarUp AkAshanA bhedathI be
prakAranun chhe.

have, eno vistAr kahevAmAn Ave chhe — sahaj shuddha sukhAmRutarasanA

AsvAdavALA paramasamarasIbhAvathI bharitAvastha, kevaLagnAnAdi anantaguNanA AdhArarUp,
lokAkAshapramAN asankhyAt nij shuddhapradeshomAn joke nishchayanayathI siddha bhagavanto rahe
chhe, topaN upacharit asadbhUt vyavahAranayathI ‘siddha bhagavAn mokShashilA upar rahe
chhe’ em kahevAy chhe; e pramANe pahelAn kahevAyun chhe. Avo mokSha je pradeshamAn
paramadhyAn vaDe AtmA sthir thaIne karmarahit thAy chhe, tyAn ja thAy chhe, bIje nahi;
dhyAn karavAnA sthAnamAn karmapudgalone chhoDIne Urdhvagaman svabhAvathI gati karIne
muktAtmAo lokAgre sthir thAy chhe, tethI upachArathI lokanA agrabhAgane paN mokSha
kahevAy chhe. tIrthasvarUp puruShe sevelun bhUmi – jaLAdirUp sthAn paN upachArathI tIrtha

(kahevAy) chhe. Am sahelAIthI bodh thavA mATe kahevAy chhe. tevI ja rIte sarva dravyo,
joke nishchayanayathI potAnA pradeshomAn rahe chhe topaN, upacharit asadbhUt vyavahAranayathI
lokAkAshamAn rahe chhe. Am, bhagavAn shrI nemichandra siddhAntidevano abhiprAy
jANavo. 19.

⁹

Page 66 of 272
PDF/HTML Page 78 of 284
single page version

तमेव लोकाकाशं विशेषेण द्रढयति : —

धम्माऽधम्मा कालो पुग्गलजीवा य संति जावदिये ।

आयासे सो लोगो तत्तो परदो अलोगुत्ति ।।२०।।

धर्म्माधर्मौ कालः पुद्गलजीवाः च सन्ति यावतिके ।

आकाशे सः लोकः ततः परतः अलोकः उक्तः ।।२०।।

व्याख्या — धर्माधर्मकालपुद्गलजीवाश्च सन्ति यावत्याकाशे स लोकः । तथा चोक्तं —

लोक्यन्ते दृश्यन्ते जीवादिपदार्था यत्र स लोक इति । तस्माल्लोकाकाशात्परतो बहिर्भागे

पुनरनन्ताकाशमलोक इति । अत्राह सोमाभिधानो राजश्रेष्ठी । हे भगवन् !

केवलज्ञानस्यानन्तभागप्रमितमाकाशद्रव्यं तस्याप्यनन्तभागे सर्वमध्यमप्रदेशे लोकस्तिष्ठति । स

चानादिनिधनः केनापि पुरुषविशेषेण न कृतो न हतो न धृतो न च रक्षितः ।

तथैवासंख्यातप्रदेशस्तत्रयासंख्यातप्रदेशे लोकेऽनन्तजीवास्तेभ्योऽप्यनन्तगुणाः पुद्गलाः,

te ja lokAkAshane visheShapaNe draDh kare chhe —

gAthA 20

gAthArtha — dharma, adharma, kAL, pudgal ane jIv — e pAnche dravya jeTalA

AkAshamAn rahe chhe te lokAkAsh chhe; te lokAkAshanI bahAr alokAkAsh chhe.

TIkA — dharma, adharma, kAL, pudgal ane jIvo jeTalA AkAshamAn chhe te lokAkAsh

chhe. kahyun paN chhe ke — jyAn jIvAdi padArtho dekhavAmAn Ave chhe te lok chhe. te lokAkAshathI

bahAr je anant AkAsh chhe te ‘alokAkAsh’ chhe.

ahIn, som nAmanA rAjashreShThI prashna kare chhe he bhagavan! kevaLagnAnanA anantamA

bhAgapramAN AkAshadravya chhe, tenA paN anantamA bhAgamAn saunI vachche lokAkAsh chhe ane
te anAdinidhan chhe, koI paN vishiShTa puruSh vaDe karAyo nathI, naShTa thato nathI, dhAraN
karavAmAn Avato nathI ke rakShAto nathI; vaLI te asankhyAt pradeshovALo chhe. te asankhyAtapradeshI

dharma – adharma jIv pudgalA, kAladravya e sab hI ralA;

jetemain hai lokAkAsh, tAtain parain alok AkAsh. 20

Page 67 of 272
PDF/HTML Page 79 of 284
single page version

लोकाकाशप्रमितासंख्येयकालाणुद्रव्याणि, प्रत्येकं लोकाकाशप्रमाणं धर्माधर्मद्वयमित्युक्तलक्षणाः
पदार्थाः कथमवकाशं लभन्त इति ? भगवानाह — एकप्रदीपप्रकाशे नानाप्रदीप-

प्रकाशवदेकगूढरसनागगद्याणके बहुसुवर्णवद्भस्मघटमध्ये सूचिकोष्ट्रदुग्धवदित्यादिदृष्टान्तेन
विशिष्टावगाहनशक्तिवशादसंख्यातप्रदेशेऽपि लोकेऽवस्थानमवगाहो न विरुध्यते । यदि

पुनरित्थंभूतावगाहनशक्तिर्न भवति तर्ह्यसंख्यातप्रदेशेष्वसंख्यातपरमाणूनामेव व्यवस्थानं, तथा
सति सर्वे जीवा यथा शुद्धनिश्चयेन शक्तिरूपेण निरावरणाः शुद्धबुद्धैकस्वभावास्तथा
व्यक्तिरूपेण व्यवहारनयेनापि, न च तथा प्रत्यक्षविरोधादागमविरोधाच्चेति ।

एवमाकाशद्रव्यप्रतिपादनरूपेण सूत्रद्वयं गतम् ।।२०।।

अथ निश्चयव्यवहारकालस्वरूपं कथयति : —

दव्वपरिवट्टरूवो जो सो कालो हवेइ ववहारो ।

परिणामादीलक्खो वट्टणलक्खो य परमट्ठो ।।२१।।

lokamAn anant jIvo, tenAn karatAn paN anantaguNA pudgalo, lokAkAsh pramAN asankhyAt
kALadravyo, pratyek lokAkAshapramAN evA dharma ane adharma be dravyo — e padArtho kevI rIte

avakAsh meLave chhe?

bhagavAn uttar Ape chhe — ek dIpakanA prakAshamAn anek dIpakono prakAsh, ek

gUDh rasanA shIshAmAn ghaNun suvarNa, rAkhathI bharelA ghaDAmAn soy tathA UnTaDInun dUdh jem samAI
jAy chhe — ityAdi draShTAnte, vishiShTa avagAhanashaktine lIdhe asankhyapradeshavALA lokamAn paN

pUrvokta padArthonA avagAhamAn virodh Avato nathI. vaLI, jo A prakAranI avagAhan-
shakti na hoy to lokanA asankhya pradeshomAn asankhya paramANuono ja samAvesh thAt ane
em thatAn jem shuddhanishchayanayathI shaktirUpe badhA jIvo nirAvaraN ane shuddha – buddha – ek

– svabhAvavALA chhe, tem vyaktarUpe vyavahAranayathI paN thaI jAy! parantu em to nathI, kemake

pratyakSha ane Agam — banne prakAre temAn virodh chhe.

A pramANe AkAshadravyanA pratipAdanarUpe be gAthAo pUrI thaI. 20.
have, nishchayakAL ane vyavahArakALanun svarUp kahe chhe —

dravyanike parivartanarUp, kAl lakho vyavahAr virUp;

lakhyo paDai pariNAmani eh, nishchay vartan lakShaN teh. 21.

Page 68 of 272
PDF/HTML Page 80 of 284
single page version

द्रव्यपरिवर्तनरूपः यः सः कालः भवेत् व्यवहारः ।

परिणामादिलक्ष्यः वर्त्तनालक्षणः च परमार्थः ।।२१।।

व्याख्या — ‘‘दव्वपरिवट्टरूवो जो’’ द्रव्यपरिवर्त्तरूपो यः ‘‘सो कालो हवेइ ववहारो’’

स कालो भवति व्यवहाररूपः । स च कथंभूतः ? ‘‘परिणामादीलक्खो’’

परिणामक्रियापरत्वापरत्वेन लक्ष्यत इति परिणामादिलक्ष्यः । इदानीं निश्चयकालः कथ्यते

‘‘वट्टणलक्खो य परमट्ठो’’ वर्त्तनालक्षणश्च परमार्थकाल इति । तद्यथा — जीवपुद्गलयोः

परिवर्त्तो नवजीर्णपर्यायस्तस्य या समयघटिकादिरूपा स्थितिः स्वरूपं यस्य स भवति
द्रव्यपर्यायरूपो व्यवहारकालः । तथाचोक्तं संस्कृतप्राभृतेन — ‘‘स्थितिः कालसंज्ञका’’ तस्य

पर्यायस्य सम्बन्धिनी याऽसौ समयघटिकादिरूपा स्थितिः सा व्यवहारकालसंज्ञा भवति, न
च पर्याय इत्यभिप्रायः । यत एव पर्यायसम्बन्धिनी स्थितिर्व्यवहारकालसंज्ञां भजते तत एव

जीवपुद्गलसम्बन्धिपरिणामेन पर्यायेण तथैव देशान्तरचलनरूपया गोदोहनपाकादि-

gAthA 21

gAthArtha — je dravyonA parivartanarUp chhe (arthAt dravyaparivartananI sthitirUp chhe)

ane pariNAmAdithI lakShit thAy chhe te vyavahArakAL chhe; vartanA lakShaNavALo je kAL chhe
te nishchayakAL chhe.

TIkA — ‘‘दव्वपरिवट्टरूवो जो’’ je dravyanA parivartanarUp chhe (arthAt dravyanA paryAy

sAthe sambandhavALI kALAvadhirUp chhe) ‘‘सो कालो हवेइ ववहारो’’ te kAL vyavahArarUp chhe. ane

te kevo chhe? ‘‘परिणामादीलक्खो’’ pariNAm, kriyA, paratva ane aparatvathI lakShit thAy chhe

– jaNAy chhe, tethI te pariNAmAdithI lakShya chhe.

have, nishchayakAL viShe kahevAmAn Ave chhe. वट्टणलक्खो य परमट्ठो’’ je vartanalakShaNavALo

chhe te paramArthakAL chhe.

te spaShTa karavAmAn Ave chhe — jIv ane pudgalanA parivartanarUp je navI ane

jUnI paryAy tenI samay – ghaDI ityAdirUp ‘sthiti’ jenun svarUp chhe, te dravyaparyAyarUp

vyavahArakAL chhe. sanskRitabhAShAmAn paN te ja kahyun chhe – ‘‘स्थितिः कालसंज्ञकाः (sthitine kAL

evI sangnA chhe).’’ te paryAy sAthe sambandhavALI je samay, ghaDI vagererUp sthiti chhe te ‘sthiti’
vyavahArakAL chhe. (pudgalAdinA parivartanarUp) paryAy vyavahArakAL nathI – evo abhiprAy

chhe. paryAyasambandhI sthitine vyavahArakAL evun nAm maLe chhe, tethI ja jIv ane pudgalanA

< Previous Page Next Page >